Aartsbisdom Mechelen-Brussel Vicariaat Onderwijs Diocesane Pedagogische Begeleiding Secundair Onderwijs

Transcriptie

1 Aartsbisdom Mechelen-Brussel Vicariaat Onderwijs Diocesane Pedagogische Begeleiding Secundair Onderwijs Vademecum Geschiedenis (2009) Beste collega s In de vele formele en informele contacten met leraren Geschiedenis blijft het altijd hartverwarmend om mensen te mogen ontmoeten die hun werk graag doen en plezier vinden in het bezig zijn met jongeren. Dit zijn ongetwijfeld de twee belangrijkste eigenschappen van een bezielende leraar. Ik wil hier dan ook eerst en vooral mijn waardering uiten voor alle inzet, toewijding, gedrevenheid en creativiteit waarmee geschiedenisleraren dag in dag uit proberen hun leerlingen mee te nemen in de fascinerende wereld van het verleden. Dit blijven volhouden is nochtans niet evident en gemakkelijk, want de onderwijswereld blijft volop in beweging. Vanuit een snel evoluerende samenleving wordt continu met nieuwe vragen en verwachtingen naar de scholen gekeken. Nu de invulling van de vernieuwde leerplannen stilaan be- en verkend is, verschuift de aandacht naar de vakoverschrijdende eindtermen. Waar en hoe zijn we binnen het vak geschiedenis bezig met het leren van onze leerlingen? Wat moeten ze kennen en kunnen, en hoe? Wat is het meest eigene van geschiedenis en hoe leren wij hen dat te leren? Naast de aandacht voor leren leren wordt ook voor opvoeden tot burgerzin en voor muzisch-creatieve vorming in de derde graad het vak Geschiedenis als een mogelijk draagv(l)ak beschouwd. In het verlengde van deze groeiende aandacht voor het leren (leren) is er de oproep tot activerend onderwijs. Leerlingen zo actief mogelijk betrekken in zoveel mogelijk onderdelen van het leerproces bevordert motivatie en leerrendement. Het is een eerste stap naar (begeleid) zelfstandig leren. Het nieuwe concept van de vrije ruimte biedt hiertoe vele mogelijkheden Deze nieuwe onderwijsaccenten vragen niet alleen veel voorbereidend denk- en leeswerk, maar zij vergen ook meer administratie. Bovendien verandert het jongerenpubliek. Tieners zijn kritischer, ongeduldiger. Ze groeien op in een cultuur waarin heel veel informatie erg vlug bereikbaar is en waarin ook onmiddellijk effect, amusement en ontspanning vooropstaan De hele bevraging van leraren verandert en de werkdruk neemt zonder twijfel toe. Daarom ook de oproep om in groep en als vakteam deze uitdagingen aan te gaan. Een goed functionerende vakwerkgroep maakt niet alleen het werk lichter, maar zorgt ook bijna onvermijdelijk voor kwaliteitsverbetering en heel dikwijls ook voor een betere sfeer. Het is vanuit de overtuiging dat meer samenwerking en onderlinge communicatie het geschiedenisonderwijs alleen maar ten goede komen dat in de rubriek vakgroepwerking een aantal concrete suggesties en aanbevelingen worden geformuleerd. Als de vakgroep denkt dat de pedagogisch begeleider bij deze vergaderingen en/of de concrete uitwerking een hulp kan betekenen, wil ik graag op die uitnodiging ingaan. 1 Situering en visie op het vak 1.1 Einddoelstelling: historische vorming De vernieuwde leerplannen gaan uit van vakgerichte doelstellingen. Algemene doelstellingen voor de drie graden en specifieke doelstellingen voor elke graad concretiseren wat bij de leerlingen moet nagestreefd worden inzake kennis, inzichten, vaardigheden en attitudes. Belangrijk is dat de leerinhouden vanuit die doelstellingen worden gekozen en opgebouwd, zodat geschiedenis historische vorming wordt. Zowel de algemene als de specifieke doelstellingen per graad staan uitvoerig beschreven in de leerplannen. Om de leerlingen een samenhangende historische vorming over de zes jaren aan te bieden, is het noodzakelijk dat de leraren van de verschillende graden met elkaar overleg

2 plegen. Hierbij gaat het niet zozeer om de behandelde leerinhouden, maar wel om de doelstellingen of om wat met die leerinhouden wordt nagestreefd. Binnen de vakgroep kunnen op die manier leerlijnen worden uitgezet, zoals: waaraan wordt zes jaar gewerkt? Wat zal waar vooral gebeuren? Hoe worden deze doelen systematisch uitgebouwd? In verband met de bedoeling van het geschiedenisonderwijs wil ik graag de lectuur van Het leven of de liefde (Ons Erfdeel, november 2003) aanbevelen, een artikel van professor Kaat Wils dat je ook onder de rubriek Vakdocumenten kunt terugvinden. Het is een goed voorbeeld van hoe alles verklaard en begrepen kan worden door het in zijn context te situeren. Het is dus meteen een goede toepassing van een van de hoofddoelstellingen van de historische vorming Leerplannen Sinds september 1997 werden de nieuwe leerplannen, in overeenstemming met de eindtermen, progressief ingevoerd. Deze vernieuwde leerplannen kunnen worden omschreven als halfopen. Dat betekent dat de leerinhouden niet concreet en exhaustief worden opgesomd, maar door de leraar kunnen worden gekozen volgens bepaalde criteria en vanuit de algemene en specifieke doelstellingen. Het is van het allergrootste belang dat de leerplannen de norm zijn bij het uitwerken van de lessen. Een leerboek of handboek is uiteraard een aangewezen hulpmiddel, maar kan nooit de norm zijn. De vernieuwde leerplannen zijn ook graadleerplannen. M.a.w. ze moeten niet per jaar, maar per graad worden gerealiseerd. Dat veronderstelt systematisch overleg tussen de leraren van eenzelfde graad. 2 Professionalisering 2.1 Jaarplan Vele leraren beschouwen het opstellen van een jaarplan als de nutteloze administratieve karwei van de maand september. Nochtans is een goed doordacht en soepel jaarplan een onontbeerlijk werkinstrument en kan het, eenmaal uitgetekend, verdere administratieve formaliteiten vereenvoudigen of zelfs vervangen. Het opmaken en bijsturen ervan is inderdaad geen eenvoudige klus. Omdat we daarover regelmatig vragen krijgen, hebben we met de begeleiders geschiedenis een leidraad hiervoor opgesteld. Het is onder de rubriek Vakdocumenten te consulteren op de website Pedagogisch-didactische wenken De leerplannen bevatten een rubriek Pedagogisch-didactische wenken die aangeven waaraan de leraar bijzondere aandacht moet besteden. In de zes jaren historische vorming nemen volgende aspecten gradueel een alsmaar belangrijkere plaats in: het probleemstellend en probleemoplossend werken, de actieve leer- en onderwijsstrategieën, het begeleid en zelfstandig onderzoekend leren, het synthetiseren en rapporteren van besluiten.

3 2.3 Vakgroepwerking en prioriteiten Het is al vaak gesteld: om daadwerkelijk tot historische vorming te komen en die waar mogelijk te verbeteren, is het absoluut noodzakelijk dat de leraren geschiedenis zowel horizontaal als verticaal met elkaar overleg plegen. Af en toe informeel overleg is evident en belangrijk, maar indien men over de zes jaar van het secundair onderwijs planmatig en doelgericht aan hetzelfde wil werken, is een gestructureerde vorm van overleg en samenwerking een noodzaak (en een zegen!). Het leerplan roept op tot een degelijke vakgroepwerking en bij doorlichting is meer en meer sprake van een gezamenlijke verantwoordelijkheid van het vakteam voor het peil van het (geschiedenis)onderwijs in de school. Een frequentie van twee vakvergaderingen per schooljaar is een minimum. Vakleraren kunnen hier systematisch gegevens uitwisselen over de specifieke beginsituatie van de leerlingen. Er moeten afspraken worden gemaakt rond een degelijke jaarplanning. Waarom zou het jaarplan niet samen worden opgesteld en bijgeschaafd tijdens de vakvergadering? Zo ontstaat stilaan een duidelijk overzicht van wat waar en op welke manier wordt aangepakt en kan de vakgroep ook mogelijke leemtes detecteren en leerlijnen verder opvullen. Als een vakgroep echt werk wil maken van actiever leren, zal zij onvermijdelijk ook de manier van evalueren moeten evalueren. Voor nieuwe ideeën en suggesties verwijs ik hier graag naar twee zeer leesbare boekjes: F. Dochy e.a., Anders evalueren (Lannoo Campus, 2003) en P. Van Petegem en J. Vanhoof, Een alternatieve kijk op evaluatie (Wolters-Plantyn, 2002). Misschien is dit een gelegenheid om ook eens over zelfevaluatie na te denken? Hiervoor heb ik enkele goede modellen beschikbaar, die naar eigen behoeften kunnen aangepast worden. Ook beslissingen als wie eventueel welke nascholing gaat volgen en hoe er nadien kan gezorgd worden voor de doorstroming hiervan, worden best in groep bekeken. Dat is maar een greep uit de mogelijke agendapunten van een vakvergadering. Voor de komende schooljaren vraagt de begeleiding om naast het actiever leren en de weerslag hiervan op evaluatie speciale aandacht te (blijven) besteden aan de vakoverschrijdende eindtermen (welke komen waar aan bod en hoe?) en aan een taalbeleid. Die aandacht voor taal kan wat verrassend lijken. Maar meer een meer blijkt de taal die we als leraren Geschiedenis spreken in de klas toch niet zo evident voor iedereen verstaanbaar te zijn als we zelf wel denken. Daarover eens doordenken kan onze klassenpraktijk zeker ten goede komen. Welke begrippen bv. zouden de leerlingen zeker moeten kennen in en na een eerste jaar? Welke na een tweede jaar, enz? Hoe moeten ze die kennen en is er daarover overeenstemming en eenduidige uitleg binnen de vakgroep? Zo n begrippenlijst kan een begin zijn van een taalgerichte vakaanpak. Bestaat er daarnaast nog vakjargon, vakspecifiek taalgebruik, en met welke andere talige aspecten zoals bv. het veelvuldig gebruik van beeldspraak hebben leerlingen vooral moeilijkheden? In het geschiedenisonderwijs neemt taal (lezen van veel verschillende soorten teksten, schrijven en spreken) immers een ongemeen belangrijke plaats in. Zo gebruiken geschiedenisleraren erg vlug en veel abstracte begrippen, die dan bovendien ook nog eens van betekenis kunnen verschillen al naargelang van de tijdscontext waarin ze worden gebruikt. Een verdere uitwerking van taalbeleid zou erin kunnen bestaan om deze moeilijkheden geleidelijk aan in kaart te brengen Als inleiding en hulp kan ik de lectuur zeer aanbevelen van hoofdstuk 4 (p ) uit het onvolprezen Geschiedenisdidactiek, handboek voor de vakdocent van A.Wilschut, e.a., uitgeverij Coutinho, Bussum, Om efficiëntie en continuïteit van de vakgroepwerking te verzekeren, is het aanstellen van een of meer vakcoördinator(en) belangrijk. Hun naam en adres worden best zo vlug mogelijk aan mij meegedeeld. Het opstellen van een agenda en de zorg voor een verslag behoort tot hun verantwoordelijkheid. De verslagen van de vakvergadering - 3

4 worden uiteraard bezorgd aan de leden van de vakwerkgroep, maar best ook aan de directeur en aan de pedagogische begeleiding. Op vraag ben ik graag bereid om aan de vakvergaderingen deel te nemen of deze te (bege)leiden. Afspraken hiervoor kunnen telefonisch of via gemaakt worden. Op de regionale vakvergaderingen is expliciet gevraagd naar meer schooloverstijgende contactmogelijkheden met vakcollega s, zeker met de vakverantwoordelijken. Gedacht werd aan minstens één samenkomst per schooljaar telkens op een andere locatie, waar wie dat wil goed geslaagde lessen ter overweging aan de collega s kan aanbieden. Wie hieraan wil meewerken of hiervoor concrete suggesties heeft, gelieve niet te aarzelen om contact op te nemen Nascholing en vakliteratuur Van de leraar die voor een substantieel aantal lestijden Geschiedenis verantwoordelijk is, mag een reële betrokkenheid op het vak worden verwacht. Dat betekent dat de leraar geschiedenis op de hoogte blijft van de meest recente wetenschappelijke en didactische ontwikkelingen. Naast nascholing is de lectuur van vakgerichte tijdschriften en boeken meer dan aangewezen. Via de Vlaamse Vereniging van Leraren Geschiedenis (VVLG, tel ), haar tijdschrift Hermes (ledenadministrator: Ludo Smeulders, Kwikaard 125, 2980 Zoersel, telefax , smeulders@hotmail.com) en haar website ( kan de leraar geschiedenis zich professioneel informeren. Het concrete nascholingsaanbod is er te consulteren en zal ook via de maandelijkse mededelingen van de begeleiding in herinnering worden gebracht. Meestal bieden ook de handleidingen bij de leerboeken bijzonder nuttige achtergrondinformatie bij de in het leerboek behandelde problematiek. 2.5 Vaklokaal Zoals de leerplannen het vragen, is het wenselijk dat de lessen geschiedenis in een eigen vaklokaal plaatsvinden. Over de inrichting wordt uitvoerig bericht in de leerplannen onder de rubriek Pedagogisch-didactische wenken, p. 34 en Leermiddelen 3.1 Leerboeken De nieuwe leerboeken of handboeken beantwoorden in grote mate aan de geest en de letter van de leerplannen geschiedenis. Het is aangewezen dat de leraar geschiedenis gebruik maakt van dat leermiddel. Dat betekent niet dat de leraar het leerboek slaafs dient te volgen. Een leerboek moet worden 'gepersonaliseerd', m.a.w. de leraar gebruikt het leerboek met het oog op de gestelde inhoudelijke en didactische prioriteiten, de schoolcultuur, de afspraken met collega's. 3.2 Notitieschrift Een notitieschrift blijft een belangrijk werkinstrument voor de leerling. Het werk- of oefenboek dat bij een groot aantal leerboeken hoort, kan in de 1e en 2e graad ASO en voor de drie graden TSO ook volstaan.

5 3.3 Tijdschriften voor leerlingen Heel bruikbaar in de lessen zijn leerlingentijdschriften. Ze bieden aanvullende informatie die niet direct in de leerboeken staat en spelen vaak in op de actualiteit. Bovendien worden de vakoverschrijdende eindtermen er op een concrete manier uitgewerkt en nagestreefd. Zo biedt voor de 1e graad het maandblad id (uitgeverij Averbode, fax of boeiende en goed geïllustreerde artikelen. Voor de leraar is er ook telkens een id Plus, waarin ondersteuning wordt gegeven voor het werken met de artikelen. Bij dezelfde uitgeverij verschijnen ook de tijdschriften Blikopener voor de 2e graad ASO en de 3e graad TSO en BSO en Reflector voor de 3e graad ASO (telkens 7 nummers per jaar). Ook hier is er een lerarenbijlage met uitgebreide didactische suggesties en oefeningen en werkbladen voor de leerlingen ( De tijdsbalk van de uitgeverij Averbode is beschikbaar in een grotere versie voor de klassenmuur en in kleinere versie voor individueel gebruik ICT Gelet op de evolutie in de informatie- en communicatietechnologie (ICT) is het aangewezen dat de leraar geschiedenis, naast de traditionele audiovisuele middelen zoals televisie, dia's, transparanten, enz. in toenemende mate gebruik maakt van o.m. cd-roms en het internet. 4 Evaluatie Een evenwichtige evaluatie van de leerlingen vereist vragen en opdrachten die uitgaan van de behandelde leerinhouden, de toegepaste didactiek en de vooropgestelde doelstellingen. De leerplannen bevatten een rubriek Evaluatie die bijzonder nuttige informatie verstrekt over wat met een evaluatie wordt bedoeld en hoe de kwaliteit van de vraagstelling kan worden bewaakt. Aanbevolen lectuur in dit verband is F. De Wever, Evalueren in het geschiedenisonderwijs, Cahiers voor Didactiek 11 (Wolters-Plantyn, 2001). Voor de nieuwste ontwikkelingen en tendensen - van meer prestatie- of productgericht evalueren naar meer leer- of procesgericht evalueren - verwijs ik naar de hierboven aangehaalde werken van Van Petegem en Dochy. 5 Beginnende leraren Vandaag in het onderwijs starten is zeker geen gemakkelijke taak en jonge mensen die er met veel idealisme en overtuiging aan willen beginnen, verdienen alle waardering en ondersteuning. Succesbeleving zal soms maar in erg kleine dingen zitten en na eventuele minder geslaagde uren of dagen kan het al eens moeite kosten om het enthousiasme vast te houden. Belangrijk is dat de nieuwe leraar kan terugvallen op een goede vakgroep. Het is wenselijk om binnen die vakwerkgroep en in de lijn van de eigen schoolcultuur een peter, meter of mentor aan te stellen die, met respect voor de eigenheid, toeverlaat en steun kan zijn. Ook hier wil de begeleiding een helpende hand reiken. In ieder geval wil ik de nieuwe leraren goede moed en veel succes toewensen. 6 Actualiteit Kwaliteit veronderstelt ook op de hoogte blijven van de recente ontwikkelingen in de onderwijskunde, de vakwetenschap en de vakdidactiek. Vandaar een warme oproep tot actieve deelneming aan nascholingssessies. Naast het eigen aanbod van de hogescholen van Mechelen, Brussel en Leuven wordt de uitgebalanceerde werking van IDEA (UFSIA,

6 Antwerpen) en DINAC (bisdom Hasselt) sterk aanbevolen. Ook het Vliebergh- Senciecentrum van de K.U.Leuven wil de banden nauwer aanhalen met zijn afgestudeerde historici die werkzaam zijn in het onderwijs. Het plant jaarlijks een dag van de Geschiedenis voor leraren. Via de website van de VVLG en de maandelijkse mededelingen van de begeleiding of via aparte uitnodigingen zul je hierover verder worden geïnformeerd. - 6 Met een oprechte wens voor een vlot, aangenaam, dynamisch, boeiend en leer rijk schooljaar! Guy Putseys Pedagogisch begeleider Geschiedenis Komkommerstraat Bertem Tel.: guy.putseys.mb@kerknet.be P.S. Raadpleeg ook onder Vakdocumenten de algemene visie op het vak Geschiedenis.