Vlinders in West-Friesland 2002

Transcriptie

1 afdeling Hoorn/West-Friesland

2 Index pagina 1 Inleiding 3 2 Voorgeschiedenis 4 3 Verloop project 4 4 Resultaat Argusvlinder Atalanta Boomblauwtje Citroenvlinder Dagpauwoog Distelvlinder Gehakkelde aurelia Groot koolwitje Hooibeestje Icarusblauwtje Klein geaderd witje Klein koolwitje Kleine vos Kleine vuurvlinder Landkaartje Oranjetipje Zwartsprietdikkopje Overige soorten 24 5 Conclusie 25 6 Hoe nu verder 26 7 Handreiking voor vlindervriendelijk beheer 26 8 Literatuur & Nuttige adressen 28 9 Bijlage Vlinderkaart Waarnemingsformulier Weeroverzicht 9.4 Algemene informatie over de KNNV Voorplaat de nummer 1 in West-Friesland het KLEIN KOOLWITJE (Pieris rapae) door P.L.J. Schoenmakers Colofon: Eindredactie Samenstelling Afbeeldingen Opmaak : Egbert Baars : KNNV vlinderwerkgroep : Vlinderstichting : Egbert Baars Uitgave van : KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland Datum : januari 2003 Nummer : HN/01VL Secretariaat : Yellowlaan 24, 1695 HV Blokker, telefoon: (0229) hoorn@knnv.nl Website : KNNV afd. Hoorn/West-Friesland De tekst uit deze uitgave mag niet worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de KNNV afd. Hoorn/West-Friesland 2

3 1 Inleiding Het project Vlinders in West-Friesland is georganiseerd door de KNNV, vereniging voor veldbiologie, afdeling Hoorn/West-Friesland. Het doel van onze vereniging is het bevorderen van natuurstudie, natuurbescherming en natuurbeleving. Het project begon in maart 2002 en liep tot oktober Doel van het vlinderproject Het doel van dit vlinderproject is de verspreiding en biologie van 17 vlindersoorten die in ons waarnemingsgebied voorkomen beter te leren kennen. Dit leidt hopelijk tot een beter begrip van de eisen die deze vlinders stellen aan hun leefomgeving. Het voorkomen van vlinders zegt daarom iets over de kwaliteit van ons leefmilieu. Het resultaat van het project stelt ons in staat om sneller te beoordelen waar die leefomgeving wordt bedreigd of kan worden verbeterd. Financiering Het totale project is uit eigen middelen gefinancierd. Leeswijzer In hoofdstuk 2 is de voorgeschiedenis van het project weergegeven. In hoofdstuk 3 staat het verloop van het project. In hoofdstuk 4 zijn de resultaten weergegeven. In hoofdstuk 5 staat de conclusie. In hoofdstuk 6 wordt aangegeven hoe we verder gaan na dit project. In hoofdstuk 7 is aangegeven hoe het beheer ten gunste van vlinders kan worden uitgevoerd. Hoofdstuk 8 bevat een overzicht van de gebruikte literatuur en nuttige adressen. In de bijlage treft u de vlinderkaart, het waarnemingsformulier, het weeroverzicht van 2002 en algemene informatie over de KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland aan. EDAM Waarnemingsgebied KNNV afd. Hoorn/West-Friesland 3

4 2 Voorgeschiedenis Start Sinds 1998 is binnen de KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland een vlinderwerkgroep actief. Na het verzamelen van losse waarnemingen en het lopen van enkele telroutes groeide de behoefte aan een overzicht, een totaalbeeld, van het voorkomen van dagvlinders in ons hele werkgebied. Zo is in 2000 bij de vlinderwerkgroep het idee ontstaan om een vlinderproject op te zetten waar het grote publiek aan mee zou kunnen werken. Het bestuur stond achter het idee en verzocht de vlinderwerkgroep het project verder uit te werken. Vlinderkaart en waarnemingsformulier Eind 2001 zijn we gestart met het ontwerpen van de vlinderkaart en het waarnemingsformulier. Via de Vlinderstichting heeft de werkgroep de beschikking gekregen over mooie afbeeldingen, die kosteloos voor dit project gebruikt mochten worden. Bij een aantal drukkerijen werd een kostenopgave aangevraagd. Na goedkeuring van het bestuur is er aan één van de drukkerijen opdracht gegeven om vlinderkaarten te drukken. Eind februari 2002 was het drukwerk klaar. Verspreiding In een aantal bijeenkomsten van de vlinderwerkgroep is besproken op welke wijze de vlinderkaart het beste verspreid kon worden. Uiteindelijk is besloten om deze aan bibliotheken, VVV's en tuincentra aan te bieden. De instanties waar de KNNV de kaarten heeft aangeboden waren enthousiast en de belangstelling van het publiek was groot. Na enige tijd moesten we nee verkopen. De vlinderkaart is opgenomen in Het Hoornblad en Alchemilla (IVN-West-Friesland). Op verschillende markten is de kaart rechtstreeks aan de man gebracht. Daarnaast is er ruim aandacht aan het project besteed in de locale pers en radio, in natuurbladen (Tussen Duin en Dijk) en op onze eigen website ( 3 Verloop project Zoals al aangegeven was de belangstelling voor de vlinderkaart enorm en de reacties waren heel leuk. De direct benaderde mensen wilden allemaal wel meedoen aan het project en zouden de waarnemingsformulieren dan ook invullen. Uiteindelijk hebben er 171 mensen gereageerd. Via de post en zijn deze ingevulde waarnemingsformulieren ingeleverd of binnengekomen. Deze reacties varieerden van een enkele waarneming tot aan honderden, van maand tot maand bijgehouden, waarnemingen. ICARUSBLAUWTJE P.L.J. Schoenmakers 4

5 4 Resultaten Dankwoord Voordat we het resultaat weergeven willen we eerst alle mensen die de vlinders hebben waargenomen en hun waarnemingen hebben ingeleverd bedanken voor hun inzet. Zonder deze waarnemers had het project niet dit resultaat opgeleverd en hadden we dit rapport nooit kunnen maken. Daarnaast willen we de Vlinderstichting danken voor het beschikbaar stellen van de fraaie afbeeldingen; hier hebben we dankbaar gebruik van gemaakt. We zijn natuurlijk blij met de enthousiaste medewerking van de bibliotheken en tuincentra waar we de kaarten hebben kunnen uitzetten. De aandacht die de plaatselijke en regionale pers aan dit project heeft gegeven heeft bijgedragen aan het succes. Ook onze eigen vlinderwerkgroep heeft veel werk verzet om dit project tot stand te brengen. Denk aan het vervaardigen van de vlinderkaart en waarnemingsformulier, het in elkaar steken en het uiteindelijk verspreiden van de formulieren. Als laatste willen we Jan Nanne bedanken voor het beschikbaar stellen van de weergegevens 2002 van Hensbroek Dag vlinders? De Vlinderstichting zet zich in voor het behoud van de vlinders. Stort uw gift op postgiro of word donateur ( 20,40). Voor het te laat is... Bel De cijfers Er zijn in totaal vlinders doorgegeven. Hieruit blijkt dat er enthousiast op het project is gereageerd. Naast de 17 soorten van de vlinderkaart zijn en nog 8 dagvlindersoorten en 34 nachtvlindersoorten gemeld. Van de 17 gevraagde soorten zijn er bij elkaar gezien. In de onderstaande tabel staan de waarnemingen van de zeventien vlindersoorten van maand tot maand weergegeven. 5

6 Hieronder zijn de 17 verschillende soorten in een grafiek weergegeven Vlindersoorten Argusvlinder Atalanta Boomblauwtje Citroenvlinder Dagpauwoog Distelvlinder Gehakkelde aurelia Groot koolwitje Hooibeestje Icarusblauwtje Klein geaderd witje Klein koolwitje Kleine vos Kleine vuurvlinder Landkaartje Oranjetipje Zwartsprietdikkopje Aantallen per soort (de van boven naar beneden genoemde soorten zijn van links naar rechts weergegeven) In de onderstaande tabel staat de eerste en de laatste datum waarop de 17 vlindersoorten zijn waargenomen. Daarnaast staat de datum waarop de meeste vlinders van een soort zijn gezien en het aantal op die dag. NB. Voor de eenduidigheid is, bij de grafieken in de paragrafen 4.1 t/m 4.17, gekozen om langs de x-as steeds dezelfde maanden aan te houden (februari t/m november), en voor de duidelijkheid 7 verschillende schalen voor de aantallen op de y-as n.l. 2000, 1000, 500, 250, 150, 100 en 50. 6

7 4.1 Argusvlinder (Lasiommata megera) Verspreiding van de ARGUSVLINDER (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Argusvlinder februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 7

8 4.2 Atalanta (Vanessa atalanta) Verspreiding van de ATALANTA (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Atalanta februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 8

9 4.3 Boomblauwtje (Celastrina argiolus) Verspreiding van het BOOMBLAUWTJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Boomblauwtje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 9

10 4.4 Citroenvlinder (Gonepteryx rhamni) Verspreiding van de CITROENVLINDER (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Citroenvlinder februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 10

11 4.5 Dagpauwoog (Inachis io) Verspreiding van de DAGPAUWOOG (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Dagpauwoog februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 11

12 4.6 Distelvlinder (Vanessa cardui) Verspreiding van de DISTELVLINDER (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Distelvlinder februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 12

13 4.7 Gehakkelde aurelia (Polygonia c-album) Verspreiding van de GEHAKKELDE AURELIA (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Gehakkelde aurelia februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 13

14 4.8 Groot koolwitje (Pieris brassicae) Verspreiding van het GROOT KOOLWITJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Groot koolwitje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 14

15 4.9 Hooibeestje (Coenonympha pamphilus) Verspreiding van het HOOIBEESTJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Hooibeestje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 15

16 4.10 Icarusblauwtje (Polyommatus icarus) Verspreiding van het ICARUSBLAUWTJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Icarusblauwtje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 16

17 4.11 Klein geaderd witje (Pieris napi) Verspreiding van het KLEIN GEADERD WITJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Klein geaderd witje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 17

18 4.12 Klein koolwitje (Pieris rapae) Verspreiding van het KLEIN KOOLWITJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Klein koolwitje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 18

19 4.13 Kleine vos (Aglais urticae) Verspreiding van de KLEINE VOS (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Kleine vos februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 19

20 4.14 Kleine vuurvlinder (Lycaena phlaeas) Verspreiding van de KLEINE VUURVLINDER (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Kleine vuurvlinder februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 20

21 4.15 Landkaartje (Araschnia levana) Verspreiding van het LANDKAARTJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Landkaartje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 21

22 4.16 Oranjetipje (Anthocharis cardamines) Verspreiding van het ORANJETIPJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Oranjetipje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 22

23 4.17 Zwartsprietdikkopje (Thymelicus lineola) 140 Verspreiding van het ZWARTSPRIETDIKKOPJE (hoe donkerder de stip hoe meer waarnemingen) Zwartsprietdikkopje februari maart april mei juni juli augustus september oktober november Aantallen per maand (de van boven naar beneden genoemde maanden zijn van links naar rechts weergegeven) 23

24 4.18 Overige soorten Naast de 17 op de vlinderkaart aangegeven soorten zijn er nog verschillende andere dagen nachtvlindersoorten doorgegeven. In de onderstaande tabellen zijn deze weergegeven Dagvlinders Nachtvlinders GROENTJE (Callophrys rubi) SINT JACOBSVLINDER (Tyria jacobaeae) KLEINE PARELMOERVLINDER (Issoria lathonia) TAUVLINDER (Aglia tau) GAMMA-UIL (Autographa gamma) GROTE BEERVLINDER (Arctia caja) MUNTVLINDER (Pyrausta aurata) 24

25 5 Conclusie Het weer is een belangrijke invloedrijke factor. Een winderig, koud en nat voor- en najaar geeft met zekerheid een ander beeld. Het weer in 2002 was redelijk en het zachte warme najaar heeft ongetwijfeld bijgedragen tot de hoeveelheid waarnemingen, maar zal ook gunstig geweest zijn voor bepaalde soorten. Opvallend was het hoge aantal DISTELVLINDERS (Vanessa cardui) in augustus. De DISTELVLINDER (Vanessa cardui) is een trekvlinder en overwintert niet in ons land. Het is elk jaar weer de vraag of er Distelvlinders zullen verschijnen en zo ja, hoeveel. Het jaar 2002 was een aardig Distelvlinderjaar. De diverse waarnemingen in mei deden vermoeden dat de 2 de generatie in augustus aanzienlijk kon zijn. Voor ons werkgebied resulteerde het in een kleine duizend meldingen. Hier tegenover staat dat er in het voorjaar niet veel meldingen waren van de CITROENVLINDER (Gonepteryx rhamni). Ook het HOOIBEESTJE (Coenonympha pamphilus) werd zeer weinig gezien. Kanttekeningen Een paar kanttekeningen dienen te worden gemaakt bij het monitoren van de volgende vlindersoorten. Voor de meeste mensen is het ongetwijfeld moeilijk om het verschil te zien tussen het GROOT KOOLWITJE (Pieris brassicae), KLEIN KOOLWITJE (Pieris rapae) en zelfs het KLEIN GEA- DERD WITJE (Pieris napi). Het zijn vlinder-soorten die landelijk zeer algemeen voorkomen. We kunnen met behulp van deze witjes dus vaststellen dat er vermoedelijk geen waarnemingen zijn gedaan op bepaalde trajecten van ons waarnemingsgebied. Voor de komende jaren is het belangrijk om extra op de verschillen van de witjes te letten. Het KLEIN GEADERD WITJE (Pieris napi) en het KLEIN KOOLWITJE (Pieris rapae) zijn moeilijk om op afstand van elkaar te onderscheiden. De zwarte vlek op de bovenkant maakt het determineren makkelijk, de onderkant van een witje is pas van dichtbij goed te bekijken. De familie der dikkopjes bezorgt ons soortgelijke determinatieproblemen. Verschil tussen het GEELSPRIETDIKKOPJE (Thymelicus sylvestris) en het ZWARTSPRIETDIKKOPJE (Thymelicus lineola) is ternauwernood te onderscheiden. Een loep kan hierbij uitkomst bieden, wanneer de vlinder zich tenminste van dichtbij laat bekijken. Ook bij het mannetje van het BOOMBLAUWTJE (Celastrina argiolus) en het ICARUSBLAUWTJE (Polyommatus icarus) zou verwarring kunnen ontstaan. Het vrouwtje van het ICARUSBLAUWTJE is in tegenstelling tot het BOOMBLAUWTJE (Celastrina argiolus) bruin. Verwisseling tussen verschillende soorten vlinders is mogelijk, te denken valt bijvoorbeeld aan het LANDKAARTJE (Araschnia levana) en de KLEINE IJSVOGELVLINDER (Limenitis camilla). Het LANDKAARTJE (Araschnia levana) komt vaker voor, opmerkelijk is dat de tweede generatie er anders uit ziet dan de eerste. De KLEINE IJSVOGELVLINDER (Limenitis camilla) is echter in onze omgeving een zeldzaamheid; zij houdt van veel warmte. Wanneer hiervan meer dan één door verschillende waarnemers is waargenomen, is er volgens ons geen reden tot twijfel. In de komende jaren zou dan verder duidelijk kunnen worden of er inderdaad toename van een soort heeft plaats gevonden. Losse waarnemingen Los van de 17 soorten op de vlinderkaart zijn er nog andere dag-en nachtvlindersoorten waargenomen. Hierbij waren een paar weinig voorkomende soorten waaronder het BRUIN BLAUWTJE (Plebeius agestis) (rode lijst) en de KLEINE PARELMOERVLINDER (Issoria lathonia). Witte vlekken Tijdens het verwerken van de gegevens is er vastgesteld welke vlinders er in een bepaald gebied voorkomen. De overgebleven lege plekken in het onderzochte gebied zijn onder andere te vinden in de buurt van Medemblik en Ursem. Met de 171 waarnemers en de ongeveer waarnemingen mag gesproken worden van een succes. 25

26 Temperatuurgrafiek (bron (KNMI) Klimaat Door klimaatwijziging (geleidelijke stijging van de temperatuur) is het mogelijk dat er op termijn andere vlindersoorten in de regio verschijnen. Tot slot Na één jaar van intensief waarnemen kan nog geen echte conclusie worden getrokken. Nu weten we natuurlijk niet welke vlinders er in onze regio toe- of afgenomen zijn. Dat kan pas nadat we over meerdere jaren gegevens verzameld hebben. Hooguit is de hoeveelheid van bepaalde soorten opvallend te noemen, zoals de grote aantallen witjes. 6 Hoe nu verder Om te weten in welke mate de 17 vlindersoorten toe- of afnemen is een meerjarig onderzoek noodzakelijk. Mede door de enthousiaste reacties heeft het bestuur, op voordracht van de vlinderwerkgroep, besloten om het project nog vier jaar voort te zetten. In 2003 buigt de vlinderwerkgroep zich over die plaatsen waar vrijwel geen waarnemingen zijn verricht zoals de polders Het Grootslag en Zeevang. Er worden opnieuw tienduizend kaarten gedrukt en per jaar wordt er een deel gericht verspreid. Het zou voor alle deelnemers extra stimulerend zijn te weten dat wanneer over vier jaar het project is afgelopen de gegevens kunnen worden vast gelegd in een vlinderatlas van West-Friesland. 7 Handreiking voor vlindervriendelijk beheer Niet alleen heeft een nat, koud en winderig jaar invloed op de overlevingskansen van de vlinder. De biotoop is minstens net zo belangrijk. Aan het weer kunnen we gelukkig niet veel doen maar wel aan de leefomgeving voor de vlinder. Waar moet op gelet worden? In ieder geval kunnen beheerders voorwaarden scheppen voor een geschikte vlinderbiotoop. Daarbij moet men zich realiseren dat vlinders een ingewikkelde levenscyclus hebben. Bovendien heeft elke vlinder een voorkeur voor een bepaalde leefomgeving. Je kunt deze gebieden onderscheiden in: a. grazige gebieden (HOOIBEESTJE, ZWART- en GEELSPRIETDIKKOPJE, ARGUSVLINDER); b. kruidig milieu (ORANJETIP, KLEIN GEADERD WITJE, BRUIN BLAUWTJE, ICARUSBLAUWTJE); c. struweel en bosranden (GEHAKKELDE AURELIA, LANDKAARTJE, CITROENVLINDER). Zij zetten hun eieren af in het gras of op bladeren van kruiden, struiken en bomen. Elke beheersactiviteit zoals maaien of dunnen, kan de ontwikkeling van ei tot vlinder schaden. Belangrijk voor de vlinder en zijn ontwikkeling zijn de volgende punten. Maai- en snoeibeheer Gefaseerd maaien waarbij een deel ongemaaid blijft en de maaitijden aangepast worden kunnen vernietiging voorkomen van eieren, cocons, rupsen en vlinders. Het is zelfs aanbevelingswaardig om te overwegen een terrein of grasveld een jaar met rust te laten. Optimaal zou het zijn wanneer het maaisel afgevoerd kan worden waardoor er een meer gevarieerde plantengroei kan ontstaan. LANDKAARTJE P.L.J. Schoenmakers 26

27 Dit is van belang voor verschillende vlindersoorten. Wanneer niet alles in één keer gesnoeid wordt in een plantsoen of tuin krijgen diverse insectensoorten meer kans om hun levenscyclus te voltooien. Microklimaat Het creëren van een microklimaat draagt bij tot de ontwikkeling van rups tot vlinder. Vooral het winderige en iets koudere klimaat in onze regio bezorgt de vlinder extra problemen. De vlinder gedijt het beste op beschutte nectarrijke plekken. Zonnewarmte en luchtvochtigheid scheppen goede voorwaarden voor de vlinder en zijn ontwikkeling. Bij de afdeling groenvoorzieningen in steden en op het platteland zou men zich kunnen inzetten om beschutte plekken te creëren bijv. door onderbrekingen te maken in rechte lijnen in de beplanting zodat er windluwe nissen ontstaan. Ook houtwallen en heggen breken de wind en bieden voldoende beschutting. Voedselbronnen De vlinders houden van nectarplanten. Nectar is het voornaamste voedsel voor de vlinders. Een gevarieerd aanbod van bloeiende planten is nodig om de diverse soorten van vlinders in stand te houden. Rupsen daarentegen prefereren een waardplant zoals, BRANDNETEL, KLIMOP, HULST, SPORKEHOUT of KARDINAALSMUTS en diverse grassoorten. Structuur Tijdens de trek, of bij hun speurtocht naar voedsel en bij territoriumbepaling oriënteren vlinders zich op de structuur van het landschap. Daarbij maken ze gebruik van bloeiende slootkanten, akkerranden en wegbermen. We kunnen de overlevingskansen van vlinders dus vergroten door meer bloemrijke wegbermen aan te leggen. Dit is te realiseren door het inzaaien van zaadmengsels. Het resultaat is letterlijk aantrekkelijk voor mens en dier. Bedreiging Tot slot: vermesting, verontreiniging, verzuring, verdroging, versnippering en intensivering van het agrarisch grondgebruik zijn levensbedreigend voor vlinders. Chemische bestrijding van onkruiden in wegbermen, onder struiken en bomen is dodelijk voor de insectenwereld waaronder de vlinder. Wij hopen dat beheerders en tuineigenaren door het lezen van dit advies meer kansen zullen scheppen voor de floraen fauna in onze regio. De levensloop van het GROOT KOOLWITJE 27

28 8 Literatuur & Nuttige adressen Literatuur Dagvlinders in beeld, Frank Bos e.a., 2000, KNNV Uitgeverij, ISBN: Veldgids Dagvlinders, Wijnhoff e.a., 1999, KNNV Uitgeverij, ISBN: Praktisch natuurbeheer, Vlinders en Libellen, Dick Groenedijk e.a., 2001, KNNV Uitgeverij, ISBN: Vlinders in de tuin, Inge van Halder e.a., 2001, KNNV Uitgeverij, ISBN: Weeroverzicht Hensbroek 2002, Jan Nanne, Woudrustlaan 33, Hensbroek Adressen KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland p.a. Yellowlaan 24, 1695 HV Blokker, tel.: (0229) , hoorn@knnv.nl, website: KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland Vlinderwerkgroep coordinator: Henny van der Groep, Yellowlaan 24, 1695 HV Blokker, tel.: (0229) , hoorn@knnv.nl, website: KNNV - vereniging voor veldbiologie Postbus 19320, 3501 DH Utrecht tel.: (030) , bureau@knnv.nl, website: KNNV - Landelijke Insectenwerkgroep secretaris: A. v.d. Veen, Karveel 51-61, 8242 XE Lelystad, tel.: (0320) , avdveen@cuci.nl OASE, stichting ter bevordering van natuurlijke tuinen, parken en plantsoenen Kloosterstraat 5a, 6641 KW Beuningen tel. en fax: (024) De Vlinderstichting Postbus 506, 6700 AM Wageningen tel.: (0317) , info@vlinderstichting.nl website: KNMI Postbus 201, 3730 AE De Bilt tel.: (030) website: GROOT KOOLWITJE P.L.J. Schoenmakers 28

29 9 Bijlage 9.1 Vlinderkaart 9.2 Waarnemingsformulier 9.3 Weeroverzicht 9.4 Algemene informatie over de KNNV ORANJETIPJE P.L.J. Schoenmakers 29

30 30

31 Argusvlinder Zwartsprietdikkopje Groot koolwitje Boomblauwtje Oranjetipje Dagpauwoog Klein koolwitje Icarusblauwtje Hooibeestje Landkaartje Distelvlinder Gehakkelde aurelia Kleine vuurvlinder Atalanta Kleine vos Klein geaderd d witje Citroenvlinder

32 Argusvlinder (Lasiommata megera) Deze soort vliegt laag bij de grond over bloemrijke graslanden en bermen, waar zij op zoek is naar een gunstig plekje om haar eieren af te zetten. Vanaf kale plekken op de grond bewaken de mannetjes een territorium. Boomblauwtje (Celastrina argiolus) Op het eerste gezicht makkelijk te verwarren met het Icarusblauwtje. Maar het Boomblauwtje komt het meest in tuinen voor en vliegt van april tot september. Op de onderkant van de vleugels bevinden enkele zwarte stipjes. Het vrouwtje heeft meer zwart op de blauwe vleugel. Icarusblauwtje (Polyommatus icarus) Komt voor in bloemrijke graslanden en braakliggende terreinen. Het mannetje is intens blauw en heeft een dun zwart randje langs de vleugelrand. Het vrouwtje, dat bruinblauw is, vertoont aan de onderzijde eenzelfde tekening als het mannetje: bruine-oranje vlekjes langs de randen, terwijl over de hele oppervlakte zwarte stipjes met een wit randje waarneembaar zijn. Zwartsprietdikkopje (Thymelicus lineola) Een klein vlindertje met een plomp lijfje, dat in juli en augustus veel voorkomt in graslanden. In rust heeft het de voorvleugels samengeklapt en heeft daardoor een apart model. Oranjetipje (Anthocharis cardamines) Het mannetje is herkenbaar aan de grote oranje vlek op de voorvleugel. Het Oranjetipje komt niet veel voor in West-Friesland want zijn favoriete landschap ontbreekt hier. Maar soms ziet men onverwachts een Oranjetip in de tuin op Look zonder look of snoepend van de Pinksterbloem langs de slootkant. Vliegtijd: april en mei. Hooibeestje (Coenonympha pamphilus) Op ruige grasveldjes of op braakliggende terreintjes kun je deze kleine geelbruine vlinder tegenkomen. Soms rust hij uit op een grasstengel met dichtgeklapte vleugeltjes. Dan is nog wel het "oogje" zichtbaar op de onderkant van de voorvleugel. Dagpauwoog (Inachis io), Kleine Vos (Aglais urticae) en Atalanta (Vanessa atalanta) Drie vlinders die je makkelijk kunt herkennen. Ze rusten graag met open vleugels op een windstille plek in het zonnetje. Alle drie leggen hun eitjes alleen op Brandnetelbladeren. Komen voor in tuinen en parken. In opeenvolgende jaren kan hun aantal sterk wisselen. Landkaartje (Araschnia levana) De voorjaarsgeneratie van het Landkaartje heeft een oranjebruine bovenzijde met zwarte vlekken. De zomergeneratie is veel donkerder. De witte vlekken vormen een soort band over de beide vleugels. Het patroon aan de onderzijde lijkt net op een landkaart. Hij houdt van een beschutte plek en fladdert daarom in de buurt van struiken en bomen. Ook deze rups leeft op Brandnetel. Groot koolwitje (Pieris brassicae), Klein koolwitje (Pieris rapae) en Klein geaderd witje (Pieris napi) Veel voorkomende vlinders in tuinen, bermen en koolvelden. Er zijn slechts kleine verschillen tussen deze drie soorten. Wanneer het Geaderd witje uitrust, dan zie je duidelijke grijsgroene aders over de dichtgeklapte vleugel. Het Grote koolwitje heeft een duidelijker brede zwarte vlek dan het Kleine koolwitje. Het Kleine koolwitje komt hier het meeste voor. Distelvlinder (Vanessa cardui) Een grote vaal-oranje vlinder met zwart-witte vleugelpunten. Deze soort vind je veel bij allerlei soorten distels, waar ze nectar snoepen. Het is een bekende trekvlinder die in sommige jaren massaal aanwezig is. Kleine vuurvlinder (Lycaena phlaeas) Slaat graag zijn vleugeltjes uit op schrale plekken zoals wegbermen, waar hij onrustig heen en weer vliegt. Mannetjes verdedigen hun eigen plek vooral als hier Schapen- of Veldzuring staat. Een diepe oranje kleur heeft hem de naam vuurvlinder bezorgd. Vliegtijd: mei tot in oktober. Gehakkelde aurelia (Polygonia c-album) Deze herken je heel goed aan zijn gekartelde vleugelrand. Het lijkt net of er allemaal hapjes uit zijn genomen. Een witte C zie je aan de onderkant van de vleugel. Hij fladdert nogal onrustig voor je uit en houdt van lekker beschutte zonnige plekjes, zoals een bosrand. Het is een van de eerste vlinders in het voorjaar en hij vliegt tot eind oktober. Citroenvlinder (Gonepteryx rhamni) Deze vlinder valt op door zijn vorm en felle groengele kleur. Net zoals de Distelvlinder is het een goede vlieger en legt behoorlijke afstanden af. Aan zijn stevige vleugelslag kun je hem herkennen. Het is de eerste vlinder die in het voorjaar ontwaakt uit zijn winterslaap. Het afzetten van eitjes gebeurt vooral op Vuilboom (Sporkehout). Informatie over dit project is ook te vinden op onze website. Deze Vlinderkaart wordt u aangeboden door de: KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland Secretariaat: Yellowlaan 24, 1695 HV Blokker, hoorn@knnv.nl Met dank aan de Vlinderstichting voor het beschikbaar stellen van de afbeeldingen. voorjaar 2002

33 Vlinders in West-Friesland W KNNV afdeling Hoorn/W n/west-friesland WIE ORGANISEERT DIT PROJECT? Het project "Vlinders in West-Friesland" wordt georganiseerd door de KNNV, vereniging voor veldbiologie, afdeling Hoorn/West-Friesland. Het doel van onze vereniging is het bevorderen van natuurstudie, natuurbescherming en natuurbeleving. Het project start in maart 2002 en loopt tot september DOEL VAN HET VLINDERPROJECT Het doel van dit vlinderproject is de verspreiding en biologie van 17 vlindersoorten die in ons waarnemingsgebied (zie voorzijde) voorkomen beter te leren kennen. Dit leidt hopelijk tot een beter begrip van de eisen die deze vlinders stellen aan hun leefomgeving. Het voorkomen van vlinders zegt daarom iets over de kwaliteit van het milieu. De resultaten van het project stellen ons in staat om sneller te beoordelen waar die leefomgeving wordt bedreigd of kan worden verbeterd. WAT KUN JE DOEN? Kijk eens in je omgeving, bijvoorbeeld in de tuin, het park of een grasland in je buurt. Meld ons je waarnemingen van vlinders. Misschien zie je wel een vlinder die niet op deze kaart staat, bijv. Luzernevlinder of Koninginnepage. Ook nachtvlinders zijn wel overdag aan te treffen. En niet te vergeten: de rupsen! Voor al zulke waarnemingen heeft de KNNV veel belangstelling! De KNNV helpt graag belangstellenden verder om meer aandacht aan vlinders te kunnen schenken. Behalve deze vlinderkaart bestaan er informatieve en duidelijke boekjes. Heel bijzonder is ook het werken met de "poppenkast", een opkweekkast voor rupsen. Meer informatie tref je aan in: Dagvlinders in beeld, Frank Bos e.a., 2000 KNNV Uitgeverij, ISBN: Veldgids Dagvlinders, Wijnhoff e.a., 1999, KNNV Uitgeverij ISBN: Meer over vlinders vind je op of via Over dit project kun je natuurlijk ook terecht bij de adressen aan ommezijde. HEJ voorjaar 2002 Waarnemingsformulier Vlinders in West-Friesland KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland Naam : Adres : jaar: 2002 PC/ Plaats : telefoon : soortnaam dag maand vindplaats (adres) biotoop (1) aantal X (2) Y (2) 1. Geef hier aan of je de vlinder in tuin, park, grasland, wegbermen, volkstuin, weg, stad, hebt gezien 2. Als je de Amersfoort-coördinaten weet, graag invullen. Eventueel Postcode aangeven Opmerkingen: Heb je meer waarnemingen, dan kun je dit formulier gewoon kopiëren.

34 Distributie- en inleveradres van de vlinderkaart en formulier: De Hoornbloem, KNNV afdeling Hoorn/West-Friesland, Dorpsstraat 10a, Yellowlaan 24, 1689 EV Zwaag, 1695 HV Blokker, tel. (0229) tel. (0229) (hier zijn, na overleg, ook de genoemde boekjes verkrijgbaar) A.L. ter Horst, C.J.P. Schoon, Dorpsstraat 59, Lekerweg 37, 1713 HB Obdam, 1608 MB Wijdenes, tel. (0226) tel. (0229) Er is ook een invulformulier op onze website. Dit is te vinden onder Grotere hoeveelheden kunnen worden toegezonden tegen vergoeding van portokosten. Algemene Informatie: De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, kortweg KNNV, is een landelijke vereniging die werd opgericht in 1901 mede door de bekende Jac. P. Thijsse. De vereniging telt ongeveer 9000 leden en ruim 50 afdelingen, waaronder de afdeling Hoorn/West-Friesland. De doelstellingen van de KNNV zijn het bestuderen, beleven en beschermen van natuur en landschap door middel van cursussen, excursies, lezingen, weekenden e.d Regelmatig zijn er CURSUSSEN over diverse onderwerpen, bijv. vogels kijken, planten determineren, ecologisch tuinieren. Er worden twee keer per maand EXCURSIES naar natuurgebieden in de omgeving gehouden. Het is een goede mogelijkheid om meer te weten te komen van de natuur dicht bij huis. Wil je wat dieper graven dan kun je terecht bij een WERKGROEP, zoals de VOGELWERKGROEP, de PLANTENWERKGROEP en de VLINDERWERKGROEP, ieder met een eigen programma en onder deskundige leiding. De VOGELWERKGROEP is heel actief en houdt zich o.a. bezig met weidevogelbescherming en vogeltellingen. Je kunt in deze werkgroep je vogelkennis vergroten. De PLANTENLIEFHEBBERS brengen de flora van West-Friesland in kaart, o.a. muurplanten en oevervegetaties. In de winter wordt de kennis die in het veld is opgedaan weer opgefrist tijdens de werkgroepsavonden. De VLINDERWERKGROEP heeft speciale aandacht voor VLINDERS en libellen. Er wordt onderzoek verricht naar de aanwezigheid van deze insecten in bepaalde gebieden, zoals parken en bermen. Informatie over o.a. CURSUSSEN, EXCURSIES en WERKGROEPEN zijn te vinden op onze website. Obdam Vlinders in West-Friesland W project van de KNNV afdeling Hoorn/W n/west-friesland Waar aarnemingsgebied Medemblik Hoogwoud Enkhuizen Hoorn Oosthuizen Edam afdeling Hoorn/West-Friesland

35 9.2 Weeroverzicht 35

36 Het weer van 2002 in Hensbroek, door Jan Nanne Temperatuur in graden celcius, neerslag in mm. 36

37 9.3 Algemene informatie over de KNNV De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, kortweg KNNV, is een landelijke vereniging die werd opgericht in 1901 mede door de bekende Jac. P. Thijsse. De vereniging telt ongeveer leden en ruim 50 afdelingen, waaronder de afdeling Hoorn/West-Friesland. De doelstellingen van de KNNV zijn het bestuderen, beleven en beschermen van natuur en landschap door middel van cursussen, excursies, lezingen, groepsweekenden e.d. Cursussen Regelmatig zijn er cursussen over diverse onderwerpen, bijv. vogels kijken, planten determineren, ecologisch tuinieren. Excursies Er worden twee keer per maand excursies naar natuurgebieden in de omgeving gehouden. Het is een goede mogelijkheid om meer te weten te komen van de natuur dicht bij huis. Terreinbeheer De KNNV'ers brengen natuurbescherming ook daadwerkelijk in praktijk door enkele natuurgebiedjes (i.s.m. SBB) te beheren. Al meer dan 10 jaar wordt er door de KNNVafdeling op het Landje van Naber gewerkt. Lezingen Elke wintermaand organiseert onze afdeling s avonds een lezing in de oefenzaal van de Hoornse Harmonie aan de Achterstraat 23 in Hoorn. Werkgroepen Wil je wat dieper graven dan kun je terecht bij een werkgroep, zoals de vogelwerkgroep, de plantenwerkgroep en de vlinderwerkgroep, ieder met een eigen programma en onder deskundige leiding. Vogelwerkgroep De vogelwerkgroep is heel actief en houdt zich o.a. bezig met weidevogelbescherming en vogeltellingen. Al meer dan 10 jaar worden broedende Huiszwaluwen geïnventariseerd, en zijn er maandelijkse simultaantellingen in De Zeevang. Je kunt in deze werkgroep je vogelkennis vergroten. Plantenwerkgroep De plantenliefhebbers brengen de flora van West-Friesland in kaart, o.a. muurplanten en oevervegetaties. In de winter wordt de kennis die in het veld is opgedaan weer opgefrist tijdens de werkgroepsavonden. Vlinderwerkgroep De vlinderwerkgroep heeft speciale aandacht voor vlinders en libellen. Er wordt onderzoek verricht naar de aanwezigheid van deze insecten in bepaalde gebieden, zoals parken en bermen. Groepsweekenden Onze KNNV-afdeling organiseert jaarlijks een groepsweekend en een zomerkamp binnen Nederland in interessante natuurgebieden om daar ter plekke vogels, planten, vlinders, kortom de natuur te bekijken. 37

38 De Hoornbloem Het natuur & milieu informatiecentrum van onze afdeling heet De Hoornbloem. Hier is allerlei informatie en materiaal verkrijgbaar zoals: boeken, brochures, raamstickers, nestkastjes, zakjes zaad en wilde planten in potjes. Ook worden hier de werkgroepavonden gehouden. De Hoornbloem is gevestigd aan de Dorpsstraat 10A te Zwaag. Heb je belangstelling? Ben je graag buiten? Wil je bezig zijn met de natuur? Meld je dan aan als lid Je krijgt dan ook zes keer per jaar het landelijke blad Natura toegestuurd en vier keer per jaar ons afdelingsblad Het Hoornblad, waarin al onze activiteiten staan vermeld. Het is DE manier om kennis te maken met de natuur en mee te werken aan de bescherming en het behoud van de natuur. Lidmaatschap Het kost je slechts 22,65 per jaar voor één persoon, of samen met één of meerdere gezinsleden 28,65 per jaar. 38