Los Paises Vaxos han sido en todo tiempo el centro y teatro de Pazes, de guerras y de tratados. (Antonio de Castro)

Transcriptie

1 Universiteit Gent Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Opleiding geschiedenis Vakgroep Nieuwe Tijden Academiejaar Los Paises Vaxos han sido en todo tiempo el centro y teatro de Pazes, de guerras y de tratados. (Antonio de Castro) De Zuidelijke Nederlanden na de Spaanse Successieoorlog door de ogen van de Spaanse ambassadeurs in Brussel, Antonio de Castro en markies Berreti Landi. ( ) Promotor: prof. René Vermeir Verhandeling aangeboden tot het behalen van de graad van licentiaat in de geschiedenis. Veerle De Wilde

2 Inhoudstafel Voorwoord 6 Ten geleide 7 Onderzoekstrategie 9 Het bronnenmateriaal 10 HOOFDSTUK 1 13 De politieke Zuidelijke Nederlanden vóór het verdrag van Wenen ( ) 0.Vooraf: de Spaanse Successieoorlog ( ) Inleiding Karel VI van Oostenrijk en de Zuidelijke Nederlanden ( ) Karel VI van Oostenrijk en zijn grieven Karel VI van Oostenrijk en zijn motieven: het bestuur Van Junta del gobierno naar Raad van State Karel VI en de collaterale raden in herstel Karel VI en de Hoge Raad van de Nederlanden De Carolijnse compromispolitiek Karel VI en de Pragmatieke Sanctie: een achterliggende reden voor de compromispolitiek Prins Eugenius van Savoye als landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden ( ) Korte biografie Het militaire karakter van prins Eugenius Prins Eugenius van Savoye en de Zuidelijke Nederlanden Hercules Turinetti, de markies van Prié ( ) De Markies van Prié als gevolmachtigde minister van de Zuidelijke Nederlanden 4.2. Het bestuur Ontevredenheid in de Zuidelijke Nederlanden Inspraak in het bestuur Het Barrièretraktaat Verloren privilegies: casus van de Negen Brusselse Naties de economische malaise van de Zuidelijke Nederlanden Markies de Prié en prins Eugenius uit de gratie 41 2

3 5. Besluit 46 HOOFDSTUK 2 51 Diplomatie in Europa vóór het verdrag van Wenen Inleiding : een veranderende mentaliteit Diplomatie in 1716: eerste tekenen van de triple alliantie naar een viervoudig verbond in De oorlog van de quadruple alliantie: conflict in Italië De functie van de ambassadeurs Conclusie 59 HOOFDSTUK 3 62 Het bestuur in de Zuidelijke Nederlanden na de vrede van Wenen (1725) Inleiding: een nieuwe wending in de Carolijnse Compromispolitiek Een positief klimaat in de Zuidelijke Nederlanden De aanstelling van graaf Daun als voorbereiding op de komst van Maria-Elisabeth Maria-Elisabeth ( ) als gouvernante-generaal van de Nederlanden Beknopte biografie De aanstelling en de voorbereidingen De reisroute De aankomst Het bestuur De hofhouding De bevoegdheden De reacties Besluit 85 HOOFDSTUK 4 88 Diplomatie in Europa na het verdrag van Wenen (1725) Inleiding: een veranderend evenwicht: de vrede van Wenen (1725) Spanje uit het isolement Algemeen: Het Spanje van Filips V De (huwelijks)band met Portugal 91 3

4 2.3. De keurvorst van Beieren: (voormalige) bondgenoot van Spanje De terugkeer van de Spaanse ballingen De vrede van Wenen: gevolgen Frankrijk en Groot-Brittannië in de tegenaanval: de alliantie van Hannover De Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden: een dubieuze verhouding de keerzijde van de vrede van Wenen Op de achtergrond: Het omstreden huwelijk van Lodewijk XV Oorlog op komst De vrede van Wenen in de vergetelheid Markies de Berreti Landi als diplomaat Conclusie 130 HOOFDSTUK Economische analyse: De Generale Keizerlijke Indische Compagnie (GIC) De Oostendse Compagnie: inleiding Vóór de Oostendse Compagnie: de Vooruitredingen De oprichting van de Oostendse Compagnie De Oostendse Compagnie: afbraak tot op het bot Besluit 148 HOOFDSTUK De opkomst van het Jansenisme De vervolging van het Jansenisme: de pauselijke bul Unigenitus Prins Eugenius en het Jansenisme Maria-Elisabeth en het Jansenisme Het Jansenisme in de Republiek Markies Berreti Landi en het Jansenisme Conclusie 157 HOOFDSTUK Algemeen besluit 159 Bibliografie 164 Bijlagen 171 4

5 Vooraf 5

6 Voorwoord Met enkel het archief van Simancas als uitgangspunt voor mijn scriptie, wist ik aanvankelijk helemaal niet waar mijn historische tocht heen zou leiden. Gezien de literatuurschaarste en het soms onduidelijke bronnenmateriaal duurde het waarschijnlijk iets langer dan normaal vooraleer ik een zicht begon te krijgen op het kleine stukje van de achttiende eeuw dat blijkbaar door niemand de moeite waard wordt gevonden om een onderzoek aan vast te koppelen. Nu deze soms zware zoektocht ten einde is, moeten er een aantal mensen bedankt worden, aangezien een eenzame zoektocht waarschijnlijk nergens toe geleid had. Eerst en vooral gaat mijn dank uit naar professor Vermeir die met zijn vele geduld me er telkens opnieuw op het juiste spoor zette. Gezien de literatuurschaarste wil ik zeker Klaas van Gelder vermelden die deze leegte min of meer wist op te vullen. Aangezien ik vele uren sleet in het archief van Simancas, draag ik al het personeel daar een warm hart toe, dat me, toen ik na twee jaar nog voor even terugkeerde, nog altijd herkende. Ten slotte werkten vele vrienden en familieleden mee aan deze scriptie al was het maar met een paar bemoedigende woorden. Vicky Soetewey krijgt hier bovendien een speciale vermelding voor het herlezen van de tekst, terwijl Marcos Luduña Segre me hielp met de finesses van de Spaanse taal. 6

7 Ten geleide Wanneer in 1713 de Spaanse Nederlanden in Oostenrijkse handen overgaan, is aanvankelijk niemand enthousiast. Zeker de nieuwe vorst van Spanje niet, die een strategisch interessant gebied uit zijn handen ziet glippen. Het is daarom van belang dat tussen Spanje en de Oostenrijkse Nederlanden een goede relatie blijft bestaan, en dat Spanje middels een ambassadeur een direct contact onderhoudt met de Zuidelijke Nederlanden. Dit is zowel uit economisch als politiek oogpunt interessant. Spanje wordt voortaan geregeerd door Filips V, het eerste lid van de Spaanse Bourbondynastie. In samenspel met Franse invloeden zorgt hij voor een zekere stabiliteit in zijn land. Hij trachtte ook werk te maken van een verdere centralisatie, wat niet goed lukt gezien het verzet hiertegen van onder meer de hoge Spaanse adel. Op economisch en demografisch vlak gaat Spanje er in de eerste helft van de 18e eeuw op vooruit, wat een breuk betekende met de decennia voordien. In de Zuidelijke Nederlanden is de situatie minder goed. De Oostenrijkers hebben het moeilijk om er hun gezag te vestigen, en de Vrede van Utrecht blijkt zeer nadelig voor het gebied. De Zuidelijke Nederlanden worden een satellietstaat van Groot-Brittannië en de Republiek, zowel economisch als militair. Dit is niet alleen af te leiden uit de aanwezigheid van Barrièretroepen, maar later ook uit het verplichte opdoeken van de Oostendse Compagnie. Wanneer op 30 april 1725 de vrede van Wenen tussen Oostenrijk en Spanje bekrachtigd wordt, verandert er in de Zuidelijke Nederlanden ook heel wat. Zo wordt de zus van de keizer, aartshertogin Maria-Elisabeth aangesteld als landvoogd en vier ment ook in de Nederlanden de vrede uitbundig. Ook al zal deze vrede van korte duur blijken,- in 1729 is de relatie al grondig verstoord door het verdrag van Sevilla tussen Spanje, Frankrijk en Groot-Brittannië- toch is dit verbond op diplomatiek vlak van belang en zijn er ook economische gevolgen aan verbonden. Zo mag Spanje meegenieten van de voordelen van de Oostendse Compagnie. Antonio de Castro onderhoudt, door de Spaanse vorst naar Brussel gezonden, een belangrijke briefwisseling met de Spaanse regering. De gedateerde brievenbundels in het archief van Simancas tonen aan dat het gaat om een periode van ongeveer dertig jaar, van 1712 tot

8 De inhoud van de brieven zal informatie aan het licht brengen over zowel het Oostenrijkse, het Spaanse en het Zuidelijk Nederlands grondgebied. Nadat Antonio de Castro zijn ontslag krijgt en bij de keurvorst van Beieren gaat werken als secretaris neemt markies Berreti-Landi min of meer zijn functie over. De onderzochte brieven zijn te klasseren in twee tijdspannes. Antonio de Castro schrijft in de jaren , terwijl markies Berreti-Landi actief is vanaf het jaar De periode tussen 1718 en 1725 is niet terug te vinden in de liassen van de Raad van State. Wanneer markies Berreti-Landi in oktober 1725 overlijdt, nemen zijn secretarissen zijn taak over. 8

9 Onderzoekstrategie Aanvankelijk was het de bedoeling dat vooral de reële contacten tussen de Zuidelijke Nederlanden en Spanje onderzocht zouden worden die naar voor zouden komen in de brieven van Antonio de Castro. Dit was evenwel niet evident, en echte contacten tussen beide landen konden moeilijk aangetoond worden. Wanneer we de lijn echter doortrekken van de Oostenrijkse Nederlanden, naar Oostenrijk zelf, wat niet zo een ingewikkelde kunstgreep is, wordt het onderzoek al heel wat interessanter. Toch is er ook voor het verdrag van Wenen nauwelijks sprake van diplomatische contacten tussen beide grootmachten, waardoor de lijnen van de investigatie nog iets ruimer moeten genomen worden, en we uiteindelijk uitkomen bij de continuïteit en de discontinuïteit van het Spaanse en Oostenrijkse bestuur in de Zuidelijke Nederlanden. Luc Dhondt beschrijft in zijn werk over de Zuidelijke Nederlanden ten tijde van de Oostenrijkers een regeerproblematiek die veel verder terug gaat dan de regering van Karel VI 1, wat er op wijst dat de breuk met het Oostenrijkse bestuur niet als dusdanig moet worden gezien. Er zijn immers heel veel punten die doorlopen en overeenstemmen. Het onderzoek valt uiteindelijk uiteen in twee delen: enerzijds wil ik de continuïteit met het Spaanse bestuur onderzoeken en anderzijds moet duidelijk worden wat de relatie was tussen Spanje en Oostenrijk aan het begin van de achttiende eeuw, waarbij we ons de vraag moeten stellen of de verstoorde band van tijdens de Spaanse Successieoorlog hersteld kon worden. Het is de bedoeling van dit onderzoek dat via een aantal politieke, economische en religieuze thema s het tijdperk na de Spaanse Successieoorlog te analyseren waarbij de relatie tussen Spanje en Oostenrijk steeds op de achtergrond aanwezig is. Aangezien de band tussen Spanje en Oostenrijk voornamelijk het politieke thema beslaat, zullen we zien dat het grootste deel van deze scriptie hieraan gewijd is. Zowel het religieuze, economische en sociaal-culturele aspect worden uitgediept op vlak van één of meerdere thema s die het meeste in het bronnenmateriaal aan bod komen. Bovendien zijn zelfs deze laatste thema s uiteindelijk ook in het politieke kamp in te delen, maar ik heb er toch voor geopteerd om de thematische indeling te behouden aangezien dit een betere doorsnede van de situatie in het begin van de achttiende eeuw geeft. De vrede van Wenen in 1725 wordt als een belangrijk scharnierpunt gezien waarvan de gevolgen ook in de Zuidelijke Nederlanden merkbaar zijn. In het bronnenmateriaal komt dit ongeveer overeen met de wisseling van de ambassadeurs. Antonio de Castro licht namelijk in 1 Zie DHONDT p

10 de eerste jaren na de Successieoorlog het hof in Madrid in over de gebeurtenissen in Brussel, terwijl markies de Berreti Landi deze taak rond 1724 overneemt. Tussen 1718 en 1724 is er evenwel een hiaat, waardoor we kunnen vermoeden dat deze correspondentie ofwel op een andere plaats terug te vinden is, ofwel simpelweg niet bestaat. De omstandigheden voor een Spaanse ambassadeur in Brussel zijn voor de vrede van Wenen immers niet erg rooskleurig gezien de internationale tendens van spanning omwille van de oorlog van de quadruple alliantie. De uiteindelijke doelstelling van mijn scriptie bestaat erin de Zuidelijke Nederlanden te schetsen aan het begin van de rumoerige achttiende eeuw, wanneer deze gebieden aan het herstellen zijn van de rampzalige gevolgen van de Spaanse Successieoorlog, door voor het grootste deel op haar grondgebied uitgevochten werd. De Zuidelijke Nederlanden zijn daarenboven ook een uitstekend middelpunt van Europa, waar de ambassadeurs van alle kanten nieuws ontvangen dat hen op de hoogte stelt van de politieke verwikkelingen, en hen tevens ook de mogelijkheid geeft om de koning van Spanje hiervan op de hoogte te stellen, waarmee ook hun belangrijkste functie is aangeduid. Zeker de taak van Antonio de Castro beperkt zicht hiertoe, aangezien hij zich niet bekend maakt als Spaanse gezant, gezien de gespannen verhouding tussen Spanje en Oostenrijk in het begin na de vrede van Utrecht. De markies van Berreti Landi heeft daarentegen ook een diplomatieke functie die heel belangrijk is na het prille vredesverdrag van Wenen tussen Spanje en Oostenrijk. Het bronnenmateriaal Het bronnenmateriaal, dat voornamelijk bestaat uit de brieven van zowel Antonio de Castro als markies Berreti Landi, vormt de belangrijkste achtergrond voor deze scriptie. Het verzamelen en vertalen was evenwel helemaal geen eenvoudige zaak, waardoor er ongetwijfeld nog een heel pak hiaten in de Zuidelijke Nederlanden van het begin van de achttiende eeuw blijven. Aangezien ik me dus vooral liet leiden door de ogen en de pen van de Spaanse ambassadeurs te Brussel, was hetgeen sinecure om hier een samenhang in te vinden. Uiteindelijk kwam ik tot de conclusie dat ze uitstekende observatoren waren voor het diplomatieke karakter van het Europa van de achttiende eeuw. De grote oorlogen van de voorbije eeuwen zijn voorbij, voortaan willen de vorsten vooral verdragen sluiten, voor zover dat mogelijk is, aangezien ze tot de voorzichtige conclusie zijn gekomen dat oorlogen hen vooral veel geld kosten en weinig opleveren. 10

11 Qua benamingen die in het bronnenmateriaal gebruikt worden, moet er toch een duidelijke kanttekening gemaakt worden. Eerst en vooral is er de verwarring tussen de begrippen van Republiek en Holland. Enkel deze laatste term lijkt door de ambassadeurs gebruikt te worden, samen met af en toe de vermelding van de verenigde Provinciën. Hierdoor kunnen we bijna met zekerheid besluiten dat de naam Holland aangewend wordt om de hele Republiek aan te duiden. Zo goed en kwaad als het kon, is het begrip Holland in deze scriptie vervangen door Republiek en Verenigde Provincies, tenzij het duidelijk werd uit de context dat enkel de provincie Holland bedoeld werd. Ook de verwarring tussen Engeland en Groot-Brittannië is ambassadeurs niet vreemd. Vanaf 1707 pas worden immers Engeland en Schotland samengevoegd, waardoor vanaf dan de term Groot-Brittannië van kracht gaat. In tegenstelling tot het geval van de Republiek, is er hier geopteerd om zowel Engeland als Groot-Brittannië door elkaar te gebruiken, aangezien dit geen specifieke betekeniswijziging tot gevolg heeft. Het bronnenmateriaal is gegroepeerd per lias en bevat geen paginanummers omdat die niet aanwezig waren op de brieven. Aangezien de documenten niet altijd chronologisch in de liassen opgeslagen zijn, heb ik dit voor het gemak wel gedaan, ervoor zorgend dat de groepering per lias prioritair bleef. Bovendien heb ik de brieven genummerd om er eenvoudig naar te kunnen verwijzen in mijn scriptie. Per brief wordt er met een paar trefzinnen duidelijk gemaakt waarover hij handelt. Voor verdere inhoud verwijs ik naar de scriptie zelf, waarin het briefnummer altijd duidelijk genoteerd staat. Een aantal brieven zijn gecodeerd met een cijferschrift. In Spanje werden deze brieven ontcijferd en de inhoud werd eronder geschreven. Meestal gaat het enkel om een deel van de brief, zodat er altijd bij vermeld staat om welk gedeelte het gaat. Bij de selectie van de brieven heb ik elke brief kort doorgenomen en veel documenten er van tussen gelaten omdat de ambassadeurs nogal de gewoonte hadden om vele keren hetzelfde onderwerp te behandelen zonder veel nieuws te vertellen. Zoals te zien is in de nummering van de liassen heb ik ook een aantal liassen overgeslagen. Dit heeft te maken met het feit dat ik bij mijn tweede reeks bezoeken aan Simancas ongeveer wist waarnaar ik op zoek was, zodat ik heel selectief te werk kon gaan. Ik wilde namelijk de reacties op het succes van de Oostendse Compagnie vanaf 1725 onderzoeken en een paar jaar later aanwijzingen over de verstoorde relatie tussen Spanje en Oostenrijk na het verdrag van Wenen. Dit gezegd zijnde, kan de eigenlijke scriptie een aanvang nemen. 11

12 HOOFDSTUK 1 12

13 HOOFDSTUK 1 De politieke Zuidelijke Nederlanden vóór het verdrag van Wenen ( ) 0.Vooraf: de Spaanse Successieoorlog ( ) Wanneer we het begin van het Oostenrijkse bestuur in de Nederlanden bekijken, kunnen we niet anders dan de historische periode die eraan vooraf gaat even onder de loep te nemen. Ze is immers zelf de oorzaak van de verandering in het bestuur in deze gebieden. Het betreft hier de Spaanse Successieoorlog, die het evenwicht en de zekerheden in Europa grondig zal verstoren en die voor de Zuidelijke Nederlanden rampzalige gevolgen zal hebben, zeker op economisch vlak. Toch moeten we ons de vraag stellen in welke mate dit conflict ook fundamentele veranderingen teweeg brengt in deze streken, met andere woorden of het bestuur van Karel VI zoveel verschilt van het voorgaande Spaanse bewind. Het lijdt geen twijfel dat de oorlog zelf, die meer dan tien jaar zal duren, lang in het geheugen van de Zuid-Nederlanders gegrift zal staan, aangezien dit conflict voornamelijk op hun bodem wordt uitgevochten. De Spaanse Successieoorlog wordt veroorzaakt door het feit dat Karel II van Spanje geen erfgenamen heeft en daarom de kleinzoon van Lodewijk XIV, namelijk de latere Filips V, als troonsopvolger aanduidt. Dit wordt hem door de andere grootmachten in Europa en vooral door de zeemogendheden Groot-Brittannië en de Republiek, niet in dank afgenomen omdat ze vrezen dat de vermeende unie van Frankrijk en Spanje een te machtig blok zou worden. Daarom steunen ze Karel van Oostenrijk die eveneens ambieert om koning van Spanje te worden. De eerdergenoemde vrees van een te machtig Frankrijk wordt werkelijkheid wanneer het inhalige gedrag van Lodewijk XIV zichtbaar wordt en hij zelf de Spaanse kroon in handen wil krijgen. In praktijk komt dit erop neer dat Lodewijk de Zuidelijke Nederlanden binnen marcheert en de troepen van de Republiek verdrijft, die daar eerder gelegerd waren als verdediging tegen Frankrijk, in de tijd dat Frankrijk en Spanje nog aartsvijanden waren. Wat het bestuur in de Zuidelijke Nederlanden betreft, zien we dat Maximiliaan-Emmanuel van Beieren reeds vanaf 1692 als landvoogd in deze gebieden is aangesteld onder impuls van Karel II. Hij hoopt echter dat hij er zelf de soevereiniteit kan verwerven en van hieruit een gooi kan doen naar het keizerschap. In de Successieoorlog kiest hij de kant van de Bourbons. 13

14 Dit is een gegeven dat belangrijk is voor de toekomstige band tussen het keurvorstendom Beieren en Karel VI van Oostenrijk, die dus grondig verstoord zal zijn. Door het gedrag van Lodewijk XIV, die in feite de Zuidelijke Nederlanden vanuit Versailles bestuurt, worden er langs de zijde van Oostenrijk en de zeemogendheden pogingen ondernomen om de Zuidelijke Nederlanden terug te winnen. We zien dat de latere landvoogd prins Eugène de Savoye ingeschakeld zal worden om het opperbevel te voeren bij deze militaire operatie, samen met de Engelse strateeg de hertog van Marlborough. Het lukt dit briljante militaire duo om de Zuidelijke Nederlanden geleidelijk afhandig te maken van de Bourbonalliantie, waardoor dit gebied vanaf 1706 gedeeltelijk door het Anglo- Bataafs Condominium en voor een stuk door Maximiliaan-Emmanuel van Beieren geregeerd wordt. Deze laatste ziet ondertussen moedeloos toe hoe de Zuidelijke Nederlanden steeds meer overgaan in de handen van de anti-bourbonalliantie. Aangezien de graaf van Bergeyck als bestuurder in dienst van Lodewijk XIV even tevoren een aantal hervormingen heeft doorgevoerd in de lijn van de centralisering, wordt deze regeringsperiode van het Anglo-Bataafs Condominium gekenmerkt door het ongedaan maken hiervan en wil men vooral terugkeren naar de orde van de Spaanse glorieuze tijden. 1 Toch zal ook deze periode geen goede indruk nalaten in het geheugen van de Zuid-Nederlanders en is men blij om uiteindelijk Karel VI als soeverein te ontvangen. Al van bij het begin wordt er een Raad van State opgericht die evenwel ondergeschikt blijft aan de Conferentie van ministers afkomstig uit de Noordelijke Nederlanden en Groot- Brittannië. 2 Wanneer Karel in afwachting van het verkrijgen van Spanje en de Zuidelijke Nederlanden ondertussen, na de dood van zijn vader Leopold I en zijn broer Jozef I, tot keizer van het Heilig Roomse Rijk gekroond wordt en als Karel VI de Oostenrijkse bezittingen in handen krijgt, keert de alliantie die aanvankelijk tegen de machtige Bourbondynastie streed, op haar rasse schreden terug. De zeemogendheden zijn er immers niet meer voor te vinden dat de keizer ook nog de Spaanse erfenis in handen zou krijgen, aangezien het immense rijk van Karel V dan gerestaureerd zou zijn. Het idee van een personele unie tussen Spanje en Oostenrijk vinden ze al net zo verwerpelijk als een vereniging van Frankrijk en Spanje. Hierdoor komen ze op eenzelfde lijn met Frankrijk te staan en is de vrede niet veraf meer. 1 Zie DHONDT (Luc), Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie :een institutionele en historische procesanalyse van politiek, instellingen en ideologie in de Habsburgse, de Nederlandse en de Vlaamse politieke ruimte (1700/ ), deel III, Het Ancien Régime in Vlaanderen, Brussel, Algemeen rijksarchief, volumes, p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p

15 Frankrijk en Groot-Brittannië beginnen daarom ondertussen met de vredesonderhandelingen terwijl ze de Republiek links laten liggen. Hierdoor worden de hoge eisen van laatstgenoemde aangaande het bestuur van de Zuidelijke Nederlanden niet allemaal ingewilligd, maar blijft Karel VI nog altijd berooid over. In 1713 wordt de vrede van Utrecht ondertekend, maar Karel VI zal zich hiertegen verzetten, waardoor de Zuidelijke Nederlanden niet onmiddellijk in handen terechtkomen, maar nog onder de voogdij van Maximiliaan-Emmanuel van Beieren blijven. Wanneer in 1714 Karel VI dan uiteindelijk moet toegeven en een verdrag in Rastadt ondertekend wordt, staat Karel VI er slecht voor: hij moet verzaken aan de Spaanse kroon en krijgt hiervoor in de plaats de Zuidelijke Nederlanden en de voormalige Spaanse bezittingen in Italië, maar de voorwaarden die de zeemogendheden hem opleggen bij de overdracht zijn zeer ongunstig. Zo moet hij de schulden van de Zuidelijke Nederlanden, die gemaakt zijn ten tijde van Karel II bij de Noordelijke Nederlanden, zelf betalen. Bovendien zullen de pas verworven gebieden voor de Republiek als buffer tegen Frankrijk dienen en legeren de Verenigde Provincies troepen in een aantal steden op kosten van de Nederlanden zelf. Deze voorwaarden worden gebundeld in het Barrièretraktaat, dat een synoniem zal worden voor een zware economische belasting voor de Habsburgse erflanden. Dit is de situatie wanneer de Zuidelijke Nederlanden zich na een periode van oorlog opnieuw proberen herstellen ondanks het juk dat de Republiek hen oplegt. 1. Inleiding Om ons een beeld te kunnen vormen van de relatie tussen Oostenrijk en Spanje met betrekking tot de Zuidelijke Nederlanden, moeten we eerst een blik werpen op de organisatie van het eerstgenoemde keizerrijk onder Karel VI, die het bestuur van de Nederlanden zal uitbesteden aan tal van landvoogden, de een al wat gedrevener dan de andere. Dit is evenwel niet zo eenvoudig aangezien het bronnenmateriaal helemaal niet overzichtelijk en de literatuur schaars is. Dit wordt bevestigd door Luc Dhondt, die zelf een poging doet om het klimaat in de Zuidelijke Nederlanden te schetsen. Hij merkt op dat er van de Geheime Raad en de Oostenrijkse kanselarij in de Nederlanden geen inventarissen beschikbaar zijn, wat het gebrek aan literatuur enigszins kan verklaren. Toch is er voldoende materiaal aanwezig om een ruw beeld te schetsen van hoe het Oostenrijkse bestuur er in de Habsburgse Nederlanden aan toe ging. 15

16 Net zoals het volledige politieke deel van deze scriptie, wordt ook het Oostenrijkse bestuur van de Zuidelijke Nederlanden in twee periodes besproken, met de vrede van Wenen als breekpunt. Aan de hand van de verticale bestuurstructuur wordt er getracht om de situatie in de Nederlanden duidelijk te maken, zodat er duidelijkheid komt over de continuïteit met het Spaanse bewind. In dit hoofdstuk stellen we een paar onderzoeksvragen centraal. Eerst en vooral focussen we op de slechte omstandigheden in de Zuidelijke Nederlanden en hoe die al dan niet opgelost worden door de Oostenrijkse keizer. In hoofdstuk 3 leggen we dan de periode vóór het verdrag van Wenen en de tijdspanne na 1725 naast elkaar om de evolutie in de ontevredenheid te analyseren. Wanneer we de machtsladder van de Zuidelijke Nederlanden afdalen komen we al snel bij markies de Prié terecht, die uiteindelijk het grootste deel van het Zuid-Nederlandse bestuur op zich neemt en dus ook het grootste deel van dit hoofdstuk in beslag zal nemen. Aangezien de geschiedschrijving omtrent de Prié behoorlijk negatief is, moeten we hier even bij stilstaan en onderzoeken of dit al dan niet terecht is. Ten slotte trachten we aan de hand van de Oostenrijkse bestuursstructuur en de manier van regeren te weten te komen op welke wijze het bewind van Karel VI en zijn ondergeschikte gezagsdragers, verschilt van dat van de voorgaande Spaanse vorsten. Men beschouwt de eerste jaren van het nieuwe Habsburgse bestuur in de Zuidelijke Nederlanden immers als een achteruitgang op de voorbije periode. Het is aan ons om uit te zoeken of dit beeld voldoet aan de werkelijkheid. Concreet gezien wordt er eerst een deel aan Karel VI en zijn centrale bestuur gewijd, om daarna over te gaan op de figuur van prins Eugenius. Aangezien markies de Prié veel meer dan deze vorige het bestuur in de Zuidelijke Nederlanden belichaamt en ook de enige is die rechtsreeks zijn invloed heeft op deze gebieden, wordt hun ontevredenheid met de gevolmachtigde minister in verband gebracht. Dit ongenoegen zal dan uiteindelijk culmineren in het ontslag van zowel prins Eugenius als markies de Prié. 2. Karel VI van Oostenrijk en de Zuidelijke Nederlanden ( ) Karel VI van Oostenrijk zal, tot zijn overlijden in 1740, keizer zijn van het Heilig Roomse Rijk en krijgt door het verloop van de Spaanse Successieoorlog ook de Zuidelijke Nederlanden in handen. Zijn hele leven zal in het teken staan van de Pragmatieke Sanctie omdat hij de troon veilig wil stellen voor zijn dochters. Aangezien met hem de mannelijke lijn 16

17 van de Habsburgse dynastie uitsterft, is het met recht en reden dat hij de Pragmatieke Sanctie als richtlijn voor zijn bestuur gaat gebruiken. In zijn geschetst profiel vinden we een man terug die zijn hele leven de aanspraak op het koninkrijk Spanje niet zal vergeten en zich officieel dan ook koning van Spanje laat noemen. Dat zijn frustraties gaandeweg verminderen, kunnen we afleiden uit het feit dat hij het in 1725 toch aandurft om een verdrag met Filips V van Spanje te sluiten. Toch moeten we ons afvragen of hij hierbij niet gedwongen wordt om zijn persoonlijke gevoelens opzij te zetten. Vanaf februari 1717 doet de keizer officieel zijn intrede in de Zuidelijke Nederlanden, ook al doet hij dit niet in eigen persoon, maar laat hij hiervoor markies de Prié en de prins de Ligne (in het door Frankrijk afgestane West-Vlaanderen en het Doornikse) opdraaien Karel VI van Oostenrijk en zijn grieven De Spaanse Successieoorlog zal Karel VI zijn hele leven lang zwaar op de maag blijven liggen, aangezien hij het onderspit moet delven in de strijd om Spanje. De Duitse keizer voelt zich nog lang verbonden met het Spaanse rijk en richt zelfs een Consejo de España op, die ook na de vrede van Wenen zal overleven. In deze raad zetelen vooral Spaanse edelen, de Spaanse Cabale zoals Dhondt ze benoemt, die hem tijdens de Successieoorlog hard steunden en na het einde ervan verkiezen om in Wenen te blijven. Dit werd natuurlijk ook in de hand gewerkt door het feit dat ze in Spanje niet meer welkom waren. In de plaats worden wel de Zuidelijke Nederlanden in 1713, bij de vrede van Utrecht, toegevoegd aan zijn territorium, maar hiermee kan hij bezwaarlijk tevreden zijn, aangezien deze gebieden in zeer slechte staat worden overgeleverd. Het gaat zelfs zo ver dat hij de soevereiniteit aanvankelijk wil weigeren, maar de Zuidelijke Nederlanden van hun kant verwelkomen de keizer wel aangezien ze blij zijn dat ze van het gehate Anglo-Bataafs Condominium af zijn. Wanneer we de continuïteit met het Spaanse bestuur onder de loep nemen, zien we dat de orde en tradities door het verloop en de omstandigheden bij de Spaanse Successieoorlog sowieso al teniet werden gedaan. Het is waarschijnlijk juist daarom dat de Zuidelijke Nederlanden hierna verlangen naar een restauratie van de Spaanse heerschappij. Zoals hierboven al vermeld staat, zorgen de bepalingen van het Barrièretraktaat voor een slechte economische toestand en mogen ook de andere gevolgen van de Spaanse Successieoorlog niet vergeten worden. Zo zouden de Zuidelijke Nederlanden meer dan 15 miljoen gulden schulden hebben gehad bij de Noordelijke Nederlanden en wordt Karel VI, samen met het gebied, ook met de schulden opgezadeld. 17

18 Karel VI, en met hem, prins Eugène en markies de Prié krijgen niet alleen af te rekenen met de slechte economische situatie, maar ook met het nationale bewustzijn van de Zuidelijke Nederlanden. Dit werd versterkt door een aantal gegevens: de Pragmatieke Sanctie van 1549 waardoor ze ondeelbaar werden, de verworven privileges die onder de Spaanse Habsburgers gerespecteerd werden en instellingen zoals de Hoge Raad van de Nederlanden, waardoor de Nederlanden geen eenheidsworst werden met de rest van het rijk. Ook al zorgt dit nationale bewustzijn voor eenheid in de Zuidelijke Nederlanden, dit wil geenszins zeggen dat de verschillende provincies daarom hun eigen gewoontes zullen opgeven, integendeel zelfs. Zoals prins Eugène zelf inziet 1 zal dit bewustzijn, gepaard met de provinciale trots, ervoor zorgen dat het Oostenrijkse bestuur geen succesverhaal wordt Karel VI van Oostenrijk en zijn motieven: het bestuur In de probleemstelling stelden we ons reeds de vraag of het bestuur onder Karel VI goed geregeld is in de Zuidelijke Nederlanden, en hoe hij de problemen aanpakt. Over het algemeen kunnen we stellen dat Karel VI zich niet erg veel aantrekt van de Zuidelijke Nederlanden, en hetzelfde zal voor Eugenius de Savoye gelden. Toch heeft ook de diplomatie van de Oostenrijkse vorst veel gevolgen voor de Zuidelijke Nederlanden, zodat we in dit opzicht wel kunnen spreken van een politieke aanpak met invloed op de Nederlanden. Hiervoor kunnen we verwijzen naar het hoofdstuk over de buitenlandse politiek. Op binnenlands vlak zien we dat Karel VI de moeilijkheden in de Zuidelijke Nederlanden wil aanpakken door terug te keren naar het oude regeersysteem waarbij er sprake is van een aristocratische monarchie. De vorst kan in dit model domineren via de aristocratie in de provinciale staten en Karel VI hoopt dat een gemeenschappelijk defensiedoel de solidariteit zal verhogen, maar de tegenstelling tussen de soeverein en de lokale machtigen is echter te groot om dit model ook effectief te kunnen doen slagen. 2 De aristocrale polysinodie van la Régence( ) in Frankrijk, maar ook het succesvol protectionistisch en centralistisch optreden van de graaf van Bergeyck tijdens de Spaanse Successieoorlog vindt zijn navolging in Oostenrijk en dus ook in de Zuidelijke Nederlanden. Dit betekent dus dat Karel VI streeft naar een centralistisch bestuur waarbij hij geholpen wordt door de adelstand. Toch blijkt al snel dat de Oostenrijkse en de Zuid-Nederlandse 1 Zie PICHOMER (Franz), Wiener Quellen zu den Österreichischen Niederländen die Statthalter Erzherzogin Maria Elisabeth und Graf Friedrich Harrach ( ), Köln : Böhlau Verlag, 1990, p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p

19 aristocratie niet op één lijn te zetten is. Hierdoor grijpt Karel VI terug naar een sterk ministerieel régime dat nog krachtiger is dan de politiek van Lodewijk XIV en ervoor zal zorgen dat Karel VI zowel het absolutisme als meer specifiek een centralisatie doorvoert in zijn rijk 1, maar zoals we ook verder zullen zien, mislukt deze politiek jammerlijk. De keizer zal immers zijn toevlucht moeten zoeken in de compromispolitiek, waarbij zijn principes ondergeschikt worden aan de hang naar rust en financiële middelen. De centralisering houdt ook in dat Karel VI en zijn politieke dienaars uiteindelijk streven naar de afschaffing van de privileges in de Zuidelijke Nederlanden, wat uiteraard voor veel tegenstand zorgt 2, zoals bijvoorbeeld de opstand van de Negen Brusselse Naties. Concreet gezien vervangt Karel VI de vroegere Collaterale raden door eerst een Junta del gobierno en later door een officiële Raad van State. In beide organen hoopte hij de steun te krijgen van hoge edelen Van Junta del gobierno naar Raad van State Naar het model van de Koninklijke Raad van Filips V die in 1702 werd opgericht, wordt nu een voorlopige jointe ingesteld die door de afschaffing van de collaterale raden een behoorlijk goede en snelle werking kent. Markies de Prié krijgt als gevolmachtigd minister van landvoogd prins Eugenius eerst deze jointe naast zich waarin vooral hoge edellieden uit Brabant vertegenwoordigd worden. Zoals hierboven reeds vermeld hopen Karel VI en zijn ondergeschikte bestuurders dat ze zo ook hun invloed kunnen uitoefenen op de machtige Staten van Brabant, maar dit mislukt doordat de regering zelf wordt uitgehold door de provinciale Staten en men eigenlijk dus het omgekeerde effect bekomt. Op 19 maart 1718 werd de junta omgevormd tot een officiële Raad van State die de collaterale raden zou vervangen. Ook nu is er hetzelfde probleem als bij de Hoge Raad van de Nederlanden dat de aristocratie zich onbuigzaam toont en voortdurend redetwist over de autoriteit van markies de Prié 3, die, zoals we verder zullen zien, helemaal niet geliefd is. Zowel prins Eugenius als markies de Prié zijn voorstander van het terug inrichten van de Collaterale Raden, een wens die zich concreet vertaalt in de vraag naar een onafhankelijke raad van Financiën die hen zou moeten helpen om de staat te saneren. Ook maarschalk Daun 1 Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p

20 is er na zijn intern onderzoek naar de werking van het bestuur in de Zuidelijke Nederlanden van overtuigd dat het terug in werking stellen van deze raden een goede zaak zou zijn. Deze wens wordt door Karel VI ter harte genomen en nog voor het vertrek van de markies worden de Collaterale raden terug hersteld Karel VI en de collaterale raden in herstel Bij het effectief realiseren van de Collaterale Raden zijn de hoge edelen aanvankelijk het werkzaamst, maar zoals we ook in het bestuur van Maria-Elisabeth zullen zien, worden de machtsposities van deze bevolkingsgroep geleidelijk aan afgebouwd, aangezien duidelijk wordt dat zij de centralisering tegenwerken. Ondanks de heropleving van de oude Raden blijft de Raad van State officieel de belangrijkste functie behouden, maar in praktijk betreft het hier een schijnbestaan aangezien Maria- Elisabeth dit bestuursorgaan nauwelijks raadpleegt. 1 Zoals reeds eerder gezegd is, trekt vooral de Geheime raad alle macht naar zich toe, maar hier moet aan toegevoegd worden dat de kabinetsjointe deze instelling overvleugelt. De raad van Financiën ten slotte blijft haar gewone bevoegdheden van weleer behouden, ware het niet dat ze een beetje uitgebreid worden en ook het douanebeheer tot één van haar taken gaat behoren. Zoals hierboven vermeld, worden de collaterale raden bijgestaan door een kabinetsjointe die is samengesteld uit de belangrijkste gezagsdragers van de Zuidelijke Nederlanden en die moet vermijden dat het bestuur van de landvoogd al te persoonlijk wordt Karel VI en de Hoge Raad van de Nederlanden In het jaar 1717 wordt op 1 april de Hoge Raad van de Nederlanden in Wenen opgericht naar het voorbeeld van de Hoge Raad voor de Nederlanden en Bourgondië in Madrid. Zeker in de eerste decennia van het bestaan van de raad zien we een duidelijke Spaanse invloed aangezien de voertaal Spaans is en een deel van de leden afkomstig is van het Iberisch schiereiland. De samenstelling van de verschillende nationaliteiten is als volgt: in de instructie staat dat er naast de voorzitter en de secretaris minstens vier extra leden aangesteld worden waarvan 1 de Oostenrijkse, 1 de Spaanse en 2 de Zuid-Nederlandse identiteit bezitten. In het begin bevat deze instelling vooral vertrouwelingen van prins Eugène en kan ze rekenen op de steun van staatssecretaris Perlas-Rialp. Uit de Nederlanden zelf worden een zekere 1 Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie VERMEIR (René), Instellingen van de Zuidelijke Nederlanden, cursus Ugent, 2006, 115 p., p

21 Thisquen en de graaf van Wynants gerekruteerd, waardoor de gebieden zelf betrokken worden bij het bestuur. Bovendien kan de landvoogd ook steunen op Nény die uit de Anglo-Bataafse financieraad komt. Deze laatste zal eerst raadsheer-fiscaal van Financiën zijn en later de functie van secretaris van State en Oorlog betrekken. Jozef Cuvelier tenslotte neemt als audiëncier plaats naast markies de Prié. 1 Algemeen gezien nemen de belangrijke figuren uit de Zuidelijke Nederlanden een vijandige houding aan ten opzichte van bestuurders die niet uit de Nederlanden komen, met uitzondering van Spanjaarden. Dit laatste wijst toch op een zekere trouw aan de vroegere regering van de Zuidelijke Nederlanden. Zeker na het gehate Anglo-Bataafs Condominium wil men terug naar de rust van het Spaanse bewind. Reeds van in het begin rijzen er een aantal politieke en administratieve moeilijkheden zodat de samenstelling van de leden vaak wisselt. Vooral onder het bestuur van markies de Prié zijn er verschillende conflicten, die onder andere hun oorsprong vinden in uitgestelde betalingen van de raadsleden. 2 De grootste reden voor de onenigheid tussen de gevolmachtigde minister en de Zuid-Nederlanders uit de Hoge Raad voor de Nederlanden is echter dat de centralistische pogingen van de eerste niet overeenstemmen met de verbrokkelingpolitiek van de Habsburgse Nederlanden die per provincie heel erg gesteld zijn op hun privileges, iets wat eigenlijk terugkomt in alle conflicten. De Zuid-Nederlandse raadsleden moeten er immers expliciet op toezien dat er niet geraakt wordt aan de plaatselijke wetten en privileges. Ondanks deze moeizame relatie blijven de spanningen in de Hoge Raad in de eerste jaren van haar bestaan beperkt waardoor men kan vermoeden dat de leden hun best doen zich te schikken naar de wensen van de keizer De Carolijnse compromispolitiek Ondanks de slechte omstandigheden in de Zuidelijke Nederlanden, wil Karel VI ze toch nog zoveel mogelijk benutten en worden ze bestuurd in functie van oorlog en vorstelijke inkomsten. Dit houdt in dat er vooral veel beden verzameld moeten worden, waardoor Karel VI aangewezen is op een compromispolitiek, waarbij de Zuid-Nederlandse privilegies zoveel mogelijk moeten gerespecteerd worden om de inkomsten zo vlot mogelijk te laten verlopen. 1 1 Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie VERMEIR, Instellingen van de Nederlanden, p Zie VERMEIR, Instellingen van de Nederlanden, p

22 Volgens Luc Dhondt zijn de financiële behoeften van de vorst van dubbele aard: langs de ene kant moet er op korte termijn zoveel mogelijk tegemoet gekomen worden aan de oorlogslasten, maar anderzijds kan het stimuleren van mercantilistische principes ervoor zorgen dat er een financiële basis gelegd wordt over een langere periode. Het is duidelijk dat het nastreven van de korte termijnstrategie het uitwerken van mercantilistische doelen verhindert. 2 Algemeen gezien zullen de Oostenrijkse heersers moeten wikken en wegen om veranderingen te bekomen in de Zuidelijke Nederlanden en dus ook veel toegevingen moeten doen. Wanneer we dit vergelijken met de Spaanse periode, is er eigenlijk niet veel veranderd, maar de zwakke positie van de Oostenrijkse beginperiode zorgt er wel voor dat er meer compromissen moeten gesloten worden. Een voorbeeld van de compromispolitiek is dat men om de saneringen op financieel vlak door te voeren, een aantal leden van de hoge Brabantse adel in de Staatsraad moest opnemen. Dit past ook bij het aandringen van prins Eugenius voor het bekomen van een goede verstandhouding met de Zuid-Nederlandse adel in 1724, alhoewel dit niet evident zal zijn. Deze bevolkingsgroep matigt zichzelf immers aan om het bestuur van de Zuidelijke Nederlanden over te nemen en wordt hierbij gesteund door de Spaanse Cabale, die haar kans schoon ziet om hierdoor de macht haar macht te vergroten. 3 De compromispolitiek van Karel VI zit ook in de weg om zijn goede band met prins Eugenius te behouden, aangezien de eerste de moderne standpunten van de laatste wantrouwt en hierdoor bijvoorbeeld belet dat deze de belastingen verhoogt, iets wat nochtans noodzakelijk is om de financiën in de Zuidelijke Nederlanden te saneren. In plaats van het vermeerderen van de beden steunt Karel VI de Oostendse Compagnie en hiermee het financieel mercantilisme, aangezien de saneringspolitiek en de economische politiek in het algemeen op teveel weerstand stoten. 4 Toch zal dit uiteindelijk geen goed idee blijken aangezien de buitenlandse weerstand tegen de Keizerlijke Compagnie zeer fel is. 1 Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p

23 2.7. Karel VI en de Pragmatieke Sanctie: een achterliggende reden voor de compromispolitiek De Pragmatieke Sanctie van Karel VI wordt in 1724 door de keizer afgekondigd om de troonsopvolging veilig te stellen voor zijn dochter Maria-Theresia, ten nadele van de kinderen van zijn overleden broer Jozef I. Aangezien hij terecht vreest voor veel tegenstand, zullen veel van zijn politieke handelingen hiernaar gevormd worden en past zijn compromispolitiek ook in dit plaatje. Op diplomatiek vlak zien we dat de keizer voortdurend schippert om de Europese mogendheden niet te veel voor het hoofd te stoten en om ook het inlandse bestuur van de Zuidelijke Nederlanden tevreden te stellen. Karel VI kan wispelturigheid verweten worden wanneer hij met zijn politieke manoeuvres in een paar jaar tijd overgaat van de Viervoudige Alliantie met de Zeemogendheden en Frankrijk, naar de vrede van Wenen met Spanje en Portugal. De Pragmatieke Sanctie kan een achterliggende reden en drijfveer zijn voor dit gedrag. De keizer zal immers zowel aan de Europese mogendheden als aan de Zuid- Nederlandse staten hun goedkeuring vragen voor de veranderingen inzake de keizerlijke erfopvolging. De casus van de Oostendse Compagnie sluit hier mooi bij aan en haar opkomst en ondergang hangt dan ook nauw samen met de Pragmatieke Sanctie. Aanvankelijk wil hij namelijk de Zuidelijke Nederlanden sussen en hun inkomsten verzekeren, maar wanneer de buitenlandse druk te hoog wordt, aarzelt hij niet om deze onderneming op te heffen en krijgt de goedkeuring van de Pragmatieke Sanctie de bovenhand. Ook het twijfelende gedrag inzake de onderwerping aan de pauselijke bul Unigenitus illustreert het feit dat de keizer het liefste iedereen tevreden stelt. 3. Prins Eugenius van Savoye als landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden ( ) 3.1. Korte biografie Als zoon van een Noord-Italiaanse edelman en een nicht van kardinaal Mazarin uit Frankrijk, wordt prins Eugène in 1663 geboren aan het hof van Versailles, waar hij ook zijn jeugdjaren zal doorbrengen. Aanvankelijk is prins Eugenius dan ook van plan om de Zonnekoning, en met hem Frankrijk, te dienen. Het lot beslist echter anders wanneer Lodewijk XIV zijn diensten afwijst en de 23

24 prins in de armen van de Oostenrijkse keizer drijft. Zijn wrok tegen de eerste zal hij zijn hele leven behouden. In zijn strijd tegen de Turken vergaart hij veel roem en succes waardoor hij als rijk man net buiten Wenen het slot Belvedère laat optrekken dat een kostbare bibliotheek herbergt. Bovendien merkt nu ook Frankrijk zijn talenten als maarschalk op en biedt Lodewijk XIV hem eenzelfde functie aan, dewelke hij weigert aangezien hij de Oostenrijkse keizer trouw wil blijven. Na de herovering van Hongarije op de Ottomanen wordt hij eerste minister van Leopold I van Oostenrijk. Deze belangrijke positie zal hem parten spelen wanneer de Spaanse Cabale, die er veel in de pap te brokken heeft, aan het hof van Wenen zich tegen hem keert Het militaire karakter van prins Eugenius Gezien de bewogen voorgeschiedenis van prins Eugenius wanneer hij in de Zuidelijke Nederlanden terecht komt, heeft dit ook gevolgen voor deze gebieden zelf. Zijn militaire drijfveer verhindert hem voornamelijk zich veel bezig te houden met het bestuur ervan. In 1697 behaalt hij te Zenta (Hongarije) een roemrijke overwinning tegen de Turken, waardoor zijn naam voor altijd in de geschiedenisboeken terecht komt en de Ottomanen min of meer uit Europa verdreven worden. Zijn vermogen om snel een situatie op het slagveld te beoordelen en doordacht op het juiste ogenblik in te grijpen, verschaft hem de naam van een schitterend strateeg te zijn, een adjectief dat echter niet van toepassing is op de functie van landvoogd. Als belangrijk staatsman van de keizer is hij vooral bekommerd om het tegenhouden van de Turken en wil hij met het Habsburgse rijk een katholiek tegenwicht vormen voor het machtige Frankrijk, waardoor zijn voornamelijk militaire persoonlijkheid naar voren komt. Ook in de Spaanse Successieoorlog laat hij zich niet onbetuigd en is het mede dankzij hem dat zowel de Italiaanse als Zuid-Nederlandse bezittingen van Spaanse in Oostenrijkse handen overgaan. Hierdoor beslist Karel VI onder andere om de prins de Zuidelijke Nederlanden te laten besturen als gouverneur-generaal. Ondanks de vrede van Karlowitz in 1699 met de Turken, blijft deze grootmacht dreigen aan de grenzen van het Habsburgse rijk, waardoor de landvoogd verhinderd zal zijn om het bestuur van de Zuidelijke Nederlanden zelf waar te nemen. 24

25 Markies de Prié krijgt eind 1716 al te horen dat hij geld moet inzamelen in de gebieden die hij bestuurt, om de oorlog in Hongarije te financieren. 1 Dit werpt een nieuw licht op het financieel separatisme van Karel VI, dat in deze context niet erg ver doorgedreven is. 2 Op 17 augustus 1718 is er reeds sprake van een bestand met de Turken, waardoor prins Eugenius opnieuw wat rust gegund is om zich met de Zuidelijke Nederlanden bezig te houden. 3 Doordat de gouverneur-generaal uiteindelijk weinig affiniteit heeft met zijn bestuursgebied, zal het bijna gedwongen ontslag in 1724 hem niet erg aan het hart komen Prins Eugenius van Savoye en de Zuidelijke Nederlanden Prins Eugène krijgt de macht in de Zuidelijke Nederlanden als beloning voor zijn verdienstelijk strijden in de Spaanse Successieoorlog, aangezien hij keizerlijk bevelhebber was bij het heroveren van de Zuidelijke Nederlanden op de Bourbons. Dit militaire karakter zal hem parten spelen als duidelijk wordt dat hij niet erg geschikt is voor het zelf besturen van de Zuidelijke Nederlanden, en al zeker niet om diplomatisch de onderhandelingen te leiden in verband met het Barrièretraktaat. 4 Het komt de Spaanse Cabale, die zetelden in de Spaanse Raad van de keizer, goed uit dat de prins de Zuidelijke Nederlanden toegewezen krijgt aangezien ze hem dan weg krijgen uit Milaan, waar ze hem niet graag aan de macht zien. 5 Daar is hij ondertussen ook impopulair geworden door zijn oorlogsdaden en moet hij zijn gouverneurspost verlaten. Het is opmerkelijk dat we reeds hier kiemen van verzet tegen de prins zien, die en paar jaar later uiteindelijk ook zal leiden tot het ontslag van prins Eugène en de terugtrekking van markies de Prié. Aanvankelijk is hij enthousiast om die taak op zich te nemen maar het zal echter al snel blijken dat hij meer een man van wapens dan van bestuur is en hij laat dan ook alles over aan zijn gevolmachtigde minister markies de Prié. In praktijk is er dus van dit enthousiasme niet veel te merken, meer zelfs, er zijn vooral tekenen van ontevredenheid met de verworven macht in de Nederlanden. Reeds van bij de vrede van Rastadt is dit duidelijk aangezien hij dan al een poging doet om de gebieden in te ruilen tegen het keurvorstendom Beieren. 6 1 Zie brief 1 in bijlage. 2 Zie infra: hoofdstuk 5. 3 Zie brief 11 in bijlage. 4 Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p

26 Wanneer we de brieven van de Spaanse ambassadeurs bekijken, is prins Eugène hierin nauwelijks aanwezig, tenzij die ene keer dat hij naar de Zuidelijke Nederlanden komt om de opstanden te onderdrukken en als postume verdediger van markies de Prié. Het is duidelijk dat beide feiten de landvoogd niet erg populair maken in de Zuidelijke Nederlanden. Daarbij komt nog dat hij het gebied zware oorlogslasten oplegt zoals hieronder staat. Wat de Zuidelijke Nederlanden betreft, is het bestaan van prins Eugène dus behoorlijk onbelangrijk, ware het niet dat hij wel verschillende malen beroep doet op de Prié om geld in te zamelen voor de oorlogen die hij moet leiden. Reeds op 16 november 1724 geeft de gouverneur-generaal zijn ontslag nadat de intriges en de ontevredenheid tegen hem en zijn gevolmachtigde minister zich opstapelen. Wanneer we in dit jaar aanbelanden acht Karel VI het ondertussen ook veilig genoeg om zijn zuster Maria- Elisabeth te stationeren als landvoogd in de Zuidelijke Nederlanden. 1 In de periode dat prins Eugène officieel landvoogd is van de Zuidelijke Nederlanden, leidt hij het leger tegen de Turken in Belgrado en voert hij campagne in Hongarije. Wanneer de oorlog tegen de Turken lamgelegd wordt door een bestand, beslist de landvoogd om voor enkele maanden in de Zuidelijke Nederlanden te gaan verblijven. 2 Dit schrijft Antonio de Castro op 23 september in Of dit in werkelijkheid ook gebeurt, is moeilijk te achterhalen, aangezien zowel de literatuur als Antonio de Castro zelf geen verdere informatie hieromtrent verschaffen. Zoals Eugenius zelf beweert is het verwerven van de Nederlanden net zoals een schittering die de monarchie verzwakt. 3 Dit wijst duidelijk op een afkeer voor de gebieden waar hij tot landvoogd gekroond wordt en dit is misschien ook één van de redenen waarom hij er nooit als bestuurder zal verblijven. 4. Hercules Turinetti, de markies van Prié ( ) 4.1. De Markies van Prié als gevolmachtigde minister van de Zuidelijke Nederlanden Wanneer duidelijk wordt dat prins Eugène niet erg geïnteresseerd is in de Zuidelijke Nederlanden, ziet Karel VI in dat het nodig is om voor een sterke vervanger te zorgen. Die komt er in de figuur van markies de Prié, die net als prins Eugène ook uit de Savoye afkomstig is. Zijn familie zou voor het grootste deel bestaan hebben uit bankiers en 1 Zie PICHOMER p Zie brief 13 in bijlage. 3 Zie DHONDT, Verlichte monarchie, Ancien Régime en revolutie p