1. Identiteit als vraag 2. Enkele problemen in de benadering van de identiteit van katholieke basisscholen in Nederland 3. Identiteit en betekenis

Transcriptie

1 Inhoud 1. Identiteit als vraag Inleiding Waar vragen we naar als we naar onze identiteit vragen? De vraag naar identiteit is een belangrijke vraag De identiteitstheorie van Paul Ricoeur: identiteit en kwaliteit Identiteit en organisatie Inhoud en leeswijzer Enkele problemen in de benadering van de identiteit van katholieke basisscholen in Nederland Inleiding De betekenis van katholiciteit voor katholieke basisscholen in Nederland Drie benaderingen van de identiteit van het confessionele onderwijs, geïllustreerd vanuit de literatuur De katholieke basisschool opgevat als ding Een levensbeschouwing opgevat als een dogmatisch geloof in de eigen waarheid Legitimatie van identiteit door het opsommen van onderscheidende kenmerken Identiteit als probleem: verzameling van vragen 4.1 Vragen bij de reacties van katholieke basisscholen Vragen bij de discussie over het bestaansrecht van de katholieke basisschool Vragen bij de opvattingen over identiteit in de literatuur Identiteit en betekenis 1. Inleiding De identiteit van dingen, dieren en mensen Identiteit als ding beschreven De identiteit van mensen als ding beschreven De onvolledigheid van een dingachtige benadering Wie het is die uitlegt wie hij is wordt vergeten Uiterlijke kenmerken als basiskenmerk van de identiteit van de mens Spreken als basiskenmerk van de identiteit van de mens Handelen als basiskenmerk van de identiteit van de mens 55 9

2 Inhoud 4. Betekenis verstaan bij de dingen Inleiding Wij zijn dáár bij de dingen Bij de dingen zijn heeft betekenis Vanuit het voelen bij de dingen, denken wij over de dingen Voelen is primair praktisch Identiteit en zorg, verlangen en liefde Betekenis verstaan vanuit teksten Inleiding Betekenis verstaan vanuit een betekeniskader Wat is een tekst? Via teksten begrijpen we wie we zijn Handelen als tekst: geschiedenis en identiteit Afsluiting Identiteit is een narratieve identiteit Inleiding Identiteit wordt uitgedrukt in woorden Het verhaal bundelt diversiteit tot een eenheid De opbouw van het narratief (idem-identiteit) door mimesis 1 en mimesis Vertellen vanuit voorkennis van de wereld (mimesis 1) De eerste opgave die identiteit stelt: het vertellen van een verhaal over opgedane ervaringen (mimesis 2) Bezwaren tegen een narratieve identiteitsopvatting De ipse-pool: creativiteit en vrijheid De ipse-pool: de ziel van de mens In de ipse- pool zetelt de ziel van de mens Wat is de ziel? Wie is de ziel? Afsluiting Narrative identiteit en waarden Inleiding De idem-pool en ethiek De idem-pool kenmerkt zich door een ethische gerichtheid op de ander en de anonieme ander De ethische gerichtheid op het niveau van de eerste persoon: een verlangen naar een goed leven De ethische gerichtheid op het niveau van de tweede persoon: een goed leven met en voor anderen De ethische gerichtheid op het niveau van de derde persoon: een goed leven binnen rechtvaardige instituties

3 Inhoud 4. De idem-pool kenmerkt zich door drie soorten verlangens De tweede opgave die identiteit stelt: het verbeteren van het karakter door het proces mimesis Openheid voor het andere Welk andere? Welke teksten? Openheid als voorwaarde voor mimesis Welke teksten moeten wij lezen? Waar moeten wij ons open voor stellen? Kwaliteit door cultuur Identiteit door de keuze van teksten Het conflict tussen teksten Afsluiting Narratieve identiteit door normen en deugden Inleiding Identiteit en de normen van de moraal Moraal Drie verschillen tussen moraal en ethiek De inhoud van de normen van de moraal De wil als derde vermogen van de mens De ontdekking van de wil als een verlangen van de tweede orde De slechte wil Hoop en agape Narratieve identiteit en deugden Wat we vertellen, dienen we waar te maken in de praktijk Wat zijn deugden? Narratieve identiteit door de kardinale deugden Identiteit door de deugd praktische verstandigheid Wat is praktische verstandigheid? Hoe leren we praktische verstandigheid? Afsluiting De narratieve identiteit van een organisatie Inleiding De identiteit van een organisatie toont zich in de ervaringen van personen met de organisatie Perspectieven op organisaties De organisatie opgevat als ding De identiteit van een organisatie door betekenis De narratieve uitleg van ervaringen met een organisatie De ideologie maakt een (gezamenlijke) praxis mogelijk Een gezamenlijke praxis en ideologie

4 Inhoud 4.2 De ideologie vormt de institutionele component van de identiteit van een organisatie Hoe brengt de ideologie een gezamenlijke praxis tot stand? Macht en de pathologische kant van de ideologie Ideologie en ipse-identiteit De kritiek van de utopie op de ideologie van een organisatie De utopie opgevat als ideologiekritiek Utopie en ipse-identiteit De pathologische kant van de utopie De opgave identiteit opgevat als gesprek tussen ideologie en utopie De ethiek van het gesprek De identiteit van een organisatie in vijf opgaven Verhalen vertellen (opgave 1) en openstaan voor de ander en het andere (opgave 2) Besef van transcendentie (opgave 3) en het toepassen van de moraal (opgave 4) Moed, matigheid, rechtvaardigheid en praktische verstandigheid aanleren (opgave 5) Afsluiting Enkele suggesties voor een benadering van de identiteit van katholieke basisscholen vanuit de identiteitstheorie van Ricoeur Inleiding Twee inadequate benaderingen van identiteit en katholiciteit Identiteit en katholiciteit opgevat als het onderscheidende Identiteit en katholiciteit opgevat als te beschrijven dingen Een levensbeschouwing opgevat als traditie Een utopische gedachte: kwaliteit door katholiciteit Eens een katholieke school, altijd een katholieke school? Aan traditie doen is voor de katholieke basisschool ook aan katholieke traditie doen Alleen goede lezers zien wat verborgen ligt in de nuances van verhalen Een utopisch verhaal over de praxis van de katholieke school De zorgrelatie op basisscholen De zorgrelatie op katholieke basisscholen: een utopie Afsluiting 264 Samenvatting 267 Summary 272 Geciteerde werken van Ricoeur 277 Geciteerde overige literatuur

5 1. Identiteit als vraag 1. Inleiding Identiteit is kwaliteit? Misschien is dat zo, maar meteen kan aan die uitspraak worden toegevoegd: identiteit is ook non-kwaliteit. We kenmerken ons óók door wat we niet goed doen, door wat mislukt, door wat non-kwaliteit genoemd kan worden. Echter: we willen liever niet dat iets verkeerd gaat, dat iets wat we doen mislukt, dat we geen kwaliteit tot stand brengen. We willen lukken doordat wat we doen goed is, of succesvol is. We willen kwaliteit bieden. We willen van kwaliteit zijn. In deze studie zal blijken hoe personen en organisaties hun identiteit kunnen verhelderen door na te gaan wat kwaliteit is én deze waar te maken in de praktijk. Identiteit zal worden opgevat als een zoektocht naar kwaliteit, met als doel deze te realiseren. Eerst zal worden onderzocht wat persoonlijke identiteit is. Vervolgens zullen de gevonden inzichten over persoonlijke identiteit toegepast worden op organisaties. De identiteitstheorie van Paul Ricoeur zal de leidraad zijn die ik zal volgen om duidelijk te maken hoe personen en organisaties de vraag naar de eigen identiteit adequaat kunnen beantwoorden. De aanleiding tot deze studie was de discussie over de identiteit van katholieke basisscholen, zoals die al geruime tijd in Nederland wordt gevoerd. Maar in relatie tot die problematiek vormt dit boek slechts een voorstudie. Het uiteindelijke doel van deze studie is weliswaar om de discussie over de identiteit van katholieke basisscholen te verrijken en adequater te maken. En aan het einde van het boek zal ik ook enkele suggesties geven voor hoe, vanuit de identiteitstheorie van Ricoeur, de identiteit van katholieke basisscholen kan worden benaderd en uitgelegd. Maar ik zal niet de discussie zoals die in en over het katholiek basisonderwijs gevoerd wordt zelf presenteren, noch daarop rechtstreeks reageren, of commentaar geven op de literatuur daarover. De inzet van deze studie is om de identiteitstheorie van Ricoeur uiteen te zetten, met de suggestie dat die van betekenis kan zijn voor de uitleg van de identiteit van katholieke basisscholen. Deze studie stelt geïnteresseerden in de identiteit van het katholieke basisonderwijs voor om te kijken naar hun visie op de identiteit van deze scholen, vanuit de identiteitstheorie van Ricoeur. Daarmee vraagt deze studie dan ook om een vervolgstudie waarin de reactie van 13

6 Hoofdstuk 1 betrokkenen bij de identiteit van het katholieke basisonderwijs op de benadering van identiteit van Ricoeur wordt meegenomen in een verdere praktische toepassing. Deze studie is daarom een voorstudie genoemd voor een verheldering van de identiteit van katholieke basisscholen. Vanuit het complexe theoretische kader dat de identiteitstheorie van Ricoeur biedt, waarin vele begrippen op elkaar inwerken, zal de vraag naar identiteit uiteindelijk worden uitgewerkt in vijf concrete opgaven. De vraag naar identiteit beantwoorden betekent, vanuit de theorie van Ricoeur bezien, het daadwerkelijk uitvoeren van deze vijf opgaven. Dat geldt voor een persoon, maar mutatis mutandis ook voor een organisatie (zoals de katholieke basisschool). De wijze waarop deze vijf opgaven worden uitgevoerd door een persoon of door een organisatie, toont de identiteit van deze persoon of organisatie. Deze opzet houdt in dat deze studie vanuit vier interesses kan worden gelezen: vanuit een interesse in wat persoonlijke identiteit is, vanuit een belangstelling in de identiteit van organisaties, vanuit een interesse in de identiteitstheorie van Ricoeur en tenslotte vanuit een interesse in de identiteit van katholieke basisscholen. Alvorens ik in paragraaf 6 van dit hoofdstuk leeswijzers geef voor deze vier interesses en inga op de inhoud van deze studie, ga ik in de volgende paragrafen globaal in op wat identiteit is (paragraaf 2 en paragraaf 3). Vervolgens introduceer ik in paragraaf 4 de identiteitstheorie van Ricoeur en bespreek ik, in paragraaf 5, een aantal verschillen tussen de identiteit van personen en organisaties. 2. Waar vragen we naar als we naar onze identiteit vragen? Als een persoon de vraag naar de eigen identiteit stelt ( wie ben ik? ) en ook als een organisatie deze vraag stelt ( wie zijn wij als organisatie? ), dan lijken zij iets te willen vinden wat verdwenen is. We zeggen ook dat we op zoek gaan naar onze identiteit. Met deze formulering suggereren we dat er iets bedekt is dat ontdekt moet worden. Maar identiteit, zo zal in deze studie blijken, is geen ding dat kan verdwijnen. Het is een begrip dat behoort tot een, wat men zou kunnen noemen, autonome categorie van begrippen. Daarmee worden begrippen bedoeld die op alle mensen, zonder gradaties, toepasbaar zijn. Identiteit is een begrip zoals het begrip uiterlijk, of het begrip voorkant. Iedere mens heeft een uiterlijk en een voorkant. Dat uiterlijk en die voorkant kunnen niet zoek raken of verdwijnen. Bovendien heeft iedere mens zijn uiterlijk en zijn voorkant niet in meerdere of mindere mate. Iedere mens heeft eveneens altijd een identiteit én heeft deze identiteit, net zoals een voorkant, niet in meerdere of mindere mate. Wat het laatste betreft kan gezegd worden dat het onmogelijk is meer of minder te zijn zoals men is. Dit geldt niet alleen voor 14

7 2. Enkele problemen in de benadering van de identiteit van katholieke basisscholen in Nederland 1. Inleiding De identiteit van een katholieke basisschool lijkt nooit helemaal los te kunnen staan van de katholiciteit van de school. Aan die katholiciteit dankt de school bijvoorbeeld haar bijzondere status: de katholieke basisschool behoort op grond van haar katholieke grondslag tot het bijzonder onderwijs. Maar wat die katholiciteit precies betekent voor de identiteit van de school is een veel moeilijker vraag. Zeker in onze geseculariseerde tijd, waarin de betekenis van een levensbeschouwing, zoals de katholieke, voor veel mensen niet meer duidelijk of vanzelfsprekend is. Deze studie wil, zoals in het vorige hoofdstuk is benadrukt, geïnteresseerden in de identiteit van katholieke basisscholen een visie op identiteit voorleggen die hen kan helpen hun vraag naar de identiteit van deze scholen beter te beantwoorden. In dit hoofdstuk zal ik een aantal opvattingen over de identiteit van katholieke basisscholen, zoals die te vinden zijn op deze scholen, in de literatuur over het confessionele onderwijs en in de media, naar voren halen om een indruk te geven - en niet meer dan dat - van enkele problemen aangaande het beantwoorden van de vraag naar de identiteit van katholieke basisscholen in Nederland. Vanuit deze indruk zal ik vragen formuleren waarop de identiteitstheorie van Ricoeur wellicht een antwoord kan bieden. De inhoud van dit hoofdstuk is de volgende: in paragraaf 2 worden mogelijke reacties gepresenteerd van katholieke basisscholen op de vraag naar de betekenis van katholiciteit voor de school en wordt een voorbeeld gegeven van de discussie in de media over de identiteit van het katholieke onderwijs. In paragraaf 3 worden twee boeken die ingaan op de identiteit van het confessioneel onderwijs gebruikt om een benadering van identiteit in beeld te brengen waartegen de identiteitstheorie van Ricoeur zich af zal zetten. In paragraaf 4 worden vragen verzameld bij de opvattingen over identiteit die in de vorige paragrafen zijn besproken. In de loop van deze studie probeer ik deze vragen te beantwoorden. Hoewel het grootste deel van deze studie bestaat in een presentatie en uitleg van de theorie van Ricoeur, zal ik in hoofdstuk 10 de resultaten ervan - in alle voorlopigheid - uitdrukkelijk betrekken op de discussies over de identiteit van het katholiek basisonderwijs. 25

8 Hoofdstuk 2 2. De betekenis van katholiciteit voor katholieke basisscholen in Nederland Hoe kunnen Nederlandse katholieke basisscholen reageren als hen de vraag wordt gesteld naar de betekenis van de katholiciteit van de school? Ik doe in deze paragraaf een poging om daarvan een indruk te geven, welke door empirisch onderzoek en reflectie op katholieke basisscholen zal moeten worden aangevuld en ook gecorrigeerd. Voor ik op de bovenstaande vraag inga wil ik er op wijzen dat in de reacties van scholen identiteit en katholiciteit soms door scholen als synoniemen worden opgevat. De identiteit van de school wordt in dat geval begrepen binnen het aandachtsgebied katholiciteit. Er zijn echter naast katholiciteit ook andere aandachtgebieden mogelijk van waaruit scholen kunnen denken over hun identiteit, waarvan er sommige ook in de onderstaande reacties zijn terug te vinden. In een onderzoek van J. Braster worden een aantal aandachtsgebieden genoemd die centraal kunnen staan als scholen denken over de eigen identiteit. 1 Identiteit kan volgens dit onderzoek door directeuren van katholieke basisscholen verbonden worden met de sfeer die op de school heerst (warm, gezellig, harmonieus, vriendelijk), de onderwijskundige inrichting (kind-gericht, leerstof-gericht), de leerlingenpopulatie (sociale klasse, de verhouding allochtonen/autochtonen, de culturele achtergrond van de allochtone leerlingen), de specifieke pedagogische grondslag (Jenaplan, Montesori, Dalton, Vrije school) en de lokale context waarin een school moet functioneren (plattelandsschool, dorpsschool, school in probleemwijk, binnenstadschool, buurtschool). 2 Identiteit wordt door scholen heel verschillend opgevat. De onderstaande reacties van scholen op de vraag: wat is de betekenis van katholiciteit voor uw school?, heb ik verzameld door een reeks gesprekken te voeren met personen die als identiteitsbegeleider of onderzoeker hebben ervaren en gehoord van collega s hoe in Nederland katholieke basisscholen kunnen reageren op de vraag naar de betekenis van hun katholiciteit. 3 Deze reacties geven een eerste indruk van de betekenis van katholiciteit voor Nederlandse basisscholen. Aan de hand daarvan zullen, zoals gezegd, vragen worden verzameld tegen de achtergrond waarvan ik de theorie van Ricoeur zal bestuderen. Met een school bedoel ik hierna de mensen die samen bepalen wat er op de school gebeurt, zoals directeur en leerkrachten, in samenspraak met bestuur en ouders, maar ook de leerlingen. De volgende reacties van 1 J. Braster: De identiteit van het openbaar onderwijs, Groningen Hoewel het openbaar onderwijs in het boek van Braster centraal staat geeft deze studie ook informatie over katholieke basisscholen. 2 Ibid., p De informatie over hoe katholieke scholen kunnen reageren op de vraag naar de betekenis van katholiciteit voor de school heb ik, onder andere, verkregen in gesprekken met dr. Dominique Majoor, drs. Sara Michielsen, dr. Jos Roemer en drs. Kim de Wildt. 26

9 Enkele problemen in de benadering van de identiteit van katholieke basisscholen in Nederland katholieke scholen in Nederland worden, volgens de door mij geraadpleegde personen, gegeven op de vraag naar wat de betekenis is van katholiciteit voor de school. Allereerst geef ik vijf reacties waaruit blijkt dat katholiciteit voor scholen geen vraag is en vervolgens drie reacties waarin de vraag naar katholiciteit voor de school wél relevant is. Ten eerste kan een school stellen: er bestaat op onze school geen vraag aangaande de betekenis van de katholiciteit van de school. De vraag naar de betekenis van onze katholiciteit bestaat voor mensen buiten de school, maar niet op onze school. De katholiciteit van de school is geen vraag die onze leerkrachten zich stellen en is ook geen vraag voor onze leerlingen en hun ouders. Op de vraag wie dan die mensen buiten de school zijn worden de volgende personen en instanties genoemd: kleine schoolbesturen, waarin een lid vanuit de lokale geloofsgemeenschap zitting heeft dat identiteit op de agenda van het bestuur en zo van de school tracht te zetten; de gedelegeerde voor het onderwijs vanuit de kerk; onderzoeksinstituten die vragenlijsten opsturen met vragen over identiteit, geloof en religiositeit; grote schoolbesturen die een identiteitsbegeleider inhuren om gesprekken te voeren over de identiteit van hun scholen. Ten tweede en aansluitend op de vorige reactie, kan een school stellen dat zij zich niet met katholiciteit bezighoudt omdat ouders andere zaken veel belangrijker vinden, zoals de sfeer die heerst op de school en het pedagogische en didactische concept van de school. Ouders kijken er bijvoorbeeld naar of een basisschool een traditionele vernieuwingsschool is, zoals de Jenaplanschool en de Montessorischool, of dat de school ervaringsgericht onderwijs of coöperatief leren centraal stelt. De identiteit van de school wordt aldus niet gevonden in katholiciteit, maar in iets anders. Vanuit deze reactie kan de school vervolgens aangeven: het ontwikkelen of het verhelderen van onze identiteit door na te denken over katholiciteit is niet nodig, want het zit wel goed met onze identiteit. We vullen onze identiteit al in op een voor ons bevredigende wijze. Ten derde kan de school op de vraag naar de betekenis van de katholiciteit van de school stellen dat het ontwikkelen of verhelderen van de katholiciteit van de school niet nodig is gezien de samenstelling van de leerlingenpopulatie. Er wordt bijvoorbeeld gezegd: nee, over de betekenis van de katholiciteit van onze school hoeven we niet na te denken, want we hebben daarvoor te weinig katholieke kinderen. Ten vierde kunnen directeur en leerkrachten stellen dat het voor hen hypocriet is om te werken aan katholieke identiteit, omdat zij daar niet achter staan. Ze voegen daaraan toe: we zijn zelf niet katholiek. We geloven niet (meer) en denken over de betekenis van de katholiciteit van de school dan ook niet verder na. Ten vijfde kunnen directeur en leerkrachten antwoorden dat er geen behoefte is om over betekenis van de katholiciteit na te denken omdat de school al voldoende aan katholiciteit doet. Gesteld wordt bijvoorbeeld: we doen aan 27