Premaster traject Humanistiek ACADEMISCHE VAARDIGHEDEN M.B.T. HUMANISTIEK. drs. Bianca Lugten drs. Lotte Huijing drs.

Transcriptie

1 Premaster traject Humanistiek ACADEMISCHE VAARDIGHEDEN M.B.T. HUMANISTIEK Examinator: drs. Marco Otten Werkboek Auteur(s): drs. Marco Otten drs. Bianca Lugten drs. Lotte Huijing drs. Jantine Maaskant 10 de druk, juni

2 Titel Academische vaardigheden m.b.t. Humanistiek Auteur(s) drs. Jantine Maaskant, drs. Bianca Lugten, drs. Lotte Huijing, drs. Marco Otten Vormgeving Anne-Greet van Rootselaar Druk 10 de druk, juni 2012 Uitgave Universiteit voor Humanistiek Kromme Nieuwegracht HD UTRECHT Reeks werkboeken Premaster Humanistiek 2012/2013 Code 12/PMa/PM-40A/wb UvH

3 INHOUDSOPGAVE VOORWOORD... 5 ALGEMENE BESCHRIJVING PREMASTER UvH CURSUSGEGEVENS Algemene gegevens Plagiaatcontrole met Ephorus, fraude en richtlijn werkstukken Beoogd leerresultaat Werkvorm en studiebelastingsuren Feedback Afronding Beoordeling Literatuur Leeswijzer Onderwijskwaliteitszorg CURSUSPROGRAMMA Cursusrooster Beschrijving van de practica GESPREKSVAARDIGHEDEN BESCHRIJVING VAN ONDERDEEL I GESPREKSVAARDIGHEDEN Beoogd leerresultaat Werkvorm en studiebelastingsuren Afronding Beoordelingscriteria Werkwijze Literatuur STUDIEHANDLEIDING Beoordelingsformulier Gespreksvaardigheden 1 AVH GESPREKSVAARDIGHEDEN IB BESCHRIJVING VAN ONDERDEEL II Inhoud Beoogd leerresultaat Werkvorm en studiebelastingsuren Afronding Beoordelingscriteria Werkwijze Literatuur (verplicht) STUDIEHANDLEIDING Beoordelingsformulier Gespreksvaardigheden 1B AVH

4 GROEPSWERK BESCHRIJVING VAN HET ONDERDEEL Inhoud Beoogd leerresultaten Werkvorm en studiebelastingsuren Afronding Werkwijze Beoordelingsvorm STUDIEHANDLEIDING Literatuur Beoordeling GW Ba2 / Premaster 2012/ PRAKTIJKORIËNTATIE... 6 BESCHRIJVING VAN HET ONDERDEEL Inhoud Beoogd leerresultaten Werkvorm en studiebelastingsuren Werkwijze Afronding Beoordelingsvorm... 8 STUDIEHANDLEIDING Literatuur AFRONDINGSFORMULIER ARBEIDSMARKTORIENTATIE REFLECTEREN BESCHRIJVING VAN HET ONDERDEEL Inhoud Beoogde leerresultaten Werkvorm en studiebelastingsuren Afronding Werkwijze Feedback Beoordelingsvorm STUDIEHANDLEIDING Literatuur Leeswijzer BEOORDELING AFRONDINGSVERSLAG REFL. AVH 2011/ BIJLAGEN afrondingsformulier portfolio avh Bijlage 3.2 Eindtermen Master en Bachelor

5 VOORWOORD Beste Premasterstudent, Welkom op de UvH! In dit werkboek vind je de beschrijving van een aantal practica (trainingen) die we essentieel vinden voor onze opleiding en daarom hebben opgenomen in het Premaster-programma, onder de adequate, maar helaas niet erg welluidende titel: Academische vaardigheden met betrekking tot humanistiek (AVH). Samen met wat je in je andere opleidingen hebt geleerd hopen we dat je na voltooiing van deze Premaster op het punt van academische vaardigheden kunt wedijveren met de toekomstige bachelors humanistiek. We verwachten van hen uiteraard dat ze in staat zijn om wetenschappelijke informatie over te dragen, om bijeenkomsten te leiden, om samen te werken in projecten, om inzichten te verwoorden. Maar we vinden ook dat ze daarin anderen moeten kunnen steunen, en in staat moeten zijn om kritisch te reflecteren op hun eigen mogelijkheden en beperkingen, om te leren van hun ontmoetingen en belevenissen. Zo hopen we deskundigheid te bereiken in het meedoen aan dialoog over zingeving en humanisering. Die deskundigheid is niet alleen kennis of techniek, maar ook visie, houding en stijl, persoonlijk en normatief geladen, verbonden aan je overtuigingen, je inspiratiebronnen en je levenservaring. Waar we met de bachelorstudenten drie jaar lang samenwerken aan dit doel, willen we dit met jullie via dit programma in een jaar bereiken. Een soort stoomcursus dialoog. De UvH is zelf ook een academisch gemeenschapje, en hopelijk wordt daarin nu al een beroep gedaan op je academische vaardigheden met betrekking tot humanistiek. Wat je in dit vak leert moet je dus direct kunnen toepassen, en dat is ook waar de docenten je succes mee wensen. Namens de AVH-docenten, Marco Otten 5

6 ALGEMENE BESCHRIJVING PREMASTER UvH Karakterisering De premaster UvH kent twee trajecten van gelijke omvang (totaal 45 EC). Een traject, bestaande uit zes onderdelen, bereidt voor op de driejarige master Humanistiek; een ander traject, eveneens bestaande uit zes onderdelen, bereidt voor op de eenjarige master Zorgethiek en beleid. De eerste twee studieonderdelen worden gedeeld, daar ontmoeten de studenten van de twee trajecten elkaar. In de vier overige vakken wordt inhoudelijk verder op resp. de humanistiek en de zorgethiek ingegaan. De zes onderdelen van het traject Humanistiek zijn: Levensbeschouwing en zingeving (L&Z); Inleiding Ethiek (IE); Humanistiek, een nieuwe menswetenschap (HENM); Academische vaardigheden mbt humanistiek (AVH); Research Seminar Humanistiek (RSH); Premasterthesis Hum (PMT-H). De zes onderdelen van het traject Zorgethiek en beleid zijn: Levensbeschouwing en zingeving (L&Z); Inleiding Ethiek (IE); Humanisering in organisaties (HIO) Hermeneutiek van ziek en gezond (HZG); Research Seminar Zorgethiek (RSZ); Premasterthesis ZeB (PMT-ZeB). Het onderwijs wordt gegeven op maandag en op donderdag van tot uur en van tot uur. Voor afgestudeerden in het hoger onderwijs is het Premaster traject Humanistiek (met eventuele vrijstellingen) de toegangsroute naar de Master Humanistiek. De Premaster is ook geschikt voor studenten van andere universiteiten en hogescholen die kennis willen maken met de UvH. Zij kunnen de Premaster Humanistiek vaak inbrengen in de vrije ruimte van hun Bachelor. Het programma kent geen examen, maar wordt bekroond met een certificaat na het succesvol afronden van zes deeltentamens. Het Premaster Humanistiek-certificaat biedt, samen met een erkende vooropleiding, toegang tot de Master Humanistiek en indien men het Premastertraject Zorgethiek heeft gevolgd heeft men toegang tot de master Zorgethiek en beleid. Vrijstellingen De Premaster vormt een afspiegeling van de Bachelor. Het Premasterprogramma beoogt voldoende bagage te geven voor de Master Humanistiek resp. Zorgethiek en beleid en het humanistieke karakter van de opleiding daarbij te waarborgen. Door dit specifieke karakter van de Premaster bestaat er weinig ruimte voor het geven van vrijstellingen 6

7 voor een van de studieonderdelen of voor een deel van een afzonderlijk studieonderdeel. Het is echter niet uitgesloten dat het curriculum vitae of eerder gevolgd onderwijs van de betrokkene overlap vertoont met de bedoeling en de inhoud van de studieonderdelen van de Premaster. Indien je toch een vrijstelling aan wilt vragen en je kunt aantonen dat je de inhouden van het studieonderdeel waarvoor je vrijstelling aanvraagt op academisch niveau beheerst, dien je dat te doen bij de examencommissie. Voor het onderdeel Premasterthesis wordt echter geen vrijstelling verleend. 7

8 1 CURSUSGEGEVENS 1.1 Algemene gegevens Cursustitel: Academische vaardigheden mbt Humanistiek Cursuscode: PM-40A Ephorus inlevercode: PM-40A Studiejaar: Periode: I t/m IV Omvang: 7,5 EC Aantal SBU: 210 SBU Onderdeel van: Premaster Humanistiek Doelgroep: Premaster studenten Verplicht voor: Premaster studenten Voorkennis: NVT Examinator: drs. Marco Otten kamer: 2.02 tel./ / M.Otten@uvh.nl spreekuur: Op afspraak onderwerpen: Betreffende AVH Docent(e): drs. Lotte Huijing kamer: 2.02 tel./ / L.Huijing@uvh.nl spreekuur: Op afspraak onderwerpen: Betreffende AVH Docent(e): drs. Jantine Maaskant kamer: 2.03 tel./ / J.Maaskant@uvh.nl spreekuur: Op afspraak onderwerpen: Betreffende AVH Docent(e): drs. Bianca Lugten kamer: 2.03 tel./ / B.Lugten@uvh.nl spreekuur: Op afspraak onderwerpen: Betreffende AVH 8

9 1.2 Plagiaatcontrole met Ephorus, fraude en richtlijn werkstukken De UvH heeft een actief beleid voor het controleren op plagiaat. Elk afrondend schriftelijk werkstuk levert de student in via mijnuvh.nl met een specifieke Ephorus inlevercode (zie 1.1 Algemene gegevens). Het werkstuk wordt dan automatisch gecontroleerd en komt in een persoonlijke map van de examinator terecht. Het gebruik van uitspraken, teksten, illustraties en meningen van een ander zonder vermelding van de bron, waarbij de schrijver de indruk wekt alsof deze van hem of haar zelf zijn, wordt beschouwd als plagiaat. Bij schriftelijke werkstukken en tentamens wordt dit gezien als een ernstige inbreuk op academische normen omdat een juiste beoordeling van de kennis en vaardigheden van de student dan niet goed mogelijk is, en omdat het oneerlijk is tegenover medestudenten. Op tentamenfraude kunnen zware sancties volgen, tot aan het uitsluiten van de studie toe. Zie voor meer informatie: meer informatie over het schrijven van een goed werkstuk zie: Beoogd leerresultaat Na deelname aan dit onderdeel volgens de eisen kun je: 1. Voldoen aan de doelstellingen en beoordelingscriteria voor de verschillende vakken binnen dit AVH onderdeel (bacheloreindtermen 7 t/m 10) 2. verbindingen leggen tussen de in de verschillende AVH vakken behandelde vaardigheden en kennis (bacheloreindtermen7 en 8) 3. verbindingen leggen tussen de in de verschillende AVH vakken behandelde vaardigheden en kennis en minimaal 3 persoonlijke thema s die een rol hebben gespeeld tijdens de AVH vakken (bacheloreindtermen 8 en 9) 4. verbindingen leggen tussen de in de verschillende AVH vakken behandelde vaardigheden en kennis en je beroepsbeeld van een humanisticus (bacheloreindterm 10) 1.4 Werkvorm en studiebelastingsuren Werkvormen: Hoorcolleges / excursies /practica Doel en samenhang van de werkvormen in deze cursus: De interactieve hoorcolleges beogen overdracht en verdieping van kennis en inzicht. De practica zijn bedoeld voor verwerking en praktische toepassing van de stof en het aanleren van vaardigheden. Voor de voorbereiding en deelname aan de colleges en practica wordt van studenten een grote mate van zelfwerkzaamheid gevraagd. Tegelijkertijd reiken de hoorcolleges en practica de studenten ook middelen aan tot het ontwikkelen van een meer autonome, zelfsturende studie- (en beroeps)houding. 9

10 Samenstelling studiebelastingsuren (SBU): Activiteit: Aantal uren: contacturen 75 zelfstudie practica 100 afronden practica 25 portfolio 10 Totaal SBU: 210 Schema voor het berekenen van de uren nodig voor literatuurstudie aaantal bladzijden literatuur per studie-uur 1 Doelen anderstalig artikel in wetenschappelijk tijdschrift artikel in vaktijdschrift populariserend artikel roman Licht Middel Zwaar Feedback Bij feedback wordt een onderscheid gemaakt tussen formatieve en summatieve feedback. Formatieve feedback wordt gegeven tijdens het onderwijs zelf en is bedoeld om je inzicht te geven over je leerproces. Wat weet en kun je al wel en wat niet? In dit studieonderdeel vindt formatieve feedback plaats tijdens de practica in de vorm van korte onderwijsleergesprekken waarin getoetst wordt of behandelde begrippen duidelijk zijn en tips en tops na afloop van een oefening. Summatieve feedback vindt vaak plaats op het einde van een studieonderdeel. Het laat zien wat je op het einde van het studieonderdeel weet of kunt. Vaak zijn aan deze feedback consequenties verbonden, meestal in de vorm van een cijfer. In dit studieonderdeel vindt summatieve feedback plaats in de vorm van beoordelingen voldaan / niet voldaan na afloop van een practicum en een portfolio na afloop van alle gevolgde practica. Zie voor meer informatie over de summatieve feedback ook het volgende onderdeel Afronding. 1 Zie voor berekening van de totale studielast de Richtlijn berekening studielast van een cursus te vinden op 10

11 1.6 Afronding Voorwaarden De coördinerende docent bepaalt op grond van het portfolio een cijfer voor het hele vak AVH Daarvoor dient in ieder geval voor elk van de practica de betreffende docent je de beoordeling voldaan te hebben gegeven. Uiterlijk drie weken na de eerste inleverdatum voor een practicum wordt op het practicumprikbord bekend gemaakt of je het betreffende practicum met voldaan of niet voldaan hebt afgerond. In dat laatste geval dien je contact op te nemen met de betreffende docent en dien je binnen twee weken te herkansen. Ook de uitkomst daarvan wordt uiterlijk binnen drie weken bekend gemaakt op het practicumprikbord. Indien je het practicum dan nog niet met voldaan hebt afgerond die je het betreffende practicum het volgende studiejaar opnieuw te volgen. Je kunt dan dus geen portfolio inleveren en derhalve ook het gehele studieonderdeel AVH niet afronden. Indien je voor alle practica een voldaan hebt gekregen dien je voor de eerste inleverdatum het AVH portfolio in te leveren. Je portfolio wordt beoordeeld op de criteria van het reflectieverslag en op de algemene vormgevingseisen van de UvH (zoals een volledige bronnenlijst). Afronding 1: Soort afronding: Inhoud afronding: Uitvoeringsdatum: Herkansingsdatum: Cijferbepaling: Datum uitslag Datum inzage en nabespreking Deelname en tussentijdse opdrachten AVH vakken afhankelijk van het betreffende vak (zie toelichting bij de verschillende in dit werkboek opgenomen beschrijvingen van vakken) zie toelichting bij de verschillende in dit werkboek opgenomen beschrijvingen van vakken zie toelichting bij de verschillende in dit werkboek opgenomen beschrijvingen van vakken: in principe twee weken na datum 1 e uitslag voldaan/niet voldaan in principe drie weken na de eerste inleverdatum op afspraak Afronding 2: Soort afronding: Inhoud afronding: reflectieverslag (maximaal 6 pagina s exclusief voorblad, inhoudsopgave, literatuurlijst en bijlagen) reflectie op verbindingen tussen de AVH vakken, bijbehorende kennis en vaardigheden en verbinding met persoonlijk thema en beroepsbeeld Tentamen-/inleverdatum: 5 juli 2013 Herkansingsdatum: 19 augustus 2013 Cijferbepaling: cijfer op de schaal van 1 tot 10; Datum uitslag 3 augustus 2013 Datum inzage/nabespreking op afspraak 11

12 1.7 Beoordeling Zoals eerder vermeld is een voorwaarde voor beoordeling van het portfolio dat je hebt voldaan aan de doelstellingen en beoordelingscriteria voor de verschillende vakken binnen dit AVH onderdeel. Vervolgens wordt je portfolio beoordeeld met een cijfer tussen de 1 en 10 voor dat mate waarin voldaan wordt aan de volgende criteria 1. verbindingen leggen tussen de in de verschillende AVH vakken behandelde vaardigheden en kennis 2. verbindingen leggen tussen de in de verschillende AVH vakken behandelde vaardigheden en kennis en minimaal 3 persoonlijke thema s die een rol hebben gespeeld tijdens de AVH vakken 3. verbindingen leggen tussen de in de verschillende AVH vakken behandelde vaardigheden en kennis en de eindtermen van de bacheloropleiding 1.8 Literatuur Verplichte literatuur AVH werkboek en literatuur op de ELO. Zie verder de verplichte literatuur bij de omschrijving van de verschillende deelvakken. Aanbevolen literatuur Zie de omschrijving van de verschillende deelvakken. 1.9 Leeswijzer Zie de omschrijving van de verschillende deelvakken Onderwijskwaliteitszorg Aan het eind van de cursus kan je gevraagd worden een evaluatieformulier in te vullen. Het evalueren van het onderwijs is een onderdeel van ons kwaliteitszorgsysteem. Elk onderwijsonderdeel wordt minimaal één keer per drie jaar geëvalueerd. De evaluatieresultaten worden bekeken door de opleiding, de coördinator en de studentenvertegenwoordigers. In de bibliotheek liggen de onderwijsevaluaties in mappen ter inzage. Hier wordt periodiek informatie aan toegevoegd met verbetermaatregelen als vervolg op de evaluaties. Voor vragen en informatie kun je je wenden tot de verschillende studentafgevaardigden (jaarvertegenwoordigers, Universiteitsraad), of tot de beleidsmedewerker kwaliteitszorg Sophie Wils en assistent Saskia Zuijderduijn, te bereiken via onderwijsevaluatie@uvh.nl. 12

13 2 CURSUSPROGRAMMA 2.1 Cursusrooster Rooster AVH Je kunt de data en tijden van de AVH onderdelen vinden in het online rooster op het studentenweb en in dit werkboek. Eventuele wijzigingen worden gepubliceerd in de Nieuwsbrief. Bij tegenstrijdigheden en twijfel: de Nieuwsbrief gaat vóór het werkboek, het werkboek gaat vóór het rooster. Hieronder volgt het rooster voor de AVHonderdelen Datum Onderdeel / groep Tijd Docent Reflecteren A BL Reflecteren A BL Gespreksvaardigheden 1A JMK Reflecteren A BL Gespreksvaardigheden 1A JMK Reflecteren A BL Gespreksvaardigheden 1A JMK Reflecteren A BL Gespreksvaardigheden 1B JMK Reflecteren A BL Gespreksvaardigheden 1B JML Reflecteren A BL Gespreksvaardigheden 1B JMK Reflecteren B BL Reflecteren B BL Reflecteren B BL Reflecteren B BL Reflecteren B BL Reflecteren B BL Reflecteren B BL Groepswerk A LH Groepswerk A LH Groepswerk A LH Groepswerk B LH Groepswerk B LH Groepswerk B LH Praktijkoriëntatie MO Gespreksvaardigheden 2A JMK Gespreksvaardigheden 2A JMK Gespreksvaardigheden 2B JMK 13

14 Gespreksvaardigheden 2B JMK Inleveren reflectieverslag Herkansing reflectieverslag 2.2 Beschrijving van de practica Hieronder volgt een beschrijving van de verschillende AVH onderdelen. 14

15 GESPREKSVAARDIGHEDEN 1 I A docent: drs. Jantine Maaskant en studentassistent 15

16 BESCHRIJVING VAN ONDERDEEL I GESPREKSVAARDIGHEDEN Hoeveel van wat een ander in een gesprek tegen je heeft gezegd heb je werkelijk gehoord? En als je het al hebt gehoord, heb je ook verstaan wat die ander tegen je wilde zeggen? Gesprekken zijn er in vele soorten; een praatje maken, iemand proberen te overtuigen, een informatief gesprek. Een bepalende factor voor het karakter van een gesprek is de inzet waarmee je het gesprek voert: is je inzet bijvoorbeeld om je verhaal kwijt te kunnen, om plezier te hebben, om het eens te worden, om gelijk te krijgen In dit practicum staat de dialoog centraal: een gesprek waarbij het de inzet van de deelnemers is een gemeenschappelijk proces van betekenisontwikkeling op gang te brengen en te houden. Belangrijk is dat het er niet om gaat dat iedereen uiteindelijk hetzelfde denkt of vindt; integendeel. Paradoxaal genoeg kunnen er, juist door het (blijven) gebruiken en onderzoeken van verschillen tussen de deelnemers in een gesprek, nieuwe inzichten en perspectieven ontstaan. De dialoog is dan ook niet gericht op een gemeenschappelijke uitkomst maar op een gemeenschappelijk, coöperatief proces dat wordt gedreven door zoeken naar wederzijds begrip. Gerichtheid op de dialoog is een belangrijk aspect van de humanistische traditie. Een dialogische inzet de inzet om een gemeenschappelijk proces van betekenisontwikkeling op gang te brengen en houden - vraagt om een bepaalde houding. Ten eerste vraagt het om een houding van nieuwsgierigheid ten opzichte van verschillen tussen mensen verschillen die allerlei aspecten van mens-zijn kunnen betreffen: meningen, overtuigingen, voorkeuren, ideeën, idealen, culturele achtergronden, etc. Dat klinkt simpel; in de praktijk blijkt echter dat verschillen dikwijls bijna automatisch oordelen oproepen die nieuwsgierigheid in de weg staan. Ten tweede vraagt een dialogische houding daarom om het kunnen opschorten van eigen oordelen. Dat begint bij het herkennen van eigen oordelen en inzicht in eigen betekeniskaders. Hieruit volgt dat de dialoog nooit een kwestie van het aanleren van technieken kan zijn. Hoe een dialogische houding te vertalen naar een concreet gesprek hangt af van jouw persoon, van jouw betekeniskaders, oordelen, overtuigingen, ideeën. De dialoog kan in allerlei contexten worden gevoerd; met twee of (veel...) meer mensen, in professionele en niet-professionele contexten, in conflictsituaties of vreedzame situaties. De dialoog kan gaan worden gevoerd rond een gezamenlijke vraag maar ook primair rond een vraag van één van de deelnemers aan de dialoog. In dit practicum gaan we de dialoog met elkaar oefenen, in tweegesprekken en in groepsgesprekken. In de tweegesprekken zal in het algemeen een vraag van één van de deelnemers centraal staan. Het gaat daarbij in eerste instantie om onderzoeken hoe je vanuit een dialogische houding luistert. In de groepsdialogen zullen we gezamenlijke vragen bespreken en onderzoeken hoe verschillen tussen meer dan twee verschillende mensen in te zetten voor betekenisontwikkeling. 16

17 1. Beoogd leerresultaat Na deelname aan dit onderdeel volgens de eisen kun je: 1. beschrijven wat je sterke punten zijn met betrekking tot het voeren van de dialoog en wat je nog verder dient te ontwikkelen (bacheloreindtermen 10, 11); 2. een verband leggen tussen jouw eigen ervaring van je functioneren in de dialoog en de verkregen feedback (bacheloreindtermen 9, 10, 11); 3. feedback geven aan medestudenten die een dialoog voeren aan de hand van concrete observaties en vanuit jezelf geformuleerd. Je kunt ook feedback van anderen ontvangen. (bacheloreindtermen 9, 10, 11); 4. eigen oordelen analyseren in termen van waarnemingen en je eigen betekeniskader (bacheloreindtermen 10, 11); 5. erkennen en herkennen dat eigen projecties en overdrachtspatronen een rol spelen in gesprekken die je voert (9,10,11). 2. Werkvorm en studiebelastingsuren Werkvormen: plenaire dialoog, diverse gespreksvormen in subgroepjes Doel en samenhang van de werkvormen in deze cursus: Aan de hand van enkele theoretisch kaders die kort worden besproken zal vooral veel geoefend worden met eigen inbreng. We werken met korte oefeningetjes, experimenten en groepsgesprekken, waarbij steeds je eigen ervaringen en beleving het leermateriaal vormen. Ook gebruiken we wat ter plekke gebeurt, de communicatie in de groep als materiaal voor feedback, reflectie en bespreking. Het gesprek kan op elk moment relevant materiaal bevatten om bepaalde facetten van de communicatie te verduidelijken en ervan te leren. De constante basis blijft het zo correct mogelijk horen wat erg gezegd wordt, en dit leren onderscheiden van interpretaties, verklaringen of metacommunicatie. Samenstelling studiebelastingsuren (SBU): Activiteit: Aantal uren: contacturen 15 zelfstudie colleges 5 (bestudering verplichte literatuur) onderdelen verslag 8 onderdelen portfolio 7 Totaal SBU: 35 17

18 3. Afronding Voorwaarden a. Deelname aan practicumbijeenkomsten is verplicht, je dient bij alle werksessies aanwezig te zijn. Bij deelname word je beoordeeld op inzet en activiteit gericht op het verwezenlijken van de doelstellingen. Dit betekent dat je actief deelneemt aan de oefeningen en de gesprekken. Daarbij heb je een open leerhouding, breng je eigen ervaringen in en ben je bereid feedback te geven en te ontvangen en kritisch te zijn op je eigen communicatie en gedrag. b. Je schrijft een kort reflectieverslag (max. 2 pag) dat bestaat uit twee onderdelen: 1. Een beschrijving van je persoonlijke leerdoel(en) zoals je die in de loop van het practicum hebt geformuleerd, en de inzichten die je hierover hebt opgedaan. 2. Een beschrijving van eigen oordelen (filters) en hoe deze eigen filters / betekenisgeving een rol spelen in een gesprek. Dit maak je duidelijk aan de hand van een voorbeeld uit het practicum. c. Een reflectieverslag dient te voldoen aan de eisen zoals beschreven in De vormgeving van werkstukken, te vinden op het studentenweb. Afronding 1: Soort afronding: Inhoud afronding: Uitvoeringsdatum: Herkansingsdatum: Cijferbepaling: Datum uitslag Datum inzage en nabespreking afrondingsverslag zie boven na afloop practicum vijf weken na eerste inleverdatum voldaan drie weken na inleverdatum in overleg De onderdelen voor je afrondingsverslag lever je een week na de laatste practicumdag in in het postvak van de docent, Jantine Maaskant. 4. Beoordelingscriteria 1. Je laat zien dat je inzicht hebt in de wijze waarop betekenisgevende kaders een rol spelen bij gespreksvoering (bacheloreindtermen 10, 11). 2. Je laat zien dat je je eigen positie als spreker of luisteraar kunt herkennen; je kunt je eigen oordelen analyseren in termen van waarnemingen en je eigen betekeniskaders (bacheloreindtermen 10, 11). 3. Je kunt een leerdoel formuleren dat relevant is voor jouw leerproces en je kunt op reflectieve wijze beschrijven hoe je je in het licht van dit leerdoel hebt ontwikkeld. (bacheloreindtermen 10, 11) 18

19 5. Werkwijze Een practicum is een didactische vorm van ervaringsleren. Leren vanuit de eigen ervaring is per definitie zeer verrijkend én confronterend. Veiligheidsopbouw in de groep verloopt het best wanneer alle groepsleden met elkaar het gemeenschappelijk proces willen aangaan. Soms is de tijd echter de kort voor die opbouw en gebeuren er voor een individueel groepslid spannende of gevoelige dingen, die de veiligheid lijken te verkleinen. Door het uitdrukken en bespreekbaar maken hiervan, het nemen van risico s en het nemen van de eigen verantwoordelijkheid, optimaliseer je je eigen leerproces. Zo kunnen pijnlijke momenten leiden tot verrijkende leerervaringen voor jezelf en anderen. Om dezelfde reden dien je met de docent een contract aan te gaan, waardoor het mogelijk wordt op deze en andere ervaringen aangesproken te mogen worden. 6. Literatuur Verplichte literatuur - Van Delft, F. Overdracht en tegenoverdracht. Een therapeutisch fenomeen vertaald naar alledaagse psychosociale begeleiding. Den Haag 2012, aanschaffen - Bohm, D. (1996). On communication. On dialogue. In Bohm, D., On Dialogue (pp. 1-9). London: Routledge. ELO - Rosenberg, M.B. (2006) Met mededogen ontvangen. In Rosenberg, M., Geweldloze communicatie: Ontwapenend en doeltreffend (pp ). Rotterdam: Lemniscaat. ELO - Mearns, D. & Thorne, B. (2008). Listening to the self. In Mearns, D. & Thorne, B., Person-centered counseling in action (pp ). London: Sage, p ELO 19

20 STUDIEHANDLEIDING DAG1 DE DIALOOG: OP ZOEK NAAR BETEKENIS Voorbereiding Lees: Het voorwoord van het onderdeel Gespreksvaardigheden in het werkboek en de teksten op de ELO Practicum-gedeelte, waarin aandacht voor de werkvorm waarin veel oefeningen zullen plaatsvinden (de ABC -vorm); waarin wordt geoefend in de dialoog aan de hand van de vraag wat onder een goed gesprek te verstaan en het formuleren van een persoonlijk leerdoel met betrekking tot de dialoog. Tijdens de oefeningen krijg je feedback op je functioneren. Huiswerk Voor volgende keer: Maak de huiswerkopdracht: a. Luister naar gesprekken om je heen (in de trein, op TV, in de kroeg, op de UvH...). Wat valt je op? Hoe verhouden die gesprekken zich tot jouw ideeën van een goed gesprek zoals je dat vandaag hebt verhelderd? En zitten er dialogische elementen in die gesprekken? Schrijf je bevindingen op. b. Wees deze week alert op jouw eigen oordelen over het gedrag van anderen. Schrijf zo precies mogelijk een situatie uit waarin je een duidelijk (positief of negatief) oordeel over een ander had. Een situatie die je verder zou willen onderzoeken (met deze situatie werken we volgende les verder). DAG 2 OORDELEN: WAARNEMING EN BETEKENISKADER Voorbereiding Zie huiswerk bij dag Practicum-gedeelte, waarin de dialoog wordt geoefend via het onderzoeken van de eigen oordelen die in de huiswerkopdracht waren beschreven. Er wordt aandacht besteed aan de stand vazaken met betrekking tot de persoonlijke leerdoelen. Verder wordt er geoefend in het voeren van een groepsdialoog. Tijdens de oefeningen krijg je feedback op je functioneren. Huiswerk Voor de volgende keer: Lees: Van Delft, F. Overdracht en tegenoverdracht. Een therapeutisch fenomeen vertaald naar alledaagse psychosociale begeleiding. 20

21 Maak de huiswerkopdracht: Wees deze week alert op jouw eigen reacties op het gedrag van anderen. Schrijf zo precies mogelijk een situatie uit waarin je een sterke emotionele reactie (al dan niet uitgesproken) had op het gedrag van een ander.. Een situatie die je verder zou willen onderzoeken (met deze situatie werken we volgende les verder). DAG 3 OVERDRACHT, TEGENOVERDRACHT EN PROJECTIE Voorbereiding Zie huiswerk bij dag Aan de hand van de gelezen literatuur en de gemaakte opdracht wordt verder onderzocht welke overdrachtspatronen, projecties en rollen uit de Transactionele Analyse je bij jezelf kunt herkennen en hoe dit jouw gedrag in het contact met de ander beïnvloed. Er wordt geoefend in diverse gespreksvormen. 21

22 Beoordelingsformulier Gespreksvaardigheden 1 AVH Student: Beoordeeld door: Jantine Maaskant inzicht in de wijze waarop betekenisgevende kaders een rol spelen bij gespreksvoering het kunnen herkennen van de eigen positie als spreker of luisteraar, zicht hebben op eigen interpretatiekaders formulering van relevant leerdoel en inzichten hierover 22

23 GESPREKSVAARDIGHEDEN IB II docent: drs. Jantine Maaskant en studentassistent 23

24 BESCHRIJVING VAN ONDERDEEL II 1. Inhoud In het tweede deel van het practicum gespreksvaardigheden gaan we verder met het ontwikkelen van een professionele luister- en gesprekshouding. In aansluiting bij de inhoudelijke leerstof van het minorjaar, besteden we hierbij aandacht aan de thema s macht en schijncommunicatie. In diverse theorieën zijn jullie deze thema s al tegen gekomen, maar welke rol spelen ze in de eigen praktijken? In een gesprek kan meespelen dat we de ander met goede of minder goede bedoelingen - willen beïnvloeden of zelfs onder druk zetten. We hebben vaak bewuste of onbewuste belangen en/behoeften die we niet uitspreken. Welke rol spelen deze elementen in onze communicatie? En kunnen we dit bij onszelf en de ander herkennen? In dit practicum onderzoeken we de rol van macht in onze gesprekken en proberen we zicht te krijgen op hoe we daar zelf mee omgaan. Het kunnen erkennen en herkennen van eigen maniputiepatronen is een belangrijke vaardigheid bij professionele gespreksvoering. Daarvoor is het nodig dat we ook inzicht krijgen in onze onderliggende bedoelingen, belangen, behoeften etc. Als deze onderliggende bedoelingen wel aanwezig zijn, maar verhult worden in het gesprek, spreken we van schijncommunicatie. Ook dit begrip, en hoe we daarmee omgaan zullen we in het practicum onderzoeken. 2. Beoogd leerresultaat Na deelname aan dit onderdeel volgens de eisen kun je: 1. herkennen dat er diverse perspectieven zijn om een gespek te analyseren (zoals o.a. inhoud- en betrekkingsniveau) (eindterm 9); 2. beschrijven aan de hand van concrete observaties hoe je betekeniskader een rol speelt bij het verstaan van de ander (eindterm 10 en 11); 3. je eigen betekenisgeving rondom het thema macht herkennen (eindterm 10,11); 4. onder woorden brengen hoe jij macht uitoefent in gesprekken en hoe je omgaat met de macht die anderen uitoefenen (9,10,11); 5. beschrijven wat manipulatieve communicatie is en hoe jij hiermee omgaat in contact met anderen en dit koppelen aan concrete waarnemingen (9,10,11). 3. Werkvorm en studiebelastingsuren Werkvormen: plenaire dialoog, groepsopdrachten, gespreksvormen in subgroepjes 24

25 Doel en samenhang van de werkvormen in deze cursus: Net als in het eerste deel van het practicum staan de eigen ervaringen en beleving in het gesprek centraal. Aan de hand van diverse gesprekoefeningen, rollenspellen en eigen voorbeelden zullen we de aanwezigheid van macht en schijncommunicatie proberen te herkennen en onderzoeken. 4. Afronding Voorwaarden a. Deelname aan practicumbijeenkomsten is verplicht, je dient bij alle werksessies aanwezig te zijn. Bij deelname word je beoordeeld op inzet en activiteit gericht op het verwezenlijken van de doelstellingen. Dit betekent dat je actief deelneemt aan de oefeningen en de gesprekken. Daarbij heb je een open leerhouding, breng je eigen ervaringen in en ben je bereid feedback te geven en te ontvangen en kritisch te zijn op je eigen communicatie en gedrag. b. Je schrijft een kort reflectieverslag (max. 1,5 pag, regelafstand 1,5) waarin je aan de hand van een voorbeeld uit het practicum laat zien hoe jouw manipulatieve communicatie een rol speelt in je gespreksrelatie met anderen. c. Een reflectieverslag dient te voldoen aan de eisen zoals beschreven in De vormgeving van werkstukken, te vinden op het studentenweb. Afronding 1: Soort afronding: Inhoud afronding: Uitvoeringsdatum: Herkansingsdatum: Cijferbepaling: Datum uitslag Datum inzage en nabespreking afrondingsverslag zie boven na afloop practicum vijf weken na eerste inleverdatum voldaan drie weken na inleverdatum in overleg De onderdelen voor je afrondingsverslag lever je een week na de laatste practicumdag in in het postvak van de docent, Jantine Maaskant. 5. Beoordelingscriteria 1. Je laat zien dat je inzicht hebt in eigen gesprekshouding en de invloed hiervan op de communicatie met de ander. 2. Je laat zien dat je je eigen manipulatieve communicatie erkent en herkent en welke rol dit speelt in het gesprek. 25

26 6. Werkwijze Ook in dit practicum zijn een open leerhouden en de bereidheid om naar eigen belangen en motieven te kijken, van cruciaal belang. Het gaat niet om het veroordelen van manipulatieve trekken bij jezelf en anderen, maar juist om het kunnen erkennen en herkennen ervan. Daardoor kunnen we met en van elkaar leren wat het effect is op onze communicatie. Het welslagen van het practicum staat of valt met de persoonlijke inzet en de openheid van de deelnemers. Hoe meer jullie investeren en risico s durven nemen, hoe meer geleerd wordt van elkaar. 7. Literatuur (verplicht) Bru, D. Horen, verstaan en uitwisselen in professionele gespreksvoering. Amsterdam

27 STUDIEHANDLEIDING DAG1 Voorbereiding MACHT EN BETEKENIS Lees: Bru, D. Horen, verstaan en uitwisselen in professionele gespreksvoering Oefenen van diverse gespreksvormen in subgroepjes en plenaire dialoog waarin we de betekenis van macht in communicatie onderzoeken. Huiswerk Voor volgende keer: Maak de huiswerkopdracht: Wees deze week alert op momenten dat jij macht ervaart in relatie met anderen. Schrijf zo precies mogelijk een situatie uit waarin je ervoer dat je macht had of een situatie waarin je je machteloos voelde en die je verder zou willen onderzoeken (met deze situatie werken we volgende les verder) DAG 2 Voorbereiding MACHT EN MANIPULATIEVE COMMUNICATIE Lees: Bru, D. Horen, verstaan en uitwisselen in professionele gespreksvoering Oefenen van diverse gespreksvormen in subgroepjes en plenaire dialoog waarin we de eigen manipulatieve communicatie en omgang met macht onder de loep nemen. 27

28 Beoordelingsformulier Gespreksvaardigheden 1B AVH Student: Beoordeeld door: Jantine Maaskant inzicht in eigen gesprekshouding en de invloed hiervan op de communicatie met de ander herkenning van eigen manipulatieve communicatie 28

29 III GROEPSWERK 2 docent: Lotte Huijing en Jantien Hijne (assistent) 29

30 BESCHRIJVING VAN HET ONDERDEEL 1. Inhoud Aan dit practicum nemen bachelor- en premasterstudenten deel. Er zijn twee gemengde groepen en er is een groep met enkel bachelorstudenten. Het is voor de bachelorstudenten een vervolg op een practicum in het eerste jaar dat vooral ging over deskundig deelnemerschap : verantwoordelijk en deskundig meedoen. Het doel was dat studenten zich op hun gemak voelen in een werkgroep en verantwoordelijkheid nemen voor resultaten en sfeer. Dat beoogd resultaat is dus ook het veronderstelde ingangsniveau voor degenen die aan GW2 meedoen. Het gecombineerde Ba2-Premaster-practicum gaat voor het grootste deel over leiding en macht. Dat wil niet zeggen dat we niet opnieuw zullen stilstaan bij verantwoordelijk deelnemen. Want de leiding van een groep komt niet alleen van de leider. Ieder groepslid intervenieert op gezette tijden in mindere of meerdere mate in de gang van zaken. Bovendien zijn er allerlei manieren om op leiding te reageren, zoals meegaand, tegenstellend, negerend, concurrerend, aanvullend. Deelnemers hebben informele en impliciete invloed. In dit practicum zullen we meer oefenen met formele en expliciete leiding. Iedere deelnemer krijgt een half uurtje een leidende taak en we besteden uitdrukkelijk aandacht aan de manier waarop dat het beste werkt in een groep. We hebben daarbij het uitgangspunt dat er niet één bepaald recept is, maar dat de samenstelling van deelnemers, de taak van de groep, de fase van groepsontwikkeling, het moment van de dag, de persoonlijkheid van de leider, de accommodatie en nog veel meer factoren mede bepalen wat goede leiding is. Het derde aspect van macht, waarmee we ervaring gaan opdoen, is de macht van structurering. Veel groepen: teams, gespreksgroepen, klassen, woongroepen, enz. zijn in hun doen en laten ook beïnvloed door allerlei geschreven en ongeschreven spelregels. Er zijn tijdschema s, volgordes, rangordes, functies, rollen, opstellingen, symbolen, formules, enz. enz. die de vrije handelingsruimte beperken. Dat is soms nodig, en soms jammer. Mensen verschillen ook in hun reactie op structurering. Er zijn mensen die nerveus worden van een gebrek aan structuur, maar er zijn ook altijd groepsleden die structuur vooral als belemmering ervaren. En dat is nog voorzichtig uitgedrukt. We willen in dit practicum ook experimenteren met het deskundig structureren van groepsprocessen, door aandacht te besteden aan methodische werkvormen en hoe deze passen bij deelnemers en leiding. 2. Beoogd leerresultaten Na deelname aan dit onderdeel volgens de eisen heb je het volgende bereikt: 1. Zelfkennis - Je kunt je persoonlijke kwaliteiten - met hun voor- en nadelen - onder woorden brengen die van belang zijn bij a) het leiden van een 30

31 groepsbijeenkomsten b) het geleid worden als groepslid. Je kunt ook benoemen waar je goed in bent en wat je nog moet leren wanneer het gaat om leiding van werkgroepen en groepsgesprekken. (bachelor eindtermen 8,9 en 11) 2. Toepassing van theoretische kennis - Je kunt een of meer theoretische benaderingen van leiderschap uitleggen en in verband brengen met ervaringen in groepen en met leiding van groepen. (bachelor eindtermen 1,2 en 9) 3. Competentie als leider - Je kunt op door jou gekozen momenten de interactie tussen deelnemers en het verloop van een groepsgesprek of -activiteit onder woorden brengen en op grond daarvan een of meer kwaliteit verbeterende interventies bedenken. (bachelor eindtermen 8 en 9) 4. Competentie als ontwerper van werkvormen - Je kunt minstens een methodische werkvorm aanbevelen in een door jou zelf bedachte combinatie van groep, contract en omstandigheden waarin je zelf de leiding hebt, en daarbij heb je ook een idee van de nadelen en noodzakelijke voorwaarden bij het ontwerp van deze werkvorm. (bachelor eindterm 9) 3. Werkvorm en studiebelastingsuren Werkvormen: Practica in de vorm van workshops, zelfstudie, voorbereiden of uitvoeren van een groepsgesprek, groepstaak of didactische werkvorm. Portfolio schrijven over heel AVH voor de PreMasterstudenten of AAV2 voor de bachelorstudenten. De practicumdagen bestaan uit oefeningen en opdrachten, afgewisseld met plenaire evaluatieve besprekingen en waar nodig met theoretische intermezzo s in de vorm van literatuurstudie of uitleg. Doel en samenhang van de werkvormen in deze cursus: De practica zijn bedoeld om beoogde leerresultaten te bereiken door veel verschillende actieve werkvormen te doen waar telkens door studenten feedback op wordt gegeven. De verwerking en praktische toepassing van de stof speelt hierbij een rol. Voor de voorbereiding en deelname aan de practica wordt van studenten een grote mate van zelfwerkzaamheid gevraagd. Tegelijkertijd reiken de bijeenkomsten de studenten ook middelen aan tot het ontwikkelen van een meer autonome, zelfsturende studie- (en beroeps)houding. Samenstelling studiebelastingsuren (SBU): Activiteit: Aantal uren: contacturen 15 bestudering verplichte literatuur 7 voorbereiding uitvoering leiden van groep 3 afrondingsverslag gedeelte groepswerk maken 5 bijdrage aan afrondend portfolio 5 31

32 bestuderen keuzeliteratuur 11 Totaal SBU: 42 Onderdeel groepswerk binnen AVH is 1,5 EC Het practicum bestaat uit 3 x 5 contacturen en 13 uur zelfstudie. Elke student krijgt gelegenheid om te oefenen met het leiden van gesprekken of werkvormen. Op de eerste dag kun je intekenen op: hetzij het leiden van een groepsgesprek over een door de docent opgegeven persoonlijk onderwerp (diezelfde dag), hetzij het leiden van een samenwerkend team waarbij je zelf de taak verzint (op de tweede dag), hetzij het ontwerpen en uitvoeren van een didactische werkvorm waarbij je zelf verzint wat voor soort leergroep, wat voor taak, en welke werkvorm (op de tweede of derde dag). Per persoon is er 15 tot 20 minuten leiding beschikbaar, exclusief de nabespreking onder leiding van de docent of zijn assistent waarin we met elkaar proberen naar aanleiding van de ervaring iets te leren over leiding en structuur in een groep. De zelfstudie bestaat uit het bestuderen van literatuur, het voorbereiden van je eigen stukje groepsleiding en het schrijven van een verslag. Ter voorbereiding op de eerste dag van het practicum kun je alvast dit gedeelte van het werkboek lezen en verder: 4. Afronding Afronding 1: Soort afronding: Inhoud afronding: Uitvoeringsdatum: Herkansingsdatum: Cijferbepaling: Datum uitslag Datum inzage en nabespreking verslag zie punt 7 beoordelingsvorm een week na de laatste practicumbijeenkomst van jouw groep vijf weken na de eerste inleverdatum voldaan/ niet voldaan binnen drie weken na inleverdatum op afspraak 5. Werkwijze Zie punt 3. Werkvorm en studiebelastingsuren 32

33 6. Beoordelingsvorm Alleen studenten die hebben voldaan aan de deelnameverplichting (zie algemeen gedeelte van dit werkboek) worden beoordeeld. Je mag niet meer dan een dagdeel missen en dient in ieder geval zelf een groepsgesprek of groepstaak te hebben begeleid. Voldaan/onvoldaan wordt toegekend aan de hand van de volgende, even zwaar wegende, criteria: Uit het verslag blijkt dat je inzicht hebt in voor- en nadelen van werkvormen in leersituaties en ontwikkelingstrajecten en voorwaarden kunt benoemen voor werkzaamheid en acceptatie. In het verslag zit een groepservarings-cv met een overzicht van a. de groepen (informele en formele, privé, opleiding en werk) waarvan je lid was en b. de groepen (idem) waarin je op een of andere manier een leidende of sturende rol had. Een groep kan dus twee keer genoemd worden. Schrijf bij elke groep in een paar trefwoorden wat jouw aandeel daar was (Zie het schema hieronder). Groep Groepen als deelnemer enz Groepen waarin je een - sturende rol had enz Aandeel in trefwoorden enz enz. Het verslag bevat de gevraagde onderdelen, is uiterlijk goed verzorgd, toegankelijk vormgegeven en helder en beknopt geschreven. In geval van twijfel geeft de voor de docent zichtbare inzet (kwantitatief en kwalitatief) tijdens het practicum de doorslag. 33

34 STUDIEHANDLEIDING Groep A Ma. 11/02/ uur L. Huijing Ma. 18/02/ uur L. Huijing Ma. 25/02/ uur L. Huijing Groep B Ma. 11/03/ uur L. Huijing Ma. 18/03/ uur L. Huijing Ma. 25/03/ uur L. Huijing Dag 1 Voorbereiding Programma EEN GESPREK LEIDEN Werkboektekst en verplichte literatuur. A. Toelichting op het werkboek. B. Oefening: de staalkaart van deze groep wat betreft ervaring in groepen; conclusies daaruit met betrekking tot zinvolle groepsbijeenkomsten. Daarna bespreking van gehanteerde werkvorm. C. Uitleg van en intekenen op een half uur leiding geven. Keuzemogelijkheden: vandaag gespreksleiding, volgende week en daarna: leiding van teamwerk, ontwerp en leiding van didactische werkvorm op dag 3. D. Oefenen: leiding van een gesprek over persoonlijke onderwerpen. E. Feedback van en aan een medestudent Dag 2 Voorbereiding Programma LEIDING GEVEN AAN TEAMWERK Aantekeningen van vorige keer doornemen. Lees naar eigen keuze literatuur uit de aanbevolen literatuurlijst. Wil je van deze aanbevolen literatuurlijst afwijken, dan kan dat enkel in overleg. A. Theorie: recapitulatie van jullie eigen kennis van groepsdynamische begrippen rond leiding, weerstand, interventiemogelijkheden, tijdgebruik, contract, enz. Groepsdynamische verschillen tussen gespreksgroepen en teams en consequenties voor leiding. B. Oefenen: leiding van samenwerking bij een taak of van besluitvorming in een team. C. Eventueel start met het oefendeel van dag 3. D. Feedback van en aan een medestudent 34

35 Dag 3 Voorbereiding EEN DIDACTISCHE WERKVORM ONTWERPEN EN LEIDEN Aantekeningen van vorige keer doornemen. Leesachterstand wegwerken. Programma A. Eventueel voortzetting van deel B van dag 2. B. Test van de ontworpen didactische werkvormen en deze nabespreken qua ontwerp en uitvoering. C. Feedback van en aan een medestudent D. Onderwijsevaluatie: suggesties ter verbetering van dit practicum, invullen van evaluatieformulieren. 7. Literatuur De literatuur op de ELO wordt bij aanvang van de tweede dag bekend verondersteld.. Het betreft twee inleidende teksten over leiderschap, een tekst die theorieën over leiderschap behandelt, en een tekst over de taak van een begeleider van oefengroepen. Het zijn toegankelijk overzichtsteksten die je als deelnemer in dit practicum kunnen ondersteunen. Verplichte literatuur 1. Oudenhoven, J.P. van & E. Giebels (2004). Leidinggeven. In: Oudenhoven, J.P. van & E. Giebels (2004). Groepen aan het werk. Groningen: Wolters Noordhoff. Pp en (ELO) 2. Miles, M. B. (1973). De rol van de trainer. In Miles, M.B. Werken met groepen, richtlijnen voor het opstellen van trainingsprogramma s (p ). Alphen a/d Rijn: Samsom, ISBN (ELO) Tijdens het practicum wordt nog aanvullend studiemateriaal uitgereikt. Aanbevolen literatuur Daarnaast kan het nodig zijn je opnieuw of verder te oriënteren in aansluiting op de theoretische intermezzo s tijdens de practicumdagen. Goede toelichtingen op theorie en onderzoek over groepen en leiding geven bijvoorbeeld: * Arrow, H., J.E. McGrath, & J.L. Berdahl (2000), Small Groups as Complex Systems; formation, coordination, development and adaptation, Sage Publications * Bakker, A.J.J. (1984). Verborgen thema s in trainingen. In Oomkes, F.R. & A.J.J. Bakker (red.) (1984). Groepstrainingen: overwegingen, programmering, opleiding en ontwikkelingen. Meppel (etc.): Boom. Pag ISBN X. * Belbin, R.M. (1998). Managementteams; over succes- en faalfactoren voor team. Schoonhoven: Academic Service 35

36 * Bovenkamp, M. van de, & R. Jongkind. (2002) Chaordische groepsdynamica. IN: Eijnatten, F. van, A.ZM. Poorthuis & J. Peters (red). Inleiding in chaosdenken: theorie en praktijk. Uitgeverij Van Gorcum ISBN , * Drost, D. M. (2002). Mensen onder elkaar. Psychologie van sociale interacties. Maarssen: Reed Business * Goossens, W. (2005). Co-begeleiding van groepen. In Remmerswaal, J. Groepswerk als uitdaging (2005) (p ). Houten * Hoijtink, T.A.E. (2001). De kracht van groepen. normen en rollen. Houten : Bohn Stafleu Van Loghum. * Hoijtink, T.A.E. (2007). Cohesieve krachten in groepen. Het ontstaan en de ontwikkeling van groepen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. * Lente, G. van (1997) De groep; de kunst met groepen te werken, Utrecht: Het Spectrum * Lohmer, C. en Standhart, R. (1998). Themagecentreerde interactie; de kunst zichzelf en groepen te leiden, Leuven/Apeldoorn: Garant * Oudenhoven, J.P. van & E. Giebels (2004). Groepen aan het werk. Groningen : Wolters Noordhoff * Parks, C.D. & L. J. Sanna (1999). Group Performance and Interaction. Boulder: Westview Press * Remmerswaal, J. (1998). Handboek Groepsdynamica; een nieuwe inleiding op theorie en praktijk. Baarn: Uitgeverij Nelissen * Stangor, Charles (2004). Social Groups in Action and Interaction. New York: Psychology Press. ISBN (hoofdstuk 7: Power and Leadership ) * Weisfelt, P. M.m.v. A. Van Andel (2005). De geheimen van de groep. Het proces van het systeem en de consequenties voor individu, groep en organisatie. Soest: Uitgeverij Nelissen Literatuur over het voeren van gesprekken is bijvoorbeeld: * Ark, J. van, & H. de Roest (red.) (2004). De weg van de groep. Leidinggeven aan groepen in gemeente en parochie. Zoetermeer: Boekencentrum * Boeken Kruger-van Dijk, E. (1998). Humanistisch geestelijk werk in groepsverband, Doctoraalscriptie Universiteit voor Humanistiek * E. Boers, P. van der Geer & J. Kessels (2002) Eindelijk een goed gesprek. Debat en dialoog als spraakmakers in organisaties. Gevonden 24 april 2009 op * Bolten, Hans (1998), De ontdekking van een goede gesprekshouding: het socratisch gesprek als morele ervaring. In: Kessels, J. W. M. & C. Smit (red.) Opleiders in organisaties, Capita Selecta, afl. september Deventer: Kluwer Bedrijfswetenschappen. * Bohm, David (1996), On dialogue. New York: Routledge. * Bouwkamp, R. (1984). Gespreksvormen. Baarn: Uitgeverij H. Nelissen * Brobbel, J. (1994). Themagecentreerd groepswerk: een bewerking voor humanistici, Praktische Humanistiek : tijdschrift voor geestelijk werk , nr. 13 pp * Burbules, N.C. (1993). Dialogue in Teaching: Theory and Practice, New York: Teachers College Press. ISBN