De ontdekking van de informatieruimte
|
|
- Emilie Mertens
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De ontdekking van de informatieruimte Een eerste inleiding Jaap van Rees Jaloers was ik op de bouwkundig architecten, toen ik inzag dat zij in hun plattegrond van een gebouw de cultuur van een organisatie kunnen weerspiegelen. Alternatieven voor de indeling van de fysieke ruimten op zoek naar een indeling, die past bij de cultuur van de organisatie. Het resultaat van de zoektocht, die ik daarna begon naar vergelijkbare schema's voor de inrichting van de informatievoorziening van een organisatie heeft geleid tot het begrip informatieruimte. In dit artikel vindt u naast een inleiding tot het begrip informatieruimte en de schematechniek, de achtergronden van deze nieuwe manier van denken en mogelijke toepassingen in bijvoorbeeld SOX-projecten. 1. De witte vlakken en de zwarte strepen Tijdens het bouwen van ons huis ging ik regelmatig op de bouwplaats kijken. Op een dag zag ik, tot mijn verbazing, een metselaar twee kamerhoge muren bouwen, op een plek waar ik slechts muurtjes tot kniehoogte had verwacht. Al snel bleek dat de tekeningen op dit punt niet duidelijk waren. Dat leidde tot er toe dat ik die zelfde avond nog samen met de aannemer en de architect gebogen stond over de bouwtekeningen. In die discussie viel mij op dat zij de tekening op geheel verschillende manieren bekeken. De aannemer keek naar de zwarte strepen, die staan voor de muren en vloeren die hij moest bouwen. De architect echter keek vooral naar de witte vlakken, waarmee hij had weergegeven welke ruimten hij voor ons had ontworpen. Denkend vanuit de ruimtelijke beschouwing van de architect waren de kamerhoge muren onmogelijk, een volledige vervorming van de ruimte. Hij had daarom niet eens de moeite genomen om een aanzicht te tekenen, waarin duidelijk werd dat de muurtjes slechts tot kniehoogte waren bedoeld. Deze ervaring was voor mij aanleiding om op zoek te gaan naar een vergelijkbare beschouwingswijze voor de inrichting van de informatievoorziening, want ik werd mij er van bewust dat we in de IT slechts tekeningen maken van onze bouwmaterialen, van wat er in de computer gebeurt. Voor mensen is in die tekeningen geen plaats en als we het werk van de mens wel gaan beschrijven in A.O. of procesbeschrijvingen, dan behandelen we de mensen als of zij computers zijn. 2. De fysieke ruimte ("Ruimte is lucht", zei de aannemer en hij dacht daarbij "en dat kost niks") Het begrip ruimte is ook in de fysieke wereld niet eenvoudig. Je kan een ruimte niet vastpakken. Ruimte is wat 'overblijft' tussen de bouwmaterialen waaruit het gebouw bestaat. Toch is het creëren van de geschikte ruimten de reden waarom een gebouw wordt gebouwd. Het bouwmateriaal is slechts een hulpmiddel voor het creëren van die ruimten. Ik stel voor om op deze manier ook eens te October
2 kijken naar de bouwmaterialen van de IT en naar de ruimte die daartussen ontstaat. De Engelse taal kent twee woorden voor het Nederlandse woord ruimte: space en room. Space is een oneindige, niet begrensde ruimte. Room staat voor een afgesloten, begrensde ruimte, een kamer. Maar verder is er over de fysieke ruimte heel veel discussie mogelijk. Want wat doen we met een raam? Een glazen ruit begrenst de ruimte wat sommige aspecten betreft, luchtstroom e.d., maar het zicht blijft open. "Door een groot venster trek je de tuin bij de woonkamer", zegt de architect. De kast staat in de ruimte van een kamer. Waar de kast staat is geen ruimte meer, maar in de kast is er weer ruimte. Kortom over het fysieke ruimte begrip valt nog aardig door te filosoferen. Toch kunnen we er mee werken en is het een nuttig begrip. Wees dus niet verbaasd als iets dergelijks ook geldt voor het nieuwe begrip informatieruimte. Bij informatieruimte denk ik overigens meer aan het Engelse room dan aan space. Cyberspace is dan ook iets geheel anders dan het begrip informatieruimte, dat ik in dit artikel beschrijf. Essentieel voor het begrip ruimte is, denk ik, het element van bewegingsvrijheid dat het impliceert. Ruimte staat voor mogelijkheden, vrijheid, en uiteindelijk autonomie. Het hebben van ruimte betekent dat je zelf kan beslissen, bijvoorbeeld over hoe je wilt zitten. Dat lijkt meestal vanzelfsprekend, maar in de economy class in een vliegtuig en in sommige concertzalen is dat niet het geval en na verloop van tijd wordt het gebrek aan ruimte steeds knellender. Dat geldt in woon- en werksituaties, zowel fysiek als informatisch, voor andere vormen van bewegingsvrijheid, voor andere vrijheidsgraden. De architect ontwerpt de ruimten in een boeiend spanningsveld. Enerzijds willen we in de ruimten die we krijgen zo veel mogelijk vrijheid en anderzijds willen we dat de elke ruimte voldoet aan specifieke functies. Denk aan het verschil tussen een keuken en een slaapkamer. De specifieke ruimte, b.v. een keuken, moeten faciliterend zijn voor de keukenfuncties, maar tegelijkertijd zo min mogelijk invloed uitoefenen op ons gedrag, ons zoveel mogelijk vrijheid laten. Wanneer je mag koken in het huis van iemand anders loop je hier tegen aan. Door andere gewoonten en ander gedrag van de eigenaar liggen de keukengereedschappen op plaatsen waar je ze niet verwacht. Vergelijkbare ervaringen heb je wanneer je de computer van iemand anders mag gebruiken. Bij het ontwerpen van informatieruimten ontstaat een vergelijkbaar spanningsveld tussen toegespitst zijn op specifieke functies en maximale vrijheid in gedrag. 3. Het begrip informatieruimte Het ontstaan van de informatieruimte in 7 stappen. De ervaring leert dat het begrip informatieruimte het best kan worden verduidelijkt door het ontstaan ervan te beschrijven in een aantal stappen. Sommige van deze stappen hebben in werkelijkheid in de ontwikkeling van de IT plaatsgevonden. Andere stappen zijn eigenlijk paradigmaveranderingen: we beschouwen dezelfde situatie, maar op een andere manier, met een andere bril op. Ik nodig u uit mij met een open mentale instelling te volgen. Stap 1. De traditionele situatie: systeem met gebruikers Dit is de manier van beschouwen, die zich eind van de jaren zestig en begin van de jaren zeventig ontwikkelde. We waren ons er van bewust geworden, dat het bouwen van systemen niet alleen bestond uit het maken van computerprogramma's en -bestanden, maar ook de gebruiker een essentiële rol vervulde. Zonder gebruikershandleiding en opleidingen was de October
3 programmatuur nutteloos. Veel gebruikers hadden toen te maken met maar één geautomatiseerd systeem. Stap 2. Gebruiker van verschillende systemen In de loop van de tijd kwamen er steeds meer systemen en ontstonden er situaties waarin gebruikers te maken hadden met verschillende systemen. Soms zelfs fysiek met twee of drie toetsenborden en beeldschermen op een werkplek. Gebruiker zijn van systeem A was echter niet helemaal hetzelfde als gebruiker zijn van systeem B. De systemen verschilden van elkaar. Niet alleen de gebruikersinterface, maar het begrippenkader, de tijdselementen, zoals afsluitperiode en actualiteit, kwamen niet overeen. De gebruikersrollen pasten niet naadloos op elkaar. Vaak is daarom een volledig geautomatiseerde koppeling niet haalbaar en de vertalende en interpreterende rol van de mens noodzakelijk. Er zit dus ruimte tussen de systemen. Stap 3. De mens in verschillende gebruikersrollen Mensen bewegen zich in de ruimte tussen de systemen. Na een inwerkperiode, zijn zij in staat om bijna ongemerkt over te schakelen van de ene gebruikersrol naar de andere. Na verloop van tijd worden die mensen zich bewust van de ruimte die zij hebben en gaan daarvan gebruik maken. Gegevens uit het ene systeem worden niet altijd op precies dezelfde manier ingevoerd in het andere systeem. De mensen, die dat doen, betrekken in de vertaling hun eigen oordeel, ervaring en belangen. Afhankelijk van de nog resterende budgetten boeken ze uitgaven op de ene of op de andere kostensoort, een kwestie van interpretatie. De organisatiecultuur dringt, juist in de informatieruimten, door in de informatievoorziening. October
4 Stap 4. De ruimte tussen de systemen. We kunnen dit dus beschouwen als ruimte tussen de systemen waarin de mens zijn werk verricht. Dit is de informatieruimte. De informatische bewegingsmogelijkheden die mensen hebben tussen het beeldscherm van het ene systeem en het toetsenbord van het andere systeem. Stap 5. Mensen in hun informatieruimten Eigenlijk kunnen we de systemen beschouwen als hulpmiddelen die verbindingen tussen informatieruimten faciliteren. Een organisatie bestaat dan uit informatieruimten en verbindingen daartussen. Stap 6. De geautomatiseerde systemen "transparant" Wanneer we in ons denken de informatieruimten centraal willen stellen kunnen we in de tekening de blokken van de systemen beter vervangen door punten. Dan krijgen we beter zicht op de informatieruimten en de relaties daar tussen. Maar dan ontstaat de vraag of het October
5 nog wel relevant is via welk systeem de relatie tussen twee informatieruimten wordt gerealiseerd. Het is net als met de telefoon. In de begin tijd moest je precies weten via welke centrales en lijnen de verbinding tot stand kwam. Nu weet niemand dat meer. Het gaat er om wie met wie praat. De onderliggende technologie is niet relevant in deze beschouwing. Stap 7. De feitelijke relaties tussen de informatieruimten Wat nu overblijft in onze beschouwing is een schema, waarin we zien welke informatieruimten er zijn en welke relaties er zijn tussen de informatieruimten. Voor wie in lagen denkt over de informatievoorziening zouden we kunnen zeggen dat we een laag hebben toe- of tussengevoegd aan/in de bestaande lagenmodellen. 4. De relaties tussen de informatieruimten We willen nu de relatie tussen de twee informatieruimten, geheel los van de technische realisatie, verder beschrijven. Je zou kunnen zeggen dat een persoon in informatieruimte A (IR A) de mogelijkheid heeft om in informatieruimte B te kijken. Maar ook andersom kan je zeggen dat een persoon in IR B de mogelijkheid heeft om iets aan een persoon in informatieruimte A te tonen. Kijken en tonen gaat via vensters: kijkvensters en toonvensters. De onderliggende systemen bieden de mogelijkheden om te kijken en te tonen. Persoon 1 in IR A kijkt in via kijkvenster in IR B en ziet datgene wat persoon 2 in IR B wil tonen. Een relatie tussen twee informatieruimten bestaat dus altijd uit een kijkvenster aan een kant en een toonvenster aan de andere kant. (Tussen twee IR'n kunnen meerdere relaties bestaan, zodat wederzijds kan worden getoond en gekeken.) Voor het kijken heb ik een rondje (O) als symbool gekozen. Dat staat voor een kijkgat, een vergrootglas of een verrekijker. Voor het toonvenster dacht ik in eerste instantie aan een invulformulier. Een rechthoek met drie horizontale strepen erin. Later heb ik de rechthoek weggelaten en bleven de drie horizontale streepjes over. Deze drie streepjes hebben naast het invulformulier een associatie met horizontale lamellen. En dat is, denk ik, heel essentieel. Het benadrukt dat toonvensters slechts dat laten zien wat de personen in de betreffende informatieruimte bereid zijn te tonen. De toonvensters fungeren als lamellen, die meer of minder open kunnen staan. Dit is essentieel, want hiermee komt de discussie op het gebied van de organisatiecultuur. De spanning tussen wat de personen in informatieruimte A in het kijkvensters naar informatieruimte B willen zien en wat de personen in informatieruimte B bereid zijn te tonen, raakt de kern van de relatie tussen informatievoorziening en organisatiecultuur. Het basisschema van deze theorie ziet er dus als volgt uit: October
6 5. Het reële venster. Naast het kijken in andere informatieruimten kunnen personen in een informatieruimte ook kennis verwerven (beelden vormen) door zelf in de werkelijkheid waarnemingen te doen. Om deze waarnemingen te kunnen beschrijven heb ik een symbool toegevoegd. Het reële venster, dat bestaat uit een kijkvenster, dat niet is verbonden met een andere informatieruimte, maar met een oog-op-de-werkelijkheid. De psychologen en filosofen leren ons overigens dat bij het kijken naar de werkelijkheid ook sprake is van een soort lamellen, die meer of minder open staan. Sommige definities van het begrip cultuur gaan hier zelfs van uit: mensen horen tot dezelfde cultuur als zij gebeurtenissen in de werkelijkheid op dezelfde manier interpreteren. Het is dus relevant te weten met welk oog de waarneming wordt gedaan. 6. De schematechniek. Samenvattend kent de schematechniek dus de volgende symbolen: Een voorbeeld van drie informatieruimten met kijk- en toonvensters en een reëel venster. October
7 7. Tijdregistratie als voorbeeld. Tijdregistratie is in veel organisaties een mooi voorbeeld van de wijze waarop informatievoorziening en organisatiecultuur in elkaar grijpen. En dus een mooi voorbeeld voor de toepassing van de theorie over informatieruimten. De chef van een afdeling wil weten hoe medewerkers hun tijd besteden. Dat klinkt in eerste instantie eenvoudig. Maar iedereen weet dat er in de praktijk "gevoeligheden'" zijn rond de tijdregistratie. We worden rechtstreeks geconfronteerd met een belangrijk element van zowel organisatiecultuur als maatschappelijke cultuur, namelijk de autonomie van medewerkers, afdelingen en individuen. De discussie over inrichting van de informatieruimten en de kijk- en toonvensters kan in een concrete situatie deze discussie in een vroeg stadium verhelderen. In bovenstaand schema zien we dat de chef en de medewerker elk hun eigen informatieruimte hebben. De tijdregistratie bestaat uit toonvensters van de medewerkers en kijkvensters van de chef. De discussie zal nu gaan over de vraag wat de chef in zijn kijkvenster wil zien en wat de medewerkers bereid zijn in hun toonvensters te tonen. Hoe ver de lamellen open zullen staan. De medewerker heeft een reëel venster. Dat zijn de waarnemingen die de medewerker zelf doet aan zijn eigen tijdbesteding. De informatieruimte van de medewerker bestaat uit de interpretatie van die waarnemingen en de wijze waarop hij dat voor de chef in het toonvenster, b.v. een tijdregistratieformulier, weer geeft. De 'informatiekundige onderhandeling' tussen de chef en de medewerkers, die uit eindelijk moet leiden tot het ontwerp van de vensters, is in feite een nadere specificatie en concretisering van de organisatiecultuur. In deze onderhandeling zou de chef kunnen beginnen met zijn wens om real-time inzicht (een televisiecamera gericht op elke medewerker) en het beginbod van de medewerker om een keer per maand op halve dagen nauwkeurig een overzicht te geven. Op dit soort punten voert een bouwkundig architect vergelijkbare en wellicht zelfs complementaire discussies: iedereen zijn eigen kamer of met z'n allen in een kantoortuin. Wordt gekozen voor de kantoortuin dan is de televisiecamera natuurlijk niet meer nodig. Dit is slechts een eerste voorbeeld. Het zal echter duidelijk zijn dat de discussie nog veel boeiender wordt wanneer we de informatieruimte van de chef van de chef er bij gaan betrekken, want dan komen er vragen als: Kijkt de chef van de chef rechtstreeks in de IR'n van de medewerkers of heeft de chef van de chef slechts een kijkvenster in de IR van de chef? Of kijkt de chef van de chef in een nieuwe informatieruimte, die de IR'n van de medewerkers en de chef omvat? 8. Ontwerpen met IR-schema's. Om te laten zien hoe ik mij het gebruik van de IR-schema's (u mag ze ook "van Rees schema's" noemen) voorstel, volgen nu drie verschillende plattegronden van de informatieruimten van een project. Eigenlijk spreken de plaatjes voor zich, zoals de plattegronden van een gebouw. Drie verschillende opvattingen over de samenwerking tussen de verschillende functies in een project. Van een sterk individuele, bureaucratische October
8 projectcultuur in Plattegrond 1 tot een open, op gemeenschappelijke beeldvorming gerichte, projectcultuur in Plattegrond 3. Plattegrond 1. De bureaucratische projectcultuur Plattegrond 2. Bestruring door een projectbureau. October
9 Plattegrond 3. Het project als een team. De verschillende opvattingen over de projectcultuur leiden tot verschillen in informatievoorziening en dus tot verschillen in de indeling in en de onderlinge relaties tussen de informatieruimten. Het zal intuïtief duidelijk zijn dat een projectmanagementsysteem dat voor opvatting 1 is gemaakt in de omgeving van opvatting 3 als hinderlijk zal worden ervaren en andersom. 9. Het mensbeeld achter de theorie over informatieruimten. In de discussies, die ik de afgelopen jaren over deze inzichten heb gevoerd is mij duidelijk geworden dat ik zelf impliciet een aantal aannames had gemaakt. Om te beginnen is er de stap van systeem-centrisch denken naar mens-centrisch denken. Het mens-centrisch denken is een noodzakelijk verandering van gezichtshoek om de informatievoorziening te kunnen inrichten met de mensen en de menselijke maat als uitgangspunt. Maar binnen het menscentrisch denken blijken er nog veel verschillende opvattingen mogelijk. In zijn boek "The inmates are running the asylum" maakt Allan Cooper onderscheid tussen de Homo Sapiens en de Homo Logicus. De laatste staat voor de typische IT-er, die de neiging heeft om mensen te behandelen als of het computers zijn. De volgende denkfout is typerend voor de Homo Logicus, die ieder IT-er, in meer of mindere mate, in zich heeft. Zodra je de waarde en mogelijkheden van het concept Informatieruimte ziet en je zelf je eerste schema hebt getekend, ontstaat de neiging om het algoritme, of het proces, binnen die informatieruimte in detail te beschrijven. Je wilt immers dat het allemaal consistent wordt. Alle toonvensters moeten logisch, volgens een algoritme, kunnen worden afgeleid uit kijkvensters en reële vensters. Dit nu is een denkfout, die in feite haaks staat op het ruimte-aspect van de informatieruimte. Een informatieruimte is faciliterend. Het ontwerpen van informatieruimten verhoudt zich tot het beschrijven van de processen, die in die ruimte worden uitgevoerd, zoals het ontwerpen van een keuken zich verhoudt tot het schrijven van een kookboek. Natuurlijk moet de ontwerper van een keuken een goed beeld hebben van wat koken is en wat daarvoor nodig is. Deze inzichten bereikt men eerder door goed naar de koks te luisteren en hen tijdens hun werk zorgvuldig waar te nemen, dan - soms zonder zelf ooit te hebben gekookt - een nieuw kookboek te schrijven. Uiteindelijk heb ik gemerkt dat de theorie over informatieruimten, die ik probeer te ontwikkelen gebaseerd is op en wordt geïnspireerd door een mensbeeld. Daarover zou een afzonderlijk artikel of zelfs een boek kunnen worden October
10 geschreven. Hier wil ik volstaan met een puntsgewijze opsomming die hoop ik voldoet voor uw eerste beeldvorming. Het mensbeeld achter de theorie over informatieruimten bevat de volgende elementen: elk mens is uniek en wil als zodanig worden behandeld mensen streven naar een niveau van autonomie, dat zij zelf kunnen bepalen en hen in staat stelt zichzelf te zijn mensen vormen beelden. Die beelden vormen de basis voor hun handelen die beelden worden gevormd door het bewust, maar vooral ook onbewust combineren van aanwezige beelden (ervaringen), eigen waarnemingen en ontvangen gegevens (kijkvensters) de beelden die mensen vormen hebben een analoog karakter. Waarnemingen en gegevens worden aangevuld tot een complex, analoog totaalbeeld. ook de gegevens die mensen produceren (toonvensters) zijn gebaseerd op en vereenvoudigingen en selecties van beelden die zij hebben gevormd mensen en computers zijn op deze punten zo verschillend, dat elke vergelijking van een mens met een computer, hoe impliciet ook, bij mensen leidt tot vervreemding en ontkoppeling van de resultaten van het werk mensen kunnen slechts dan optimaal presteren wanneer zij zicht hebben op het doel van hun werk en binnen de gemaakte afspraken, doelen en middelen naar eigen inzicht mogen combineren mensen hebben recht op erkenning van hun beperkte voorstellingsvermogen kennis van mensen ontstaat in belangrijke mate uit falsificatie-processen. Rechtstreekse onmiddellijke terugkoppeling is daarom essentieel voor het functioneren. om zich zelf te kunnen zijn, hebben mensen, als informatieverwerkers, behoefte aan en recht op ruimte, informatieruimte, interpretatieruimte Ik word mij er steeds meer van bewust dat dit mensbeeld ook ten grondslag ligt aan mijn intuïtieve weerstand tegen de praktijk van het procesdenken en het rigide volgen van methoden: De methode doet het niet! 10. Informatieruimten en SOX. Als ik CEO was van een beursgenoteerd bedrijf en onder de nieuwe regels van de Sarbanes- Oxley wetgeving in de VS mijn handtekening zou moeten zetten onder de jaarstukken, dan zou ik een overzicht willen hebben van de interpretatiestappen, die liggen tussen de waarnemingen van feitelijke processen en de geconsolideerde rapporten, die ik moest ondertekenen. Ik zou zo een goed beeld willen krijgen van de interpretatiemogelijkheden en van de personen in wie ik, door het zetten van die handtekening, impliciet mijn vertrouwen uitspreek. De geautomatiseerde systemen worden getest en zijn omgeven met al of niet geprogrammeerde controles, maar tussen de systemen... daar zitten medewerkers met allerlei belangen en creatieve ideeën over het omgaan met budgetten en rapportages. Vooral als hun beloning daarvan afhankelijk is. Tussen de systemen zitten de informatieruimten. Maar informatieruimte is interpretatieruimte en informatieruimte is dus ook manipulatieruimte. Via welke tussenstappen, informatieruimten, vorm ik eigenlijk mijn beeld van de werkelijke processen in mijn organisatie? Uit ervaring weet ik dat veel CEO's zullen schrikken als zij het complexe schema gepresenteerd krijgen van informatieruimten, waardoor hun jaarstukken uiteindelijk worden voortgebracht. Geen reden natuurlijk om zo'n schema niet te presenteren. 11. Verdere interessante discussies rond informatieruimten. Dit artikel is bedoeld als eerste inleiding ter kennismaking met het begrip en de manier van denken. Voor wie geïnteresseerd is geraakt in het onderwerp, maar het gevoel heeft dat het nog niet helemaal duidelijk is, heb ik een, op ervaring gebaseerd, advies: Zelf doen! Niet October
11 beginnen met theorie maar eerst een paar plaatjes tekenen. Zoals de bouwkundig architect begint met een plattegrond zonder het ruimte begrip uit te leggen. "Als dit de omtrek van het huis is, dan zou ik hier de woonkamer,... hier de slaapkamers en de badkamer willen maken...en hier de keuken..." En de eerste schets van een mogelijke indeling van de ruimten staat op papier. Zo moet u ook omgaan met de eerste schetsen van de informatieruimten. Gewoon beginnen. Daaruit ontstaat het begrip en daarna zult u ontdekken dat er nog veel meer vragen zijn en dus behoefte aan theoretische ontwikkeling. Op staan nog andere voorbeelden en een lijst met antwoorden op Veel Voorkomende Vragen, die tot nu toe werden gesteld. Maar er zijn ook nog veel interessante onderwerpen te verkennen, zoals: het aanzicht van een informatieruimte. Informatieruimten kunnen andere informatieruimten bevatten. Een organisatie als geheel is voor een klant een informatieruimte. Voor veel organisaties heeft de website de rol gekregen die vroeger de voorgevel van het gebouw had: de eerste indruk voor een klant. Een website wordt tegenwoordig opgezet als een portaal, de ingang van de informatieruimte. Maar ook op het niveau van een individuele medewerker bestaat de behoefte om iets van de eigen identiteit te laten zien. Zoals dat in een kantoor gebeurt (of gebeurde) met foto's, posters e.d. op de werkplek. Systemen als Skype bieden de mogelijkheid om een soort individueel portaal te maken en aan degene die jou wil bellen iets van je zelf te laten zien. Dit zal zich verder ontwikkelen en op deze manier ontstaat er een geheel van geneste informatieruimten. Van de organisatie als geheel tot de individuele medewerker, met elk hun eigen portaal. Men zou kunnen zeggen dat een informatieruimte op deze manier een aanzicht krijgt, naast de kijk- en toonvensters. de kwaliteit van de inrichting van informatieruimten. Een ander gebied waarop nog heel veel onderzoek en ontwikkeling kan plaatsvinden is het gebied van de kwaliteit van de inrichting van de informatieruimten. In navolging van Chistopher Alexander, die met vele anderen een patroontaal ontwikkelde voor de inrichting van fysieke ruimten, van wereldschaal tot kinderkamer, moet wij op zoek naar patronen, inrichtingsprincipes, die wij kunnen gebruiken om informatieruimten zo in te richten dat zij als menswaardig, levend, worden ervaren. Op en vindt u een eerste aanzet voor deze patronen. 12. De terminologie. Tot slot een paar opmerkingen over de terminologie. In november 1980 introduceerde ik, bij de oprichting van mijn adviesbureau, de term Informatiekunde. Informatiekunde was eigenlijk een verkorte term voor Informatiesysteembouwkunde, de bouwkunde van informatiesystemen. Informatiekunde, zo was toen mijn betoog, verhoudt zich tot informatica (IT) zoals de diëtiste zich verhoudt tot de horeca, de verkeerskunde zich verhoudt tot de autotechniek of de bouwkundig architect (Bouwkundig ingenieur) zich verhoudt tot de constructeur (Civiel ingenieur). Binnen twee jaar nadat ik met de term Informatiekunde was begonnen kon ik als toehoorder in een zaal een avond bijwonen met sprekers die kwamen uitleggen wat informatiekunde was. Tot mijn verbazing deden zij allen pogingen om het binnen het domein van de informatica te plaatsen, zoals "de theoretische grondslagen van informatica". De term informatiekunde was niet langer onderscheidend. Sommigen beschouwen het nu zelfs als een synoniem voor informatica of IT, verwijzend naar synoniemen als fysica en natuurkunde. Omstreeks 1992 begon ik de term Informatie-architect te gebruiken, in een nieuwe poging om het vakgebied, waarin de mens centraal staat, te onderscheiden van de IT. "Onderscheid architecten en aannemers!" was toen mijn betoog. Tien jaar later werd de term architect in de IT vooral gebruikt voor het werkterrein van de aannemer / constructeur en was ik de eerste die besloot die titel niet langer te gebruiken. In het licht van de theorie, die in dit artikel is gepresenteerd, wil ik een nieuwe poging doen om het vakgebied Informatiekunde te definiëren vooral om het te onderscheiden van IT (informatica). October
12 Informatiekunde is: Het vakgebied dat zich bezig houdt met het inrichten van de informatieruimten van een organisatie, vanaf de relaties met externe informatieruimten tot de gedetailleerde vormgeving en persoonlijke aanpassing van de informatieruimten van medewerkers, gebruikmakend van de mogelijkheden van informatietechnologie Het woord informatieruimte bestond al in de Nederlandse taal. Ik heb lang getwijfeld of ik dat woord kon gebruiken. Uiteindelijk besloot ik dat wel te doen. De belangrijkste overweging was dat de bestaande betekenis, een ruimte waarin men informatie kan vinden over b.v. het natuurgebied De Biesbos, eigenlijk heel dicht ligt bij wat ik er mee bedoel. Men kan zich fysiek bewegen tussen de informatiedragers die staan uitgestald en een eigen beeldvormen van het onderwerp. Het alternatief was een volledig nieuw woord, bijvoorbeeld infostiva. La stiva is in het Italiaans het ruim van een schip. Dat zou toch ook even moeten wennen. Ik houd het voorlopig maar op informatieruimte, maar de ervaring leert dat de IT-wereld in Nederland creatief is in het vervormen van de betekenis, vooral als het commercieel interessant blijkt. (Hoofdstelling van Van Rees: De IT-wereld in Nederland heeft een oneindige capaciteit om elke poging om een nieuwe manier van denken te introduceren zodanig te vervormen dat het in hun oude denkpatroon past). U kunt binnenkort dus op andere plaatsen vernemen dat Informatieruimte een ander, meer mensvriendelijk woord is voor: database, datawarehouse, cubus, informatiesysteem, website, het internet...de mens staat immers centraal. Jaap van Rees Adviesbureau van Rees jaanvanrees@euronet.nl October
.ego. De informatieruimte. D o o r : J a a p v a n Re e s
D o o r : J a a p v a n Re e s DE INFORMATIERUIMTE, HET KENOBJECT VAN DE INFORMATIEKUNDE G e e n ke n o bj e c t, g e e n v a k. H e t v a k g e b i e d i n fo r m at i e k u n d e i s e i g e n lij k
Nadere informatieKorte inleiding in het informatiekundig denken.
Korte inleiding in het informatiekundig denken. Jaap van Rees, maart 2008 In de discussie over de rol van de architect in de IT wordt steeds vaker verwezen naar de rol van de informatiekundige. In de praktijk
Nadere informatiejadewerkwijze voor particuliere opdrachtgevers
jadewerkwijze voor particuliere opdrachtgevers ZELF (VER)BOUWEN? Zelf bouwen of verbouwen? JADE architecten biedt hiervoor reeds sinds 2010 een laagdrempelige service. Wij zijn gespecialiseerd in het ontwerpen
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20358 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20358 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Witsenburg, Tijn Title: Hybrid similarities : a method to insert relational information
Nadere informatieKernachtig communiceren
Kernachtig communiceren De draad van mijn verhaal Generaliseren en concretiseren Hoofd en bijzaken Werken met tijdlijnen Verbaliseren en visualiseren De kern van mijn boodschap Taalpatronen Samenvatten
Nadere informatieMeetkunst. Les 2 Van kunst naar ruimte. Weergeven op schaal en in perspectief
Meetkunst Les 2 Van kunst naar ruimte Weergeven op schaal en in perspectief Kunst laat vaak een interpretatie van de werkelijkheid om ons heen zien. Soms lijkt een schilderij heel echt ; sommige kunstenaars
Nadere informatieZelfdiagnostische vragenlijst verandercompetenties
Zelfdiagnostische vragenlijst verandercompetenties Het gaat om de volgende zeven verandercompetenties. De competenties worden eerst toegelicht en vervolgens in een vragenlijst verwerkt. Veranderkundige
Nadere informatieBeleidsplan cultuureducatie OBS de Driepas
Beleidsplan cultuureducatie OBS de Driepas 1. Algemene doelstelling cultuureducatie 2. Doelen en visie van de school 3. Visie cultuureducatie 4. Beschrijving van de bestaande situatie 5. Beschrijving van
Nadere informatieplan facilitators Werkvorm: problemen verbinden
Werkvorm: problemen verbinden Problemen helder formuleren helpt al vaak om een oplossing te vinden, maar meestal hebben we te maken met een hele berg problemen die allemaal om een oplossing schreeuwen.
Nadere informatieHUIS 20X3 - projectdocumentatie. Inzending ARC 16 - Innovatie Award
HUIS 20X3 - projectdocumentatie Inzending ARC 16 - Innovatie Award HUIS 20X3 - ZIERIKZEE Locatie Oude Haven 17, Zierikzee Oplevering bouwkundig Januari 2016 Netto oppervlakte ca.120m2 Architect Tim de
Nadere informatieTEUNISBLOEM UDENHOUT VRIJSTAANDE VILLA
TEUNISBLOEM UDENHOUT VRIJSTAANDE VILLA Vrijstaande Villa Teunisbloem Gemeente Udenhout, Tilburg 2 EIGENTIJDSE VILLA WONING Een korte introductie Deze woningen worden door FAB5+ ontwikkeld. Uniek duurzaam
Nadere informatieEen project, weet waar je aan begint!
Een project, White paper Projectmanagement Auteur: Natascha Leeuwenkuijl Januari 2013 Bedrijfskunde www.avansplus.nl Een project, Je hebt t vast ooit meegemaakt, dat je op een gegeven moment in een project
Nadere informatieCOMMUNICEREN VANUIT JE KERN
COMMUNICEREN VANUIT JE KERN Wil je duurzaam doelen bereiken? Zorg dan voor verbonden medewerkers! Afgestemde medewerkers zijn een belangrijke aanjager voor het realiseren van samenwerking en innovatie
Nadere informatieDatum: 5 september 2014
Naam: Ruben Smit NewHR.nl heeft de ambitie je te faciliteren zodat je je optimaal kan ontwikkelen en duurzaam inzetbaar blijft, welke functie je dan ook hebt. Dit rapport is de eerste stap naar persoonlijke
Nadere informatieCapaciteitentest MBO. 1. Inleiding
Naam: Ruben Smit NewHR.nl heeft de ambitie je te faciliteren zodat je je optimaal kan ontwikkelen en duurzaam inzetbaar blijft, welke functie je dan ook hebt. Dit rapport is de eerste stap naar persoonlijke
Nadere informatieRaamwerk offerte. Voorblad
Raamwerk offerte Opmerking vooraf: het raamwerk bevat de offerteonderdelen voor een commerciële opdracht. Niet alle onderdelen zullen bij jouw opdracht aan de orde zijn. Voorblad Naam klant Onderwerp offerte
Nadere informatieInterieur kantoorruimte te Tubbergen
Interieur kantoorruimte te Tubbergen Projectnummer: 09-292 Deze kantoorruimte staat aan de rand van het industrieterrein in Tubbergen. De indeling van deze kantoorruimte is zorgvuldig ontworpen naar de
Nadere informatieWerkplekbeveiliging in de praktijk
Werkplekbeveiliging in de praktijk M.E.M. Spruit Geautomatiseerde werkplekken vormen een belangrijke schakel in de informatievoorziening van organisaties. Toch wordt aan de beveiliging van werkplekken
Nadere informatieInhoud. Wenken voor een evenwichtig leven 7. Over Epictetus 69. Nawoord De filosofie van de stoa 73. Bibliografische notitie 83 [5]
Inhoud Wenken voor een evenwichtig leven 7 Over Epictetus 69 Nawoord De filosofie van de stoa 73 Bibliografische notitie 83 [5] 1 Al wat bestaat is in twee categorieën te verdelen: de ene valt binnen ons
Nadere informatieIntroductie tot de cursus
Inhoud introductietalen en ontleders Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 3 Leermiddelen en
Nadere informatieLeergang Deelnemeradministraties
DEFINITIEF Leergang Deelnemeradministraties 1/9 21 november 2013 PBLQ HEC - Leergang Deelnemeradministraties Leergang Deelnemeradministraties Plan van Aanpak versie 1.0 datum 21 november 2013 Inhoudsopgave
Nadere informatieAuteurs: Martin Liebregts en Haico van Nunen
1 Auteurs: Martin Liebregts en Haico van Nunen V A N L E V E N S D U U R D E N K E N N A A R M I L I E U W A A R D E N A N A L Y S E ( M I W A ) Bij duurzaamheid gaat het om doen of laten. De praktijk
Nadere informatieHoe zou je dit vertellen aan iemand die er vandaag niet bij is? Leerlingen helpen om wiskunde te begrijpen: Vragen die: Ben je het er mee eens?
Leerlingen helpen om wiskunde te begrijpen: 1 2 Welke strategie heb je gebruikt? 3 Ben je het er mee eens? Ben je het er mee oneens? 4 Zou je die vraag aan de klas kunnen stellen? 5 Kun je je 6 Wil 7 oplosmethode
Nadere informatieStadswoning Spoorpunt, Rotterdam
Stadswoning Spoorpunt, Rotterdam Het interieur bij aanvang van het project in 2017. Gerealiseerd ontwerp in 2019: de keuken en de trap zijn in het hart van het huis gepositioneerd. In de eerste en tweede
Nadere informatieE-CURSUS 1: WELKE WAARDEN ZIJN VAN WEZENLIJK BELANG VOOR JOU?
E-CURSUS 1: WELKE WAARDEN ZIJN VAN WEZENLIJK BELANG VOOR JOU? Thuis en op school heb je allerlei waarden meegekregen. Sommigen passen bij je, anderen misschien helemaal niet. Iedereen heeft waarden. Ken
Nadere informatie[VER]BOUWwijzer. voor het particuliere woonhuis
[VER]BOUWwijzer voor het particuliere woonhuis Zelf bouwen of verbouwen? Wij gaan [ver]bouwen!? Prologue HOME is graag uw partner in de verwezenlijking van uw nieuwe droom woning! Wij hebben onze diensten
Nadere informatieCapaciteitentest HBO. Denkvermogen en denkstijl
Denkvermogen en denkstijl Naam: Ruben Smit Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. De uitslag... 4 3. Bijlage: Het lezen van de uitslag... 5 Pagina 2 van 7 1. Inleiding Op 5 april 2016 heeft Ruben Smit een
Nadere informatieDRAAIBOEK VERANDERING BINNENUIT. voor. van
DRAAIBOEK voor VERANDERING van BINNENUIT Auteurs: LARA FRANK EN ANNELIES KNUTTEL Datum: NOVEMBER 2014 DRAAIBOEK voor VERANDERING van BINNENUIT INLEIDING vindt dat dingen niet gaan zoals ze zouden moeten
Nadere informatieHet beste idee van Nederland
School: Bedrijf: Titel project: 1. De opdracht Opdrachtgever De opdrachtgever is Manon Vos-Vlamings, docente Human Technology/Industrieel product ontwerpen aan de Hanzehogeschool in Groningen. Situatie
Nadere informatieHet beste idee van Nederland
Het beste idee van Nederland 1. DE OPDRACHT Opdrachtgever De opdrachtgever is Manon Vos-Vlamings, docente Human Technology/Industrieel product ontwerpen aan de Hanzehogeschool in Groningen. Situatie Bekend
Nadere informatieT R A I N I N G B O O S T J O U W D R O O M B E D R I J F
werkboek T R A I N I N G B O O S T J O U W D R O O M B E D R I J F Werkboek: Een krachtige boodschap maken W W W. M A R L O E S H A L M A N S. C O M Of we het leuk vinden of niet, als ondernemers zullen
Nadere informatieGids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst
Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst 1 1 Waarom heet dit vak Rooms-katholieke Godsdienst? Niet neutraal Specifiek mensbeeld Stevige vorming vereist Kennis van de Spreken vanuit eigen levensbeschouwing,
Nadere informatieling van die eigenschap binnen het model geldt. In het bijzonder bij het wiskundig modelleren van een programma kan een eigenschap met wiskundige zeke
De Nederlandse samenvatting van een proefschrift is bij uitstek het onderdeel van het proefschrift dat door familie en vrienden wordt gelezen. Voor hen wil ik deze samenvatting dan ook schrijven als een
Nadere informatiede krijtlijnen van de leegte
de krijtlijnen van de leegte soms kan men bij het zien van iets een gevoel krijgen van déja-vu, een aanvoelen dat dit ergens op zijn plaats is in je eigen ideeënwereld. dit verklaart de grote affiniteit
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Inleiding 7 2 Voorkennis 7 3 Het cursusmateriaal 7 4 Structuur, symbolen en taalgebruik 8 5 De cursus bestuderen 9 6 Studiebegeleiding 10 7 Huiswerkopgaven 10 8 Het tentamen
Nadere informatieLatijn: iets voor jou?
: n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de
Nadere informatieAnalyse & Voorstel 'Terminologie Versterken'
Analyse & Voorstel 'Terminologie Versterken' In de vergadering van 9 maart 2015 is gesteld dat voor wat betreft het versterkingsprogramma de terminologie door elkaar begint te lopen. We zijn begonnen met
Nadere informatieFood for Soul Change & development
Food for Soul Change & development 03.2017 De denkhoeden van de Bono Je bewust zijn van je mentale instelling helpt in het structureren van je denken. Verschillende hoeden met ieder hun eigen manier van
Nadere informatieInhoud. 11 Verkoopondersteuning. Ontdek je huis. Licht+lampen. Meubels. Kleuren. Materialen. Bakstenen en dakpannen. Stoffering. website.
Inhoud Ontdek je huis 1 Kleuren 2 Materialen 3 Meubels 5 Stoffering 6 Licht+lampen 7 Bakstenen en dakpannen 11 Verkoopondersteuning 14 website presentatie brochures Ontdek je huis Online uw woning inrichten
Nadere informatieZelftraining Waarden. Herman en Ernie Beuker
Zelftraining Waarden Herman en Ernie Beuker Inhoudsopgave Module 1: Waarden en normen 3 Stel jouw belangrijkste waarden vast 7 Oefening 10 Jouw belangrijkste waarden 10 Aandacht voor de belangrijkste waarden
Nadere informatieOnderzoek aanpasbaar bouwen
Onderzoek aanpasbaar bouwen Studie aanpasbaar bouwen september 2011 Over nieuwe woonprogamma s kan vroeg in een proces niet veel meer gemeld worden dan de globale hoeveelheid te realiseren bewoonbare vierkante
Nadere informatieDATAMODELLERING BEGRIPPENBOOM
DATAMODELLERING BEGRIPPENBOOM Inleiding In dit whitepaper wordt de datamodelleervorm begrippenboom inclusief de begrippenlijst beschreven. Deze modelleervorm staat in verhouding tot een aantal andere modelleervormen.
Nadere informatieOmgevingspsychologie en ontwerpen. Boekpresentatie 8 november 2013
Omgevingspsychologie en ontwerpen Boekpresentatie 8 november 2013 Welkom NOP Ronald Hamel Susanne Colenberg Programma 1. Inleiding 2. Voorbeelden praktijkprojecten - Pauze - 3. Boekpresentatie 4. Vragen
Nadere informatieWaar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?
Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.
Nadere informatieInterieur jaren 30 woning
Interieur jaren 30 woning Projectnummer: 05-126 Bekijk het exterieur van de jaren 30 villa Interesse in interieuradvies? Building Design Architectuur heeft ook een afdeling interieur architectuur. Een
Nadere informatieBrochure. 's-hertogenbosch van Noremborghstraat 108. Inhoud : ca. 360 m 3 Bouwjaar : 1936 Woonoppervlak : ca. 115 m 2
Brochure Inhoud : ca. 360 m 3 Bouwjaar : 1936 Woonoppervlak : ca. 115 m 2 Aanvaarding : in overleg Vraagprijs : 209.000,- kosten koper Indeling Begane grond: Entree/hal met trappartij. 1 e verdieping:
Nadere informatielesmateriaal Taalkrant
lesmateriaal Taalkrant Toelichting Navolgend vindt u een plan van aanpak en 12 werkbladen voor het maken van de Taalkrant in de klas, behorende bij het project Taalplezier van Stichting Wereldleren. De
Nadere informatieIII. Schakelen tussen communciatieniveaus
III. Schakelen tussen communciatieniveaus Herkent u de volgende situaties? o 'Nu heb ik al een paar keer aan mijn medewerker gevraagd of hij uit wil leggen wat er precies aan de hand is; maar hij geeft
Nadere informatieEen kasteel in de buurt bezoeken
Een kasteel in de buurt bezoeken Als leerkracht heb je hier een begeleidende en sturende rol. Het is afhankelijk of jij als leerkracht de kinderen meeneemt en dingen aan ze verteld of dat er bijvoorbeeld
Nadere informatieKan ik het wel of kan ik het niet?
1 Kan ik het wel of kan ik het niet? Hieronder staan een aantal zogenaamde kan ik het wel, kan ik het niet-schalen. Deze hebben betrekking op uw taalvaardigheid in zowel het Nederlands als het Engels.
Nadere informatiehoe woondromen uitkomen...
architect van woondromen W www.studioschelling.nl M info@studioschelling.nl T 06-45916743 hoe woondromen uitkomen... Inleiding Studio Schelling is volledig ingericht voor het realiseren van woondromen
Nadere informatieOverzicht HvA > V1 > IA 2008 /2009
HvA, Blok 2 / Informatie Architectuur Docent / Auke Touwslager 10 november 2008 Overzicht HvA > V1 > IA 2008/2009 Overzicht - Even voorstellen - Introductie vak - opdrachten & lesprogramma - Doel van het
Nadere informatieZingeving & Psychische Gezondheidszorg
Zingeving & Psychische Gezondheidszorg Jaap van der Stel Lector GGz Hogeschool Leiden Senior-onderzoeker GGZ ingeest Adviseur beleid Brijder-Parnassia Inhoud 1. Wat is zingeving? 2. Wat is zelfregulatie?
Nadere informatie3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken?
Werkblad: 1. Wat is je leerstijl? Om uit te vinden welke van de vier leerstijlen het meest lijkt op jouw leerstijl, kun je dit simpele testje doen. Stel je eens voor dat je zojuist een nieuwe apparaat
Nadere informatieVervolgcursus Rekenen Vierde bijeenkomst woensdag 9 april 2014 vincent jonker & monica wijers
Vervolgcursus Rekenen Vierde bijeenkomst woensdag 9 april 2014 vincent jonker & monica wijers Programma 1. Meetkunde 2. Verbanden 3. Huiswerk laatste keer 1 MEETKUNDE Wikipedia Opdracht deel 1 Je hebt
Nadere informatieDe sociale top 2018 in Utrecht. 25 juni 2018
De sociale top 2018 in Utrecht. 25 juni 2018 De sociale top 2018 in Utrecht. Op 11 juni 2018 kwamen 650 betrokken professionals, vrijwilligers en creatieve denkers bij elkaar in Utrecht. In kleine groepen
Nadere informatieInterieur met potlood of met de computer tekenen?
Interieur met potlood of met de computer tekenen? Het blijft een telkens terugkerende vraag, die slechts beantwoord kan worden door te doen. Het presentatiemiddel dient zo gekozen te worden dat het het
Nadere informatieSamen bouwen in Diepenveen
t Ambtshof Samen bouwen in Diepenveen Midden in het groen en tóch centraal Diepenveen t Ambtshof Enschede Deventer A1 Apeldoorn N332 Diepenveen ligt in een natuurrijke omgeving. U kunt er mooie fietstochten
Nadere informatieEr moet iets zijn als we inslapen we gingen liggen en sliepen in
Kopland is het passende pseudoniem van Van den Hoofdakker. Hij was naast dichter en schrijver ook psychiater. Voor zijn dichterlijk werk heeft hij vele prijzen gehad. Hij schreef volgens Herman de Coninck,
Nadere informatieROUTE ROOD 1. Van klagen naar kracht
ROUTE ROOD 1 STAP 1 Wat zijn de energievreters en -gevers? Inventariseren wat energie geeft of vreet in het werk. voor elkaar nemen. Een groep collega s, liefst een voltallig team. Post-its, stiften. Je
Nadere informatieMasterclass. Business Model Canvas gebruiken bij communicatie. Een visueel hulpmiddel om de brug tussen IT en business te slaan
Masterclass Business Model Canvas gebruiken bij communicatie Een visueel hulpmiddel om de brug tussen IT en business te slaan De laatste jaren hanteren organisaties steeds vaker het Business Model Canvas
Nadere informatieMeetkunst Les 4 Spelen met perspectief
Meetkunst Les 4 Spelen met perspectief Vervreemding door optische illusies Niet alle kunstenaars houden zich aan de regels van perspectief, standpunt, onderlinge verhoudingen etc. Zij overtreden moedwillig
Nadere informatieverbouwing RvB KPN, Den Haag
verbouwing RvB KPN, Den Haag situatie voor verbouwing Reorganisatie In april 011 is Eelco Blok benoemd tot nieuwe topman van KPN. Direct bij de start als CEO kondigde hij een grote reorganisatie van KPN
Nadere informatieLiefdevol kraken zetten in vastgeroeste patronen. Maak het verschil!
Liefdevol kraken zetten in vastgeroeste patronen Maak het verschil! Doel Masterclass Kraak je eigen waarheden en daarmee de vastgezette patronen in je organisatie Contracteer en organiseer de condities
Nadere informatieIn deze appendix wordt bekeken wat er moet gebeuren voordat
Normaliseren A In deze appendix wordt bekeken wat er moet gebeuren voordat een systeem kan worden gedefinieerd. Dit begint met een analyse van de gegevens die de basis vormen. Daarbij wordt gekeken naar
Nadere informatieFunctieprofiel Young Expert
1 Laatst gewijzigd: 20-7-2015 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 1 Ervaringen opdoen... 3 1.1 Internationale ervaring in Ontwikkelingssamenwerkingsproject (OS)... 3 1.2 Nieuwe vaardigheden... 3 1.3 Intercultureel
Nadere informatieEffectief feedback geven. Mart Calff, medisch psycholoog
Effectief feedback geven Mart Calff, medisch psycholoog Aanspreken van een collega Een collega aanspreken op ongewenst gedrag is voor de meesten van ons een lastige beslissing. Voordat we besluiten om
Nadere informatieVervolgcursus Rekenen Vierde bijeenkomst woensdag 25 maart 2015 vincent jonker & monica wijers
Vervolgcursus Rekenen Vierde bijeenkomst woensdag 25 maart 2015 vincent jonker & monica wijers Programma 1. Terugblik vorige keer 2. Verbanden 3. Meetkunde 4. Vooruitblik laatste keer 5. Huiswerk 1 TERUGBLIK
Nadere informatieKernwaarden + Een stip aan de horizon
Kernwaarden + Een stip aan de horizon Samenwerkende Mediatheken Fontys Hogescholen Versie 1.0, 19 januari 2016 Inleiding Fontys Mediatheken ondersteunen en faciliteren het onderwijs en het onderzoek bij
Nadere informatieArtikel / Parametrisch ontwerpen en rekenen. Een hype of de toekomst?
Artikel / Parametrisch ontwerpen en rekenen Een hype of de toekomst? De manier waarop gebouwen ontworpen worden is in de basis al heel lang hetzelfde. Veranderingen in de werkwijze van constructeurs gaan
Nadere informatieMeldpunt Discriminatie Gooi en Vechtstreek
GASTLESSEN 2016-2017 Meldpunt Discriminatie Gooi en Vechtstreek Het afgelopen schooljaar is het Meldpunt Discriminatie Gooi en Vechtstreek met veel plezier en succes gestart met het geven van gastlessen
Nadere informatieNieuwe huisstijl in Tubbergen
Nieuwe huisstijl in Tubbergen Projectnummer: 11-198 Interesse in interieuradvies? Building Design Architectuur heeft ook een afdeling interieur architectuur. Een gediplomeerd interieur architecte is u
Nadere informatieHandleiding Perspectief 3 e editie: Introductie
Handleiding Perspectief 3 e editie: Introductie Bekijk het leven Ter introductie van het nieuwe vak is er een korte terugblik op eerder ervaringen met het vak godsdienst/levensbeschouwing. De leerlingen
Nadere informatieContext Informatiestandaarden
Context Informatiestandaarden Inleiding Om zorgverleners in staat te stellen om volgens een kwaliteitsstandaard te werken moeten proces, organisatie en ondersteunende middelen daarop aansluiten. Voor ICT-systemen
Nadere informatieBevindingen In totaal hebben we de test afgenomen bij 9 mensen. Helaas door beperkte aanwezigheid van vrouwen zijn dit enkel mannen geweest.
Bevindingen In totaal hebben we de test afgenomen bij 9 mensen. Helaas door beperkte aanwezigheid van vrouwen zijn dit enkel mannen geweest. Wel hebben we gekeken om verschillende profielen en leerjaren
Nadere informatieEindexamen vwo filosofie II
Opgave 2 Leven vanuit vrije wil 7 maximumscore 3 een weergave van een overeenkomst tussen de Avatar-training en Sartre wat betreft de opvatting over vrijheid als zelfverwerkelijking: beiden lijken uit
Nadere informatieWat maakt je zo boos?
Shari Klein en Neill Gibson Wat maakt je zo boos? 10 stappen om boosheid te transformeren naar verbondenheid met jezelf en anderen Een introductie over de bedoeling van Geweldloze Communicatie en hoe je
Nadere informatieEen gebouw ontwerpen en dan.
Een gebouw ontwerpen en dan. Waar maak je het van??? Lesbrief over bouwmaterialen Project Topstages www.ontdektechniek.nu Deel A: Voorbereiding Inleiding In de eerste fase van het bouwproces wordt door
Nadere informatieDURVEN, ZIEN, ERVAREN & DELEN HET CREATIEF PROCES IN HET BASISONDERWIJS
DURVEN, ZIEN, ERVAREN & DELEN HET CREATIEF PROCES IN HET BASISONDERWIJS PROCESGERICHTE DIDACTIEK leerkracht wie bepaalt het eindresultaat? leerling AMBACHTELIJKE DIDACTIEK PROCESGERICHTE DIDACTIEK VRIJE
Nadere informatiemath inside Model orde reductie
math inside Model orde reductie Model orde reductie Met het voortschrijden van de rekenkracht van computers en numerieke algoritmen is het mogelijk om steeds complexere problemen op te lossen. Was het
Nadere informatieSTICKY STORY DE NIEUWE MANIER OM EEN ELEVATOR PITCH TE MAKEN DIE BLIJFT HANGEN
STICKY STORY DE NIEUWE MANIER OM EEN ELEVATOR PITCH TE MAKEN DIE BLIJFT HANGEN Je zelf presenteren We zijn allemaal wel eens druk geweest met het maken van een pitch, of soms zelfs meerdere om in verschillende
Nadere informatieUW DROOMWONING IN TIEN STAPPEN. Waar woonwensen werkelijkheid worden
UW DROOMWONING IN TIEN STAPPEN Waar woonwensen werkelijkheid worden 1 2 DROOMPLEK GEVONDEN? OF ZOEKT U NOG? HOE WORDT UW DROOMWONING WERKELIJKHEID? Iedereen heeft dromen. Zeker als het om wonen gaat. Maar
Nadere informatieNationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld
Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld Groep 8 Les 1. Boeven in beeld Les 1. Boeven in beeld Nationaal Gevangenismuseum Groep 8 120 minuten Samenvatting van de les De les begint met een klassikaal
Nadere informatieHOOFDSTUK 9 DE ROL VAN CREATIVITEIT
HOOFDSTUK 9 DE ROL VAN WAT IS? Creativiteit: het vermogen om perspectieven, paden, oplossingen, mogelijkheden en ideeën te zien die anderen niet kunnen of willen zien. Innovativiteit vereist creativiteit.
Nadere informatieHoofdstuk 18 Bouwen aan organisatie met de netwerkmultiloog
Hoofdstuk 18 Bouwen aan organisatie met de netwerkmultiloog Anne-Marie Poorthuis en Sjanneke Werkhoven De netwerkmultiloog is een methode om veel mensen in een organisatie te betrekken bij een organisatiethema
Nadere informatiePersoonlijkheidsvragenlijst OPQ32i. > Persoonlijk rapport. Naam: de heer Piet Hollander
Persoonlijkheidsvragenlijst OPQ32i > Persoonlijk rapport Naam: de heer Piet Hollander Vergelijkingsgroep: Hoger opleidingsniveau Datum: 30-09-2004 OVER DIT RAPPORT Dit rapport is op automatische wijze
Nadere informatieFeedback. Wat is feedback?
Feedback Wat is feedback? Letterlijk vertaald is feedback terugvoeding. Het is het proces waarin informatie teruggevoerd wordt in een informatieverwerkend systeem, in dit geval de mens. Als het om mensen
Nadere informatieom Kort en Krachtig te schrijven Ingrid Verbakel
om Kort en Krachtig te schrijven Ingrid Verbakel Tekst Tekeningen Ingrid Verbakel www.ingridinterviewt.nl Inge de Fluiter www.schetswinkel.nl Wil je meer tips? Meer oefeningen? Begeleiding bij het schrijven?
Nadere informatieInterieurontwerp te Amsterdam
Interieurontwerp te Amsterdam Projectnummer: 14-245 Interesse in interieuradvies? Building Design Architectuur heeft ook een afdeling interieur architectuur. Een gediplomeerd interieur architecte is u
Nadere informatieBepaal uw toekomstige competenties
Bepaal uw toekomstige competenties Format workshop Dit document is onderdeel van een set ondersteunend materiaal dat ter download wordt aangeboden aan kopers van De Strategiecoach door Jeroen De Flander
Nadere informatieVragenlijst persoonlijke onderhandelingsstijlen: de samenwerker, de vechter en de analyticus
pag.: 1 van 5 Vragenlijst persoonlijke onderhandelingsstijlen: de samenwerker, de vechter en de analyticus Ieder mens heeft een persoonlijke stijl van beïnvloeden. De een is meer gericht op het opbouwen
Nadere informatieM3H Werkwijzer Het bouwen
M3H Werkwijzer Het bouwen 1/7 Het bouwen M3H ontwerpt en bouwt al zeventien jaar in opdracht van woningcorporaties, ontwikkelende partijen en particulieren. M3H ontwerpt en begeleidt het gehele ontwerp-
Nadere informatieInterview Alexander Fehling over Im Labyrinth des Schweigens
Interview Alexander Fehling over Im Labyrinth des Schweigens Geplaatst: 27 april om 12:00 door Elise van Dam Tags: Alexander FehlingIm Labyrinth des SchweigensInterview 0 Bekijk meer foto's Zat hij in
Nadere informatieBegrippenlijst Inzicht in de wereld van big data, marketing en analyse
Begrippenlijst Inzicht in de wereld van big data, marketing en analyse 4orange, 13 oktober 2015 Hogehilweg 24 1101 CD Amsterdam Zuidoost www.4orange.nl 2 Inhoud Achtergrond & Aanleiding... 3 A... 3 B...
Nadere informatieEerste verdieping Slaapkamer met voldoende ruimte voor een 2 persoons bed en kasten.
Omschrijving Bestemming WONEN! Weer zo'n leuk huisje waar permanent gewoond mag worden! Op park "De Buitenplaats" in Dronten bij Ketelhaven vindt u deze goed onderhouden leuke woning voor mensen die van
Nadere informatieJuridische aspecten outsourcing onder architectuur 25 september 2012. Polo van der Putt Partner Vondst Advocaten
Juridische aspecten outsourcing onder architectuur 25 september 2012 Polo van der Putt Partner Vondst Advocaten Wat zegt de wet? Architectuurdiensten = dienstverlening als bedoeld in art. 400 e.v. van
Nadere informatieAvondcursus kennismaken met NLP
Avondcursus kennismaken met NLP Voor mensen die meer inzicht in zichzelf en anderen willen krijgen en zich verder willen ontwikkelen, is dit een prima inleiding in NLP! Waarnemingsstructuur: zintuiglijke
Nadere informatieINTERIEUR WONEN IN DE STAD. op het water PRODUCTIE, STYLING & TEKST: EMMY VAN DANTZIG - FOTOGRAFIE: JANSJE KLAZINGA
INTERIEUR WONEN IN DE STAD op het water PRODUCTIE, STYLING & TEKST: EMMY VAN DANTZIG - FOTOGRAFIE: JANSJE KLAZINGA 77 Jack en Birgit kochten in 2004 een oude tjalk aan de Amstel in Amsterdam. Rondom het
Nadere informatieDATAMODELLERING DATA MAPPING MODEL
DATAMODELLERING DATA MAPPING MODEL Inleiding In dit whitepaper wordt de datamodelleervorm data mapping model beschreven. Deze modelleervorm staat in verhouding tot een aantal andere modelleervormen. Wil
Nadere informatiePOSITIONERING & AMBITIE Burenraad Moerdijk. Uitwerking positionering & ambitie 27 november 2013 ir. A.F. (Guus) Govaart (vz) GG
PROJECT POSITIONERING & AMBITIE Burenraad Moerdijk Betreft Datum Auteur Kenmerk Verzonden aan Uitwerking positionering & ambitie 27 november 2013 ir. A.F. (Guus) Govaart (vz) 131127-GG leden van de Burenraad
Nadere informatie