Jaarverslag 2009 Pensioenfonds ING

Transcriptie

1 Jaarverslag 2009 Pensioenfonds ING

2 Stichting Pensioenfonds ING Stichting Pensioenfonds ING Locatiecode HP B Postbus 90504, 2509 LM Den Haag Telefoon: Telefax: Ingeschreven in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel onder nummer

3 2

4 Inhoud Pagina Profiel Kerncijfers 7 Voorwoord 9 1. Bestuursverslag 1.1 Bestuur in het kort Verzekerden Pensioenreglementen Financiële positie Beleggingen Goed pensioenfondsbestuur Risicomanagement Jaarrekening Balans per 31 december Staat van baten en lasten Kasstroomoverzicht Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Toelichting op de balans per 31 december Toelichting op de staat van baten en lasten per 31 december Actuariële analyse Risicoparagraaf Overige gegevens 3.1 Overeenkomsten Bestemming Saldo van baten en lasten Oordeel Visitatiecommissie 70 Reactie van het Bestuur Oordeel Verantwoordingsorgaan 71 Reactie van het Bestuur Actuariële verklaring Accountantsverklaring Personalia 77 Jaarverslag

5 4

6 Profiel 2009 Stichting Pensioenfonds ING (het fonds) is op 1 januari 1995 opgericht en is statutair gevestigd te Amsterdam. De doelstelling van het fonds luidt als volgt: Het Pensioenfonds heeft ten doel Pensioenen en/of andere uitkeringen te verstrekken ter zake van ouderdom en arbeidsongeschiktheid en ter zake van overlijden van Deelnemers of Gewezen Deelnemers, overeenkomstig de bepalingen van de Pensioenreglementen. Gegeven deze doelstelling streeft het fonds naar het op lange termijn nakomen van de nominale pensioenaanspraken en pensioenrechten tegen een acceptabele premie. Het fonds voert negen pensioenregelingen uit die gelden voor de (oud) ING-medewerkers in Nederland. Tevens administreert het fonds de pensioenaanspraken, betaalt deze uit, belegt en beheert het fondsvermogen. Het Bestuur Het Bestuur van het fonds is verantwoordelijk voor het besturen van het fonds, het adequaat voorlichten van de verzekerden, het uitvoeren van de pensioenregelingen en het voeren van het financiële- en vermogensbeheer van het fonds. Het Bestuur bestaat uit acht personen. ING Nederland (tevens: de Werkgever) benoemt vier bestuursleden; de Deelnemers in de Deelnemersraad benoemen drie bestuursleden, en de Pensioengerechtigden kiezen één bestuurslid. Deelnemersraad De Deelnemersraad brengt gevraagd en uit eigen beweging advies uit over aangelegenheden die het fonds betreffen, zoals advies over wijziging van de pensioenregelingen en over het vaststellen van het jaarverslag. De Deelnemersraad bestaat in 2009 uit zestien leden. Twaalf leden worden gekozen door en uit de Deelnemers. Vier leden worden gekozen door en uit de Pensioengerechtigden. Verantwoordingsorgaan Het Verantwoordingsorgaan brengt gevraagd en uit eigen beweging advies uit. Het Verantwoordingsorgaan is bevoegd tot het geven van een oordeel over het door het Bestuur gevoerde beleid in het afgelopen jaar en over de naleving van de principes voor goed pensioenfondsbestuur. Het Verantwoordingsorgaan bestaat uit zes leden. Twee leden vertegenwoordigen de Deelnemers, twee leden vertegenwoordigen de Pensioengerechtigden en twee leden vertegenwoordigen de Werkgever. Visitatiecommissie Een Visitatiecommissie voert het intern toezicht uit. Dit toezicht bestaat uit het kritisch bezien van het functioneren van (het Bestuur van) het fonds. In dit kader beoordeelt de Visitatiecommissie de beleids- en bestuursprocedures en de checks en balances (interne controle) van het fonds. De Visitatiecommissie bestaat uit drie externe, onafhankelijke deskundigen. In 2009 adviseerden de volgende bestuurscommissies het Bestuur: Auditcommissie; Commissie Balansbeheer; Commissie Governance en Organisatie; Commissie Voorlichting; Geschillencommissie; en Pensioencommissie. Uitvoeringsorganisaties Het Bestuur heeft de dagelijkse uitvoering van de volgende activiteiten uitbesteed aan uitvoeringsorganisaties, die moeten voldoen aan hoge eisen van deskundigheid, integriteit en risicobeheersing. Jaarverslag

7 Vermogensbeheer ING Asset Management B.V., ING Real Estate Investment Management Ltd, Russell Investments Ltd, FRM Investment Management Ltd en ING Alternative Asset Management LLC, AZL Vermogensbeheer B.V., Cardano Risk Management B.V. en Cardano Structuring B.V. zijn verantwoordelijk voor het uitvoeren van het vermogensbeheer. Adviseurs Externe adviseurs staan de Commissie Balansbeheer en de Pensioencommissie bij. Pensioenadministratie en financiële administratie AZL N.V. is verantwoordelijk voor het uitvoeren van de pensioenadministratie en de financiële administratie. Bestuursbureau Het Bestuursbureau, onder leiding van de Directeur, ondersteunt het Bestuur bij de uitoefening van zijn taken. Het Bestuursbureau is verantwoordelijk voor de beleidsvoorbereiding en een aantal uitvoerende taken op de gebieden governance en organisatie, pensioenreglementen, risicomanagement, control en externe verantwoording. Daarnaast ondersteunt het Bestuursbureau de verschillende organen van het fonds. Tevens houdt het Bestuursbureau toezicht op de werkzaamheden die zijn uitbesteed aan vermogensbeheerders en de pensioenadministrateur. Compliance Officer Het Nederlands Compliance Instituut voert de controle op de naleving van de wet- en regelgeving en de Gedragscode uit. Accountant Ernst & Young Accountants LLP fungeert als externe accountant en geeft in die hoedanigheid de accountantsverklaring af bij de gepubliceerde jaarrekening. Hiertoe voert de accountant de noodzakelijk geachte controles uit en rapporteert zijn bevindingen aan het Bestuur. Actuaris Mercer Certificering B.V. is belast met de actuariële certificering en brengt rapport uit aan het Bestuur over de controle van de berekeningen van de pensioenverplichtingen, de actuariële analyse van de resultaten en de beoordeling van de financiële positie van het fonds. Hewitt Associates B.V. draagt zorg voor het actuarieel advies. 6

8 Kerncijfers Voorzieningen en reserves (in miljoenen euro) Voorziening pensioenverplichtingen 1) Reserves Totale beleggingen 2) Dekkingsgraad (%) 3) Baten en lasten (in miljoenen euro) Bijdragen 4) Beleggingsresultaten 5) Pensioenuitkeringen Resultaat Rendement op Beleggingen (%) Totale portefeuille 15,2-12,2-1,1 5,3 14,5 Benchmark 15,2-8,1-1,3 4,2 13,9 Marktrente verplichtingen 3,9 3,5 4,8 4,0 3,7 Aantal verzekerden einde boekjaar Deelnemers Gewezen Deelnemers Totaal pensioengerechtigden, waarvan: Ouderdomspenioen Nabestaandenpensioen Arbeidsongeschiktheidspensioen 6) Totaal verzekerden Dubbeltelling gerechtigden op arbeidsongeschiktheidspensioen Totaal verzekerden (exclusief dubbeltellingen) ) De Voorzieningen ultimo 2009, 2008 en 2007 zijn berekend tegen de marktrente volgens de rentetermijnstructuur. De Voorziening ultimo 2006 is berekend tegen 4%. De Voorziening ultimo 2005 is berekend tegen de rentetermijnstructuur (gemiddeld 3,7%). 2) Beleggingen voor risico Pensioenfonds (inclusief derivaten). 3) De dekkingsgraad wordt berekend door het totaal van de activa voor risico van het Pensioenfonds (minus de passiefposten Kortlopende schulden en overlopende passiva ) te delen door de Voorziening pensioenverplichtingen (plus Overige technische voorzieningen). 4) De Kostendekkende premie voor 2009 bedraagt 493 miljoen (2008: 566 miljoen) 5) Beleggingsresultaten inclusief resultaat derivaten ad 708 miljoen negatief ten behoeve van het balansbeheer. 6) Met ingang van 2008 zijn de Pensioengerechtigden met een arbeidsongeschiktheidspensioen begrepen in de andere categorieën. Hierdoor is er geen sprake meer van een dubbeltelling. Jaarverslag

9 8

10 Voorwoord In 2009 heeft het Bestuur van Pensioenfonds ING zich vooral gericht op het monitoren van de risicopositie en de ontwikkeling van de financiële positie van het fonds. De governance van het fonds en de communicatie naar verzekerden behoorden ook tot de speerpunten van het Bestuur. Als onderdeel van de governance heeft het Bestuur in 2009 het integrale risicomanagement ingericht, zodat het Bestuur tijdig op de hoogte is van materiële risico s en waar nodig kan bijsturen. De ontwikkelingen op de financiële markten stonden ook in 2009 in het teken van de financiële crisis. Deze crisis, de tweede in nog geen tien jaar tijd, werkte door in alle geledingen van de economie en heeft ook de pensioenwereld hard getroffen. In de eerste maanden van 2009 zakte de financiële positie van veel pensioenfondsen naar een dieptepunt. In het kielzog van de stijging van de aandelenmarkten is de financiële positie van de Nederlandse pensioenfondsen in de loop van 2009 sterk verbeterd. In 2009 heeft het Bestuur beleid gevoerd gericht op het beschermen van de dekkingsgraad. In dit kader heeft het Bestuur onder meer het renterisico nagenoeg volledig, en het aandelenrisico in belangrijke mate afgedekt. Als gevolg van deze afdekking heeft het fonds niet volledig kunnen profiteren van de gestegen marktrente en de gestegen aandelenkoersen. In 2009 is de dekkingsgraad gestegen van 107 procent ultimo 2008 tot 117 procent ultimo In deze dekkingsgraad is rekening gehouden met de, volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Actuariëel Genootschap, snellere stijging van de levensverwachtingen dan eerder was aangenomen. Het fonds heeft daarom per 31 december 2009 de Voorziening pensioenverplichtingen met 4 procent verhoogd. Zonder deze verhoging zou de dekkingsgraad eind 2009 zijn uitgekomen op 121 procent. Een belangrijk moment in 2009 was de ondertekening van de Uitvoeringsovereenkomst. Nadat op 11 december 2008 overeenstemming tussen het fonds en ING Nederland was bereikt over de inhoud van de nieuwe Uitvoeringsovereenkomst, is in april 2009 de Uitvoeringsovereenkomst ondertekend. In augustus 2009 heeft het fonds de Pensioengerechtigden en de Gewezen Deelnemers geïnformeerd dat zij in september 2009 en in januari 2010 geen verhoging van hun ingegane pensioenen respectievelijk opgebouwde pensioenaanspraken zouden ontvangen. Het fonds heeft hiertoe moeten besluiten, omdat ING Nederland de door het Bestuur gevraagde middelen hiervoor niet beschikbaar heeft gesteld. In juni 2009 hebben ING Nederland en de vakbonden, het Bestuur van het Pensioenfonds, de Centrale Ondernemingsraad, de Deelnemersraad en de Vereniging Senioren ING informatie verstrekt over de plannen van ING Nederland om een nieuwe pensioenregeling te introduceren. Naar aanleiding van deze plannen heeft het Bestuur onderzoek gedaan naar alternatieve mogelijkheden. Het fonds heeft ING Nederland en de vakbonden in een vervolgbijeenkomst over de door het fonds onderzochte alternatieven geïnformeerd. In het eerste kwartaal van 2010 heeft een derde bijeenkomst plaatsgevonden. Met deze bijeenkomst is de studiefase naar de mogelijke invoering van een nieuwe pensioenregeling afgerond. De CAO-partijen hebben aangegeven de uitkomsten van de studie te zullen betrekken in het arbeidsvoorwaardenoverleg. In 2009 is het project Podia gestart. Dit project heeft als doel de onvolkomenheden in de verzekerdenadministratie op te lossen, zodat eind 2010 voor alle verzekerden de aan hen toegezegde rechten juist zijn geadministreerd, en het fonds alle verzekerden tijdig en juist kan informeren. Jaarverslag

11 Belangrijk nieuws in 2009 was ook de aankondiging van ING om een splitsing tussen de bank- en verzekeringsactiviteiten aan te brengen. Deze splitsing kan ook gevolgen hebben voor het fonds. In 2010 zal er naar verwachting meer duidelijkheid komen over de gevolgen van de aangekondigde splitsing voor het fonds. Het Bestuur van het fonds heeft een tweetal onderwerpen geformuleerd, die aandacht verdienen in het kader van de aangekondigde splitsing. Het betreft de onderwerpen toeslagverlening en herstelpremie. Het Bestuur spreekt zijn dank uit aan al degenen die zich in het afgelopen jaar hebben ingezet voor het fonds. In het bijzonder dankt het Bestuur de leden van de Deelnemersraad die zich in 2009 met de advisering over onder meer de aanpassingen van de negen pensioenreglementen van het fonds hebben beziggehouden. Het Bestuur bouwt met vertrouwen verder aan het realiseren van de doelstelling van het fonds: het streven naar het op lange termijn nakomen van de nominale pensioenaanspraken en pensioenrechten tegen een acceptabele premie. Amsterdam, 21 mei 2010 Het Bestuur 10

12 1. Bestuursverslag 1.1 Bestuur Het jaar 2009 was enerverend voor de pensioenwereld, met veel turbulentie op de financiële markten en uitgebreide media-aandacht voor het onderwerp pensioen. Om slagvaardig te kunnen inspelen op de actuele ontwikkelingen heeft het Bestuur in het verslagjaar naast de reguliere bestuursvergaderingen extra beleidsdagen belegd. Bestuursactiviteiten Het Bestuur van het fonds draagt er zorg voor dat het fonds handelt ten behoeve van alle belanghebbenden bij het fonds en weegt bij zijn besluitvorming alle belangen op een zorgvuldige en evenwichtige wijze af. De belanghebbenden zijn de Deelnemers, de Gewezen Deelnemers, de Pensioengerechtigden en de Werkgever. Bestuurssamenstelling In 2009 heeft een aantal wijzigingen in de samenstelling van het Bestuur plaatsgevonden. De vacature die is ontstaan na het vertrek van de heer K. van Roon (vertegenwoordiger van de Deelnemers) is per 4 juni 2009 ingevuld door de heer H.L.R. Boeve. De vacature die is ontstaan door het vertrek van de heer H.A.L.M. Hooijmans (vertegenwoordiger van de Werkgever) op 31 maart 2009 is per 3 augustus 2009 ingevuld door de heer J. van der Giessen. Per 31 december 2009 liep de zittingstermijn van de heren A. Stolk (vertegenwoordiger van de Deelnemers) en J.T. Postmus (vertegenwoordiger van de Werkgever) af. De heer Stolk heeft zich niet herkiesbaar gesteld. De heer Postmus is door de Deelnemersraad per 1 januari 2010 benoemd als vertegenwoordiger van de Deelnemers in het Bestuur. De heer H.A. Koemans is per 18 mei 2010 benoemd als bestuurslid namens de Werkgever. Het Bestuur dankt de heer Stolk voor zijn inzet voor en betrokkenheid bij het fonds. De heer Stolk heeft gedurende zijn zittingsperiode onder andere deelgenomen aan de Auditcommissie. Daarnaast is hij tweemaal als voorzitter van een adhoc commissie betrokken geweest bij de verkiezingen van een nieuwe Deelnemersraad. De heer Stolk heeft zich daarnaast ook intensief bezighouden met de overgang van de pensioenadministratie van IPS naar AZL en aansluitend met het vervolgtraject. Het Bestuur heeft in 2009 negen keer vergaderd. Vaste onderwerpen op de agenda van het Bestuur waren de financiële positie van het fonds, het beleggingsbeleid, het risicomanagement, de pensioentechnische aangelegenheden en de governance en organisatie van het fonds. Tevens is het Bestuur drie keer bijeengekomen voor een beleidsdag. Op de beleidsdagen is onder andere aandacht besteed aan de volgende onderwerpen: standpuntbepaling inzake maatschappelijk verantwoord beleggen; de afhankelijkheden van de Werkgever; de verschillende scenario s bij de mogelijke invoering van een nieuwe pensioenregeling; de mogelijke impact van de verandering van de IFRS-verslaggevingsregels inzake pensioen op de jaarrekening van de Werkgever; mogelijke (financiële) consequenties van de aangekondigde splitsing van ING; en zelfevaluatie van het Bestuur. In 2009 is een aanvang gemaakt met de zelfevaluatie, in 2010 zal het Bestuur hier een vervolg aan geven. De bestuurscommissies zijn meerdere malen bijeengekomen om adviezen aan het Bestuur voor te bereiden. Het Bestuur heeft in 2009 twee keer met ING Nederland overlegd, twee keer met de Deelnemersraad en twee keer met het Verantwoordingsorgaan. Daarnaast is in 2009 meerdere keren overleg geweest met de Visitatiecommissie. Zowel het gehele Bestuur als individuele bestuursleden hebben met de leden van de Visitatiecommissie overlegd. Jaarverslag

13 Uitvoeringsovereenkomst Nadat op 11 december 2008 overeenstemming tussen het fonds en ING Nederland was bereikt over de inhoud van de nieuwe Uitvoeringsovereenkomst, is in april 2009 de Uitvoeringsovereenkomst ondertekend. De overeenkomst is met terugwerkende kracht op 1 januari 2008 in werking getreden en vervangt de financieringsovereenkomst die uit 2005 dateerde. In deze overeenkomst zijn de financieringsen betalingsafspraken tussen het fonds en de Werkgever vastgelegd. In het jaarverslag 2008 zijn deze afspraken toegelicht. Arbitrageprocedure Als gevolg van de ontwikkelingen op de financiële markten in het eerste kwartaal van 2009 heeft het fonds op 31 maart 2009 op grond van de Uitvoeringsovereenkomst een aanvullende nota van 210 miljoen ingediend bij de Werkgever. De Werkgever heeft dit bedrag niet binnen de daarvoor in de Uitvoeringsovereenkomst vastgelegde betalingstermijn voldaan. De Werkgever heeft hierbij een beroep gedaan op een bepaling in de Uitvoeringsovereenkomst om de betalingstermijn aan te passen, zodanig dat de nota aan het einde van het jaar kon worden voldaan, zoals dat gebruikelijk was onder de oude overeenkomst. Het fonds en de Werkgever zijn over de betalingstermijn niet tot overeenstemming gekomen. Derhalve is het fonds in juli een arbitrageprocedure gestart. Het arbitragecollege heeft op 20 november 2009 het fonds in het gelijk gesteld en bepaald dat ING Nederland de nota aan het fonds moet voldoen. Het arbitragecollege heeft echter besloten dat het fonds de nota pas na 15 januari 2010 in kan vorderen, na verrekening van een mogelijke schuld van het fonds aan de Werkgever. Eind januari heeft het fonds vastgesteld dat geen vordering resteerde, omdat de dekkingsgraad aan het einde van het boekjaar boven de 110% lag. De Werkgever heeft over de vordering wel rente moeten vergoeden. Splitsing ING Groep Eind oktober heeft het fonds kennis genomen van de plannen van ING om een splitsing tussen de bank- en de verzekeringsactiviteiten aan te brengen. Een delegatie van het Bestuur heeft kort na deze aankondiging met ING Nederland gesproken over de gevolgen van de splitsing voor het fonds. Tijdens de beleidsdag in december heeft het Bestuur met externe adviseurs gesproken over de mogelijke financiële consequenties van de splitsing van ING voor het fonds. Het Bestuur van het fonds heeft een tweetal onderwerpen geformuleerd, die aandacht verdienen in het kader van de aangekondigde splitsing. Het betreft de onderwerpen toeslagverlening en herstelpremie. Het Bestuur is bereid om met ING Nederland nieuwe financieringsafspraken te maken met betrekking tot de toeslagverlening met dien verstande dat het zekerheidsniveau voor de verzekerden gelijk blijft. Op grond van de Uitvoeringsovereenkomst is de Werkgever een herstelpremie verschuldigd indien de dekkingsgraad van het fonds lager uitkomt dan 110 procent. Voor het nakomen van deze verplichting zijn ING Bank N.V. en ING Verzekeringen N.V. hoofdelijk aansprakelijk. Het lijkt in het belang van alle betrokkenen om over de financiering van deze herstelpremie nieuwe afspraken te maken. Het Bestuur zal in 2010 de ontwikkelingen van de splitsing bij ING op de voet blijven volgen en zal de gevolgen van aangekondigde maatregelen voor de verzekerden van het fonds in kaart brengen. Deskundigheid In 2009 heeft het Bestuur een deskundigheidsplan voor de bestuursleden opgesteld. Deskundigheidsbevordering vindt op verschillende manieren plaats. Opleidingen, deelname aan congressen, het bijwonen van bijeenkomsten van bijvoorbeeld de Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen en het organiseren van beleidsdagen zijn onderdelen van dit opleidingsplan. Eind 2009 is hiertoe een jaarplanning opgesteld met daarin opgenomen relevante opleidingen, congressen en bijeenkomsten in het kort Op het gebied van de verzekerden van het fonds is het fonds begonnen met het oplossen van de onjuistheden en onvolledigheden in de verzekerdenadministratie. Daarnaast heeft het fonds de verzekerden geïnformeerd over life-events (belangrijke gebeurtenissen in het leven), de toeslagverlening, het Toeslagenlabel en door eventuele waardeoverdracht. Ook hebben de verzekerden in 2009 het Uniform Pensioen Overzicht ontvangen. Het Pensioenloket heeft vele vragen over deze en andere pensioengerelateerde onderwerpen beantwoord. Een toelichting op deze onderwerpen staat in paragraaf

14 Op het gebied van de pensioenreglementen heeft het Bestuur de negen pensioenregelingen die het fonds uitvoert aangepast aan de Pensioenwet, de Veegwet, de Uitvoeringsovereenkomst en de ING CAO. De Werkgever is een traject gestart om een nieuwe pensioenregeling in te voeren en heeft in dit kader een drietal bijeenkomsten georganiseerd. Een delegatie van het Bestuur van het fonds heeft aan deze bijeenkomsten deelgenomen. In 2009 hebben drie verzekerden een geschil aan het Bestuur voorgelegd. Een toelichting op deze onderwerpen staat in paragraaf 1.4. De financiële positie van het fonds was één van de belangrijkste aandachtspunten van het Bestuur in Het Bestuur heeft een update van de Asset Liability Management-studie laten uitvoeren en heeft aan de hand hiervan het financieel beleid van het fonds geactualiseerd. Tevens heeft het Bestuur een continuïteitsanalyse laten uitvoeren. Daarnaast is een risicodashboard ontwikkeld. Het risicodashboard maakt inzichtelijk welke financiële risico s de dekkingsgraad bedreigen en biedt het Bestuur een extra instrument om de ontwikkeling van de risicopositie nauwlettend te volgen en bij te sturen. Paragraaf 1.5. beschrijft de financiële positie van het fonds en de ontwikkeling van de dekkingsgraad. Het Bestuur stelt jaarlijks een strategisch beleggingsbeleid vast, dat is ontwikkeld op basis van de pensioenverplichtingen van het fonds, de uitkomsten van de Asset Liability Management-studie en de daaruit resulterende strategische assetallocatie. Het strategisch beleggingsbeleid bepaalt op hoofdlijnen de inrichting van de beleggingsportefeuille voor de langere termijn. De marktontwikkelingen per beleggingscategorie zijn beschreven in paragraaf 1.6. over beleggingen. Deze paragraaf beschrijft tevens het beleggingsrendement ten opzichte van de vastgestelde benchmarks. Het beleggingsrendement over 2009 bedroeg 15,2% (2008: -12,2%). eerste oordeel over het jaarverslag 2008 afgegeven en heeft daarnaast adviezen aan het Bestuur gegeven. In 2009 heeft de eerste visitatie plaatsgevonden. Een toelichting op deze onderwerpen staat in paragraaf 1.7, goed pensioenfondsbestuur. In 2009 is risicomanagement een belangrijk aandachtsgebied voor het Bestuur geweest. De risico s die het fonds loopt zijn in kaart gebracht en aan de hand van een risicoassessment is een risicoprofiel opgesteld. Paragraaf 1.8 beschrijft dit proces. De toelichting bij de jaarrekening beschrijft de geïnventariseerde risico s en de getroffen maatregelen. 1.3 Verzekerden De verzekerden van het fonds zijn de Deelnemers, de Gewezen Deelnemers en de Pensioengerechtigden. Het fonds behartigt de belangen van al deze verzekerden. Ontwikkeling aantal verzekerden In 2009 heeft zich, net als in 2008, een daling van het aantal Deelnemers voorgedaan (van ultimo 2008 tot ultimo 2009) en nam het aantal Gewezen Deelnemers ( ) toe. Het aantal Pensioengerechtigden is met 6,9% gestegen ( ultimo 2009 tegenover ultimo 2008). Als gevolg hiervan daalde het aandeel van de Deelnemers in het totaal van de verzekerden in 2009 tot 41% (2008: 44%). Het totale aantal verzekerden is in 2009 toegenomen met 1% (ultimo tegenover ultimo ). Het fonds kent een Deelnemersraad, een Verantwoordingsorgaan en een Visitatiecommissie. De Deelnemersraad heeft in 2009 diverse adviezen aan het Bestuur gegeven. Aangezien de zittingstermijn van de Deelnemersraad afliep, heeft een Verkiezingscommissie, bestaande uit leden van het Bestuur en de Deelnemersraad, eind 2009 verkiezingen georganiseerd. Het Verantwoordingsorgaan heeft zijn Jaarverslag

15 Uitsplitsing verzekerden naar mannen en vrouwen in 2009 Mannen Vrouwen Totaal 2009 Totaal 2008 Deelnemers Gewezen Deelnemers Pensioengerechtigden, waaronder: Ouderdomspensioen Partnerpensioen Wezenpensioen Totaal verzekerden Figuur 1. Aandeel Deelnemers t.o.v. aantal verzekerden 55% 50% 45% 40% 35%

16 Figuur 2. Ontwikkeling verzekerden (gesplitst naar groep) Deelnemers Gewezen Deelnemers Pensioengerechtigden Verzekerdenadministratie De pensioenadministratie van ING Pension Services B.V. (IPS) bevatte onvolkomenheden met betrekking tot de juistheid en de volledigheid van de in de verzekerdenadministratie opgenomen verzekerden en de aan hen toegezegde rechten. Deze onvolkomenheden zijn door AZL in 2009 geïnventariseerd, geanalyseerd en verder in kaart gebracht. Op basis van de bevindingen is een plan van aanpak opgesteld onder de naam project Podia. Door de diversiteit van de onvolkomenheden is een geautomatiseerde oplossing slechts beperkt mogelijk. In de tweede helft van 2009 is het project Podia van start gegaan. Het doel van deze verbeterslag is een correcte pensioenadministratie voor alle verzekerden voor eind 2010, zodat deze goede en tijdige informatie over hun pensioen kunnen ontvangen. Communicatie met verzekerden Het fonds heeft in het kader van zijn voorlichtingsbeleid in 2008 de volgende ambitie geformuleerd: De helft van alle Deelnemers weet dat gebeurtenissen in het leven van invloed kunnen zijn op de oudedagsvoorziening en weet welke actie nodig is. Om deze ambitie waar te maken heeft het fonds life-events communicatie geïntroduceerd. Het doel hiervan is om het pensioenbewustzijn bij de verzekerden te verhogen en hen te wijzen op de relatie tussen pensioen en een life-event. Communicatie met verzekerden geschiedt via nieuwsberichten op de website van het fonds, het Pensioenmagazine, het Pensioenloket en via correspondentie. In 2009 heeft het fonds de verzekerden geïnformeerd over onder andere: de pensioengevolgen van diverse life-events; het besluit van ING Nederland om geen middelen ter beschikking te stellen voor de verhoging van de ingegane pensioenen en pensioenaanspraken in september 2009 en januari 2010 (toeslagverlening); de financiële positie van het fonds; het gebruik van het Toeslagenlabel; en waardeoverdracht. Daarnaast heeft het fonds de Deelnemers het Uniform Pensioen Overzicht 2008 en 2009 gestuurd. Life-events In 2008 zijn life-events geïntroduceerd in de communicatie met de verzekerden. Ook in 2009 zijn de verzekerden over verschillende life-events geïnformeerd. Op de website van het fonds staat informatie over de gevolgen die een bepaald life-event kan hebben op het pensioen van een verzekerde. In 2009 is in beide uitgaven van het Pensioenmagazine aandacht besteed aan life-events, te Jaarverslag

17 weten een nieuwe baan respectievelijk met pensioen gaan. Life-events zullen eveneens een centrale plek innemen op de nieuwe, in 2010 te realiseren website. De Deelnemers van het fonds ontvingen bij het Uniform Pensioen Overzicht een folder met daarin informatie over de invloed van life-events op hun pensioen. Sinds oktober 2009 ontvangen Deelnemers op hun 45ste verjaardag een felicitatiekaart van het fonds. Op de kaart staat een oproep aan de Deelnemer om met behulp van de Pensioenplanner te controleren of het pensioen past bij zijn of haar individuele wensen. Een jaar voor pensionering ontvangen de Deelnemers een brochure die hen attendeert op de keuzes die zij kunnen maken en de acties zij tot aan de pensioendatum moeten ondernemen. Toeslagverlening Voor alle Pensioengerechtigden en Gewezen Deelnemers van het fonds geldt dat de toekenning van een verhoging van het pensioen voorwaardelijk is. Het fonds kan de opgebouwde pensioenaanspraken van de Gewezen Deelnemers en de ingegane pensioenen van de Pensioengerechtigden alleen verhogen, indien ING Nederland de daarvoor benodigde middelen aan het fonds ter beschikking stelt. De Pensioengerechigden en de Gewezen Deelnemers, waarvoor de prijsinflatie als maatstaf dient, hebben per 1 januari 2009 een verhoging van 2,53% van hun ingegane pensioenen respectievelijk opgebouwde pensioenaanspraken ontvangen. De Pensioengerechtigden en de Gewezen Deelnemers ontvingen in september 2009 en in januari 2010 geen verhoging van hun ingegane pensioenen respectievelijk opgebouwde pensioenaanspraken. Het fonds heeft hiertoe moeten besluiten omdat ING Nederland de benodigde middelen hiervoor niet beschikbaar heeft gesteld. Het fonds heeft de volgende verhogingen niet kunnen toekennen: voor de Pensioengerechtigden en Gewezen Deelnemers waarvoor de looninflatie als maatstaf dient, 3,0% per 1 september 2009 en 1,0% per 1 januari 2010; en voor de Pensioengerechtigden en Gewezen Deelnemers waarvoor de prijsinflatie als maatstaf dient, 0,41% per 1 januari Toeslagenlabel Het Toeslagenlabel is ingevoerd om verzekerden inzicht te geven in de mate waarin hun pensioen in de komende 15 jaar waarschijnlijk meegroeit met de stijging van de prijzen en/of lonen. Deze verwachting is beeldend weergegeven in de vorm van muntjes. Het is een wettelijke verplichting om het Toeslagenlabel in de daartoe aangewezen communicatie-uitingen te hanteren. In 2009 heeft de Autoriteit Financiële Markten besloten om pensioenfondsen de gelegenheid te bieden het Toeslagenlabel in 2009 nog niet op te nemen in de communicatie-uitingen, zodat de fondsen de gelegenheid hebben om het Toeslagenlabel op actuele gegevens te baseren. In plaats daarvan moesten pensioenfondsen een brief sturen met een uitleg over de financiële crisis, de situatie van het pensioenfonds en de gevolgen voor de pensioenen. Het fonds heeft deze brief in september 2009 aan de verzekerden gestuurd. In 2010 heeft het fonds het Toeslagenlabel opgenomen in zijn communicatie-uitingen. Waardeoverdracht Bij verandering van werkgever kan een werknemer de waarde van de elders opgebouwde pensioenrechten meenemen en inbrengen in de regeling van de nieuwe werkgever. Door de overheveling van de pensioenadministratie van IPS naar AZL in 2008 zijn er achterstanden bij de afhandeling van waardeoverdrachten ontstaan. In 2009 heeft AZL deze achterstanden weggewerkt. AZL heeft in totaal waardeoverdrachtaanvragen uit 2008 afgehandeld. De waardeoverdrachtaanvragen die in 2009 zijn ingediend, zijn direct in behandeling genomen. Een complicerende factor in 2009 was dat waardeoverdrachten niet in alle gevallen konden worden uitgevoerd omdat een pensioenfonds met een dekkingsgraad lager dan 100% niet mag meewerken aan individuele waardeoverdrachten. Pensioenfonds ING heeft in 2009 wel kunnen meewerken aan individuele waardeoverdrachten, maar is daarbij afhankelijk van de financiële situatie bij het andere fonds. Indien waardeoverdracht niet heeft kunnen plaatsvinden, heeft het fonds de betrokkenen hierover geïnformeerd. 16

18 Uniform Pensioen Overzicht (UPO) In dit gestandaardiseerde pensioenoverzicht staat onder andere informatie over de uitkering die een Deelnemer kan verwachten bij pensionering. Voordat de Deelnemers van het fonds hun UPO kregen toegestuurd, heeft een aantal ING-medewerkers op verzoek van het fonds de UPO s beoordeeld. De conclusie van deze groep was dat het UPO de verschillende onderdelen van de pensioenregeling overzichtelijk weergeeft en de Deelnemer voldoende op de hoogte brengt. Vrijwel alle ING-medewerkers hebben in mei 2009 en september 2009 een UPO ontvangen, met daarin de stand van zaken per januari 2008, respectievelijk januari Het fonds heeft in 2009 niet alle medewerkers een UPO kunnen versturen omdat nog niet alle gegevens van medewerkers correct in de pensioenadministratie waren opgenomen. Deze medewerkers hebben hierover een persoonlijke brief ontvangen. Pensioenloket Het Pensioenloket is ingericht om pensioenvragen van verzekerden te beantwoorden, bijvoorbeeld over pensioenopbouw of over de consequenties van veranderingen in de persoonlijke omstandigheden. Ook in 2009 hebben de medewerkers van het Pensioenloket veel verzekerden geholpen. In totaal zijn telefonische vragen en vragen per of post ontvangen en beantwoord. Opvallend is de grote toename van het aantal s in 2009 ten opzichte van Deze toename is te verklaren doordat het Pensioenloket de verzekerden vaker verzoekt om de vraag per te stellen. Daarnaast heeft het Pensioenloket s ontvangen over de UPO s terwijl in 2008 geen UPO s zijn verstuurd. Ook zijn er vragen gesteld over de verkiezingen van de Deelnemersraad die in november 2009 plaatsvonden. Onderwerp Telefonisch Post UPO Waardeoverdracht Indexatie Pensioenregelingen Pensioenplanner Overig Totaal Totaal Pensioenreglementen In juni 2009 heeft ING Nederland aangekondigd dat zij beoogt een nieuwe pensioenregeling in te voeren. ING Nederland en de vakbonden hebben de Centrale Ondernemingsraad, het fonds, de Deelnemersraad en de Vereniging Senioren ING in een bijeenkomst geïnformeerd over haar plannen. Het Bestuur van het Pensioenfonds heeft verschillende scenario s laten uitwerken en met externe deskundigen van gedachten gewisseld over de plannen die ING Nederland heeft gepresenteerd. Naar aanleiding van deze bijeenkomst heeft het Bestuur van het Pensioenfonds aan ING Nederland zijn visie op de plannen gegeven. Eind 2009 heeft een tweede bijeenkomst plaatsgevonden en begin 2010 heeft een derde bijeenkomst plaatsgevonden. Met deze bijeenkomst is de studiefase naar de mogelijke invoering van een nieuwe pensioenregeling afgerond. De CAO-partijen hebben aangegeven de uitkomsten van de studie te zullen betrekken in het arbeidsvoorwaardenoverleg. Jaarverslag

19 Pensioenreglementen Het fonds voert thans negen pensioenregelingen uit. Tot één van de negen reglementen treden op dit moment nog Deelnemers toe. Het betreft de regeling: Basisregeling Pensioen 65. De overige reglementen betreffen gesloten regelingen. Tot deze regelingen kunnen geen Deelnemers meer toetreden: Overgangsregelingen 2006; Overgangsregelingen 2002; Basisregeling Pensioen 62; Basispensioenregeling; Pensioenregeling ING Groep; Pensioenregeling Nationale-Nederlanden; Pensioenregeling Westland/Utrecht Hypotheekbank; en Prepensioenregeling. Het Bestuur heeft in 2009 de bovengenoemde pensioenreglementen aangepast aan de Pensioenwet, de Veegwet, de Uitvoeringsovereenkomst en de ING-CAO 1 juli 2008 tot en met maart De datum van inwerkingtreding voor de gewijzigde pensioenreglementen is 1 januari De gewijzigde reglementen zijn te vinden op de website van het fonds. Pensioenplanner Met de Pensioenplanner, die te vinden is op de website van het fonds, kunnen Deelnemers in een paar stappen het opgebouwde pensioen op een overzichtelijke wijze in beeld krijgen. Ook kan een Deelnemer in de Pensioenplanner persoonlijke keuzes invullen. De Pensioenplanner rekent vervolgens uit welke invloed de keuze heeft op de hoogte van het pensioen. In 2009 is de informatie in de Pensioenplanner geactualiseerd. Een deel van de Deelnemers kan op dit moment geen gebruik maken van de Pensioenplanner, omdat hun gegevens nog niet juist in de pensioenadministratie zijn opgenomen. Bij afronding van het project Podia hebben alle Deelnemers toegang tot de Pensioenplanner. Tevens zijn in 2009 de voorbereidingen gestart voor een verbeterde Pensioenplanner, die in het eerste kwartaal van 2010 in gebruik is genomen. Pensioenadvies In 2008 heeft ING Nederland in overleg met het fonds het financieel pensioenadvies ontwikkeld. Deelnemers van het fonds kunnen advies vragen bij RVS Levensverzekeringen N.V. en ING Assurantiekantoren Nederland B.V. In 2009 hebben zo n 50 Deelnemers gebruik gemaakt van deze service. Uit een onderzoek onder 18 personen blijkt dat zij tevreden zijn over de service en deze service gemiddeld een eindcijfer van 8,2 geven. Geschillen Indien een verzekerde van mening is dat hij bij de toepassing van de Pensioenreglementen in zijn rechten jegens het fonds is geschaad, kan hij bezwaar maken tegen de genomen beslissing. In 2009 zijn drie geschillen voorgelegd aan het Bestuur. Na advisering door de Geschillencommissie zijn twee geschillen door het Bestuur ongegrond verklaard. Bij één geschil heeft het Bestuur de verzekerde grotendeels in het gelijk gesteld. 1.5 Financiële positie Financieel beleid In het kader van het beheren en beleggen van het fondsvermogen streeft het fonds ernaar om de kans (gemiddeld op lange termijn) dat het fonds in één jaar (voor bijstorting van de Werkgever) in een situatie van dekkingstekort komt te verkeren, te beperken tot maximaal 1%. Dit is de strategische risiconorm. Er is sprake van een dekkingstekort indien de dekkingsgraad lager is dan de minimaal vereiste dekkingsgraad van 105%, zoals het fonds die voor interne doeleinden hanteert. Het fonds wil het realiseren van deze doelstelling bereiken door middel van een evenwichtige risico-allocatie. Asset Liability Management Studie (ALM-studie) ALM-studies geven inzicht in de financiële risico s waarmee het fonds te maken heeft of in de toekomst te maken kan krijgen. Een ALM-studie helpt om deze risico s en de effectiviteit van de verschillende beleidsinstrumenten op een structurele wijze te evalueren. Het Bestuur heeft in 2009 een update van de in 2008 opgestelde ALM-studie laten uitvoeren. Bij deze studie zijn diverse toekomstscenario s betrokken en is aandacht besteed aan het al dan niet afdekken van financiële risico s en de invloed 18

20 daarvan op de dekkingsgraad op korte en lange termijn. Aan de hand van de update van deze ALM-studie heeft het Bestuur het financieel beleid van het fonds voor 2010 geactualiseerd en waarbij rekening is gehouden met de ontwikkeling van het verzekerdenbestand. Continuïteitsanalyse Door middel van een continuïteitsanalyse verkrijgt het Bestuur inzicht in de verwachte ontwikkeling van de dekkingsgraad, de kans op een dekkingstekort en de ontwikkeling van de kostendekkende premie op langere termijn. Het Bestuur heeft de uitkomsten van de continuïteitsanalyse onder meer gebruikt om het Toeslagenlabel voor 2010 te bepalen. Uit de in het verslagjaar uitgevoerde continuïteitsanalyse blijkt dat de dekkingsgraad van het fonds zich, bij toepassing van de gekozen uitgangspunten en veronderstellingen, positief ontwikkelt. Risicodashboard In 2009 heeft het fonds een risicodashboard ontwikkeld en dat per september 2009 ingevoerd. Het risicodashboard maakt inzichtelijk welke financiële risico s de dekkingsgraad van het fonds bedreigen. Het risicodashboard biedt het Bestuur en de Commissie Balansbeheer het instrumentarium om bij te sturen op de gevoeligheid van de dekkingsgraad voor de diverse financiële risico s. Tevens volgt uit het risicodashboard in welke mate de maatregelen, die het fonds heeft getroffen om die risico s te verminderen, daadwerkelijk effect sorteren. Vereisten aan de dekkingsgraad De dekkingsgraad van een pensioenfonds dient te voldoen aan de vereisten die zijn opgenomen in het Besluit financieel toetsingskader pensioenfondsen. De dekkingsgraad wordt berekend door het totaal van de activa voor risico van het Pensioenfonds (minus de passiefposten Kortlopende schulden en overlopende passiva) te delen door de Voorziening pensioenverplichtingen (plus Overige technische voorzieningen). In de Uitvoeringsovereenkomst is bepaald dat ING Nederland per het eind van een kwartaal een bijdrage verschuldigd is om de dekkingsgraad aan te vullen tot 105% indien die zich voor het voldoen van die bijdrage beneden dat niveau bevindt. Daarnaast is ING Nederland per het einde van het kalenderjaar een bijdrage verschuldigd om de dekkingsgraad, voor zover deze tussen de 105% en 110% ligt, aan te vullen met éénderde deel van het verschil tussen de aanwezige dekkingsgraad en 110%. Het fonds houdt bij het vaststellen van de dekkingsgraad rekening met de vorderingen die voortvloeien uit deze bepalingen in de Uitvoeringsovereenkomst. Vereiste dekkingsgraad Ultimo 2009 bedraagt de vereiste dekkingsgraad op basis van de wettelijke voorschriften 114,8%. Per eind 2009 lag de dekkingsgraad van het fonds boven deze vereiste dekkingsgraad. Hiermee voldeed het fonds aan deze wettelijke eis. Ultimo 2008 bedroeg de vereiste dekkingsgraad 119,8%. De belangrijkste oorzaak van de daling van de vereiste dekkingsgraad is dat het fonds het renterisico in 2009, in overeenstemming met het strategisch beleggingsbeleid, nagenoeg volledig heeft afgedekt. Hierdoor hoeft het fonds nagenoeg geen Eigen vermogen meer aan te houden om het renterisico op te vangen. Minimaal vereiste dekkingsgraad De minimaal vereiste dekkingsgraad van het fonds bedraagt op basis van de wettelijke vereisten 104,2% per eind Het fonds hanteert voor interne doeleinden een minimaal vereiste dekkingsgraad van 105%. Reservetekort Er is sprake van een reservetekort indien een pensioenfonds een dekkingsgraad heeft die lager is dan de vereiste dekkingsgraad, maar hoger dan de minimaal vereiste dekkingsgraad. In dat geval dient een pensioenfonds een langetermijnherstelplan in te dienen bij De Nederlandsche Bank (DNB). Eind oktober 2008 verkeerde het fonds in die situatie. Het fonds heeft een langetermijnherstelplan opgesteld, waar DNB op 8 juni 2009 mee heeft ingestemd. Langetermijnherstelplan Volgens het langetermijnherstelplan zou de dekkingsgraad van het fonds naar verwachting in 2012 weer voldoen aan de vereiste dekkingsgraad. De dekkingsgraad van het fonds was echter reeds vanaf eind juli 2009 doorlopend hoger dan de vereiste dekkingsgraad. Jaarverslag

21 Om de dekkingsgraad te laten voldoen aan de wettelijke vereisten heeft het fonds een tweetal sturingsmiddelen, te weten het premiebeleid zoals vastgelegd in de Uitvoeringsovereenkomst en het beleggingsbeleid. Het fonds heeft, mede uit strategische overwegingen, besloten om het renterisico nagenoeg geheel af te dekken. Daarnaast heeft het fonds het valutarisico nagenoeg geheel afgedekt. Deze twee maatregelen hebben de risico s aanzienlijk beperkt en geleid tot een afname van de vereiste dekkingsgraad. Vanwege de beweeglijkheid van de dekkingsgraden stelt DNB pas na enige tijd vast of sprake is van een robuust herstel. DNB beschouwt een eenmaal ingegaan herstelplan als beëindigd indien gedurende drie kwartalen geen tekort meer bestaat. Ultimo 2009 bevond de dekkingsgraad van het fonds zich gedurende twee achtereenvolgende kwartalen boven de vereiste dekkingsgraad. Ontwikkeling financiële positie in 2009 De dekkingsgraad is van 106,8% ultimo 2008 gestegen naar 116,7% ultimo Deze ontwikkeling is als volgt te specificeren. Aansluitend volgt de toelichting op de tabel. Ontwikkeling dekkingsgraad januari 106,8 142,3 Rentetermijnstructuur 6,4-30,2 Overrendement 6,6-23,5 Premies 0,6 13,5 Uitkeringen 0,2 1,6 Levensverwachting -4,4 Overig 0,5 3,1 31 december 116,7 106,8 Rentetermijnstructuur De stijging van de rentetermijnstructuur vanaf de vijftienjaarsrente in 2009 heeft een daling van de Voorziening pensioenverplichtingen tot gevolg gehad. In 2008 zorgde de daling van de rentetermijnstructuur voor een forse stijging van de Voorziening pensioenverplichtingen. De onderstaande figuur geeft de rentetermijnstructuur per 31 december 2007, 31 december 2008 en 31 december 2009 weer. Figuur 3. Rentetermijnstructuur per 31 december 2007, 2008 en ,0% 5,5% 5,0% 4,5% Rente (%) 4,0% 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% Looptijd (jr) 31/12/07 31/12/08 31/12/09 20

22 Overrendement Het overrendement betreft het totaal van de directe en indirecte beleggingsopbrengsten ( 962 miljoen) onder aftrek van de toegevoegde interest aan de Voorziening pensioenverplichtingen ( 260 miljoen). De waarde toename van de aandelenbeleggingen heeft voornamelijk het per saldo positieve saldo ( 702 miljoen) veroorzaakt. Premies Op grond van de Uitvoeringsovereenkomst bestaan de in rekening gebrachte premies uit reguliere premies en koopsommen voor pensioenverplichtingen, voor toeslagen op ingegane pensioenen en premievrije pensioenen voor Gewezen Deelnemers en Pensioengerechtigden, evenals een opslag voor het op peil houden van de dekkingsgraad. Vanwege deze opslag hebben de premieontvangsten een positief effect op de dekkingsgraad. In 2009 bedroeg de kostendekkende premie 492,8 miljoen. De feitelijke premie over 2009 is fractioneel hoger dan de kostendekkende premie. Uitkeringen De uitkeringen aan Pensioengerechtigden doen de Technische voorzieningen afnemen, hetgeen eveneens een positief effect heeft op de dekkingsgraad. Levensverwachting Pensioenfondsen dienen de voorzieningen op prudente wijze vast te stellen, rekening houdend met de meest recente inzichten met betrekking tot de toename van de levensverwachting van mannen en vrouwen. Het Centraal Bureau voor Statistiek heeft eind 2009 nieuwe sterftecijfers gepubliceerd waaruit blijkt dat de levensverwachting sneller stijgt dan eerder werd aangenomen. Het Verbond van Verzekeraars publiceert naar verwachting in het tweede kwartaal van 2010 de nieuwe generatietafel. Het fonds zal de gehanteerde sterftegrondslagen in 2010 naar aanleiding van deze publicatie evalueren en een besluit nemen over aanpassing van de sterftegrondslagen uiterlijk met ingang van 31 december Vanwege de toegenomen levensverwachting en vooruitlopend op de publicatie van een nieuwe generatietafel van het Verbond van Verzekeraars heeft het fonds per 31 december % aan de Voorziening pensioenverplichtingen toegevoegd. De Voorziening voor toekomstige sterfteontwikkeling biedt gedeeltelijk dekking voor deze verhoging. Hiertoe vond per 31 december 2009 een onttrekking van 0,2% aan deze Voorziening plaats. De Technische voorzieningen van het fonds zijn dientengevolge per saldo met 3,8% gestegen tot 10,3 miljard. Deze stijging had in 2009 een negatieve invloed op de dekkingsgraad. Overig De Voorziening pensioenverplichtingen is met 32 miljoen afgenomen als gevolg van een verbetering van de programmatuur, leidend tot een verfijndere toepassing van de grondslagen voor de berekening van de Voorziening pensioenverplichtingen. Daarnaast is onder deze post mede begrepen de gevolgen van waardeoverdracht, afkoop en uitruil van pensioenaanspraken. 1.6 Beleggingen Algemene ontwikkeling financiële markten in 2009 De forse teruggang van het bruto binnenlands product in de eurozone (-3,7%), de VS (-2,5%) en Japan (-5,2%) laat duidelijk zien dat de kredietcrisis, die in het najaar van 2008 begon, ingrijpende gevolgen heeft gehad voor de volwassen economieën. Opkomende landen hadden daarentegen nagenoeg geen last van de kredietcrisis en lieten in 2009 een groei zien van gemiddeld 2%. Met een stijging van het bruto binnenlands product van ruim 8% was China één van de landen die zich in de wereldwijde economie het meest positief onderscheidden. Het land was een belangrijke stimulans voor het aantrekken van de wereldeconomie, mede door zijn aanhoudend grote vraag naar grondstoffen. Dat de wereldeconomie zo snel uit een zeer diep dal kon kruipen, is echter vooral te danken aan de bijzonder doortastende aanpak van de centrale banken en overheden. Centrale banken verlaagden de officiële rentes tot extreem lage niveaus en slaagden er via het nemen van crisismaatregelen in om de markten weer op gang te brengen. Overheden stimuleerden de economie via het creëren van forse overheidstekorten en voorzagen de markten massaal van liquiditeit. Hierdoor boden zij tegenwicht aan de enorme vraaguitval in de particuliere sector. Jaarverslag

23 De aanpak van de beleidsmakers, waaronder het IMF, wierp sneller vruchten af dan verwacht. Dat herstel, mede ondersteund doordat bedrijven hun voorraden weer gingen aanvullen, verspreidde zich opvallend snel over de regio s. Daarmee lijkt een langjarige economische teruggang voorkomen te zijn. bedrijven de (laaggespannen) verwachtingen overtroffen, was een belangrijke steun voor de aandelenmarkten. De meest risicovol geachte aandelenmarkten, zoals de opkomende markten, presteerden het best. Ook presteerden de cyclische (risicovollere) sectoren duidelijk beter dan de defensieve sectoren. Ontwikkeling obligatiemarkten De rentes op tienjarige staatsleningen in Nederland bewogen in 2009 tussen een niveau van 3,4% en 4,1% en de rentes op tienjarige Amerikaanse staatsleningen bewogen tussen 2,2% en 3,8%. Deze rentes zijn laag gebleven vanwege ondermeer het gestegen aanbod van geld en de lage inflatie. Daarnaast ondervonden overheden, die fors op de emissiemarkt opereerden, nog nauwelijks concurrentie van de particuliere sector. Nadat beleggers er vertrouwen in hadden gekregen dat de massale steun van de centrale banken en overheden ging doorwerken op de markten en de reële economie, liepen ook de extreem hoge risicopremies van de risicovollere vastrentende categorieën terug. De liquiditeitspremies op deze obligaties zijn nagenoeg verdwenen, waardoor de risicopremies weer op min of meer normale niveaus zijn gekomen jaars rente Nederland 3,56% 3,55% Duitsland 3,39% 2,95% Euro 10-jaars swap rente 3,59% 3,74% Verenigde Staten 3,84% 2,22% Land / regio Index Nederland AEX Europa Euro Stoxx Verenigde Staten S&P Japan Nikkei China CSI Ontwikkelingen vastgoed Beursgenoteerd vastgoed Vastgoedaandelen lieten dit jaar een duidelijk positief resultaat zien. Het jaar begon echter met een sterk negatief resultaat. Na de eerste twee maanden van het jaar waren de koersen ruim 20% gedaald. De koersstijging op de aandelenmarkt die zich vanaf maart voordeed, deed zich ook voor bij de vastgoedaandelen. De koersen van vastgoedaandelen veerden sterk op vanwege de verbetering van de kredietmarkten. Niet alleen de mogelijkheden voor herfinanciering werden in belangrijke mate verruimd. Ook de financiering van nieuwe aankopen kwam weer op gang. Hierdoor kon de liquiditeit op de markt toenemen. Ontwikkelingen aandelenmarkten Het jaar 2009 was een jaar met twee gezichten. Tot 9 maart, het laagste punt van de aandelenmarkten, was er sprake van extreme risicoaversie van beleggers. Na 9 maart keerde de risicobereidheid terug. Aanvankelijk reageerden de aandelenmarkten vooral op de opluchting dat een depressie was voorkomen. De forse stijging op de aandelenmarkten hield aan doordat de economische cijfers beter waren dan was verwacht. Ook het feit dat de kwartaalcijfers van de Niet-beursgenoteerd vastgoed De financiële crisis heeft de vastgoedmarkten wereldwijd getroffen. Dit leidde tot een neerwaartse bijstelling van de waardering van niet-beursgenoteerd vastgoed. De waarde van commercieel vastgoed daalde gedurende het gehele jaar, met grote regionale verschillen. Azië heeft de kleinste waardecorrectie laten zien, de Verenigde Staten de grootste. Europa zat qua afwaardering in het midden. Vanwege het defensieve karakter van de retail- en industriële sectoren daalde de waarde van dit vastgoed minder snel dan de waarde van vastgoed in de kantorensector. 22