als er geen hiernamaals is, moeten we het hier beneden halen VAKBLAD OVER GEZONDHEID EN MAATSCHAPPIJ

Transcriptie

1 als er een hiernamaals is, moeten we het hier beneden halen 8

2 ACTUEEL De filosoof Hans Achterhuis hield op 1 november 2004 de eerste G-lezin onder de titel De Gezondheidsutopie. Vooraf had G een esprek met de Twentse hooleraar over zijn betoo. Geluk is niet te beheersen, ezondheid oenschijnlijk wel. Hans Achterhuis: ezondheidsutopie maakt mensen onzeker en afhankelijk Foto: Henriëtte Guest De ezondheidszor in Nederland kenmerkt zich door vele paradoxen. Een bevolkin die zichzelf als overweend ezond beschouwt en toch massaal naar de dokter aat, een beleid dat eien verantwoordelijkheid hoo in het vaandel draat maar steeds betuttelender uitpakt, patiënten die mondier heten te zijn maar zich voortdurend afhankelijker van de zor opstellen. Volens Hans Achterhuis, die op 1 november 2004 de eerste G- lezin uitsprak, zijn deze paradoxen het evol van een hardnekki eloof in wat hij de ezondheidsutopie noemt. Achterhuis: Voortdurend levert de ezondheidszor ons idealen van lan ezond leven aan. We koesteren de idee dat ezondheid maakbaar is. En het utopische zit m erin dat het maakbaar is op een perfecte manier. Achterhuis, hooleraar Alemene Wijsbeeerte aan de Universiteit Twente, heeft veel epubliceerd over utopische denkers. In zijn lezin citeert hij Thomas More, die al in 1516 in zijn Utopia schreef over een maatschappelijke ordenin waarin ezondheid een centrale plaats heeft. Een onestoorde ezondheid is voor de Utopiërs het allervoornaamste enot. Achterhuis: Geluk en ezondheid worden in Utopia lans maatschappelijke we bereikt. Er is een uitebreide sociale controle waardoor op eien houtje verkeerd handelen en leven zo oed als onmoelijk is. Ruim een eeuw later, in Het nieuwe Atlantis van Francis Bacon, wordt het eluk vooral lans technische we erealiseerd. Achterhuis: In Salomons Huis, een soort root wetenschappelijk laboratorium, werken natuurwetenschappers en technoloen hard aan allerlei vindinen die het welzijn van de dankbare burers verroten. En dat welzijn bestaat ook hier in de eerste plaats uit een oede ezondheid. Hoe komt het dat dit soort denken no steeds zo dominant is in de westerse cultuur? Achterhuis plaatst de opkomst van het utopische denken na de rote pestepidemie in Europa, halverwee de 14 e eeuw. Daarbij stierf oneveer eenderde van de bevolkin. Achterhuis: In de Middeleeuwen heerste in Europa een volstrekt reliieus wereldbeeld. De mensen interpreteerden de pest als een oddelijke aankondiin van de eindtijd. Maar die eindtijd kwam niet... Dat luidde een ommezwaai in naar een meer seculier denken: als er een eeuwi leven in het hiernamaals is, dan moeten we het hier beneden halen. En dat betekent volens Achterhuis ezond, oed en zo lan moelijk leven. Die hoe waarderin van ezondheid vind ik in een enkele andere cultuur teru. Achterhuis betwijfelt of de huidie oplevin van spiritualiteit het eloof in de ezondheidsutopie zou kunnen temperen. Ik ben daar sceptisch over. In veel soorten moderne spriritualiteit vind je juist veel van het utopische ezondheidsdenken teru. Er zitten allerlei ideeën van maakbaarheid in, vooral in de New Ae-achtie strominen: als je het zelf niet wilt, krij je ook een kanker, dat soort dinen. Spiritualiteit komt in de westerse wereld wel teru op een bepaalde manier, maar de waarde die wij aan ezondheid hechten zit te diep om weedrukt te worden. levensvreude In een eerder redactioneel schreef G dat mensen liever elukki en onezond zijn, dan ezond en onelukki. Waarom moet je nu zo ezond willen zijn? Achterhuis: Het draait in utopieën om eluk. Gezond zijn wordt ezien als een voorwaarde daarvoor. De Utopiërs van More zijn redelijk spiritueel inesteld, maar ze zijn ook praktisch. Dus als die ezondheid nu maar vast in orde is Bacon aat verder. Bij hem zijn de mensen elukki omdát ze ezond zijn. Het probleem is natuurlijk dat eluk veel moeilijker te vatten is dan ezondheid. Het is niet maakbaar. Eienlijk is eluk iets wat je alleen maar in oman met andere mensen kunt krijen. Je ziet dit probleem teru in de klassieke filosofie, zet Achterhuis. De tiran kan alles beheersen; hij kan met zijn macht iedereen dwinen om hem een vriend te noemen. Maar eienlijk wil hij dat anderen vrij teen hem zeen: ik ben je vriend. En dat ebeurt niet. Achterhuis: De tiran krijt niet wat-ie wil, juist vanwee zijn macht. Geluk is dus niet te beheersen. En omdat wij denken dat we dat met ezondheid wél kunnen, hanen we de utopie daaraan op. 9

3 ACTUEEL 10 de mondie patiënt is een mythe, je kunt hoouit een Achterhuis wijst in dit verband op het bizarre eeven dat ook alleen maar door toeneemt. Achterhuis: Na elk televisieproramma met voorlichtin zitten de wachtkamers vol met patiënten die onze reerin zich met het eluk van haar burers bemoeit. Volens de oude liberale filosofie is eventuele schade aan de nu eindelijk denken te weten wat voor ernstie ziekte zij hebben. ander de enie reden voor een overheid om in de privé-sfeer van Terwijl ezondheid en dat zaen de oude filosofen en mensen in te rijpen. De huidie VVD-minister van Hippocratische artsen scherp in juist alles te maken heeft met Volksezondheid is het echter te doen om levensvreude. De reep op je omevin, vertrouwen op jezelf en je eien lichaam, kern van het preventiebeleid, zei hij onlans in Trouw, is de en eniszins weten hoe je ermee om moet aan. Achterhuis ziet bevorderin van ezondheid, omdat een ezond leven bijdraat deze opvattin bevestid in Canadees onderzoek. Daaruit blijkt aan levensvreude. Achterhuis: Dat burers niet zelf moen uitmaken waar hun levensvreude lit, is voor een liberale politicus laatste wetenswaardiheden van de medische wetenschap bezi dat vooral díe mensen weini ziek zijn die niet zozeer met de zacht ezed een paradoxale opstellin. zijn, maar die vrij autonoom in staat zijn hun leef- en werksituatie ter hand te nemen. Achterhuis: Als filosoof ze ik: mondiheid Wat zijn nu de maatschappelijke consequenties van de ezondheidsutopie? Om daar een beeld van te krijen, heeft Achterhuis meer dan een beetje medische kennis oppikken. Echte mondi- en autonomie betekenen zelfbeschikkin. Het aat dus om veel het afelopen half jaar knipsels verzameld. Dat levert een map heid is denk ik veel meer aanwezi bij de mensen uit dat op vol artikelen met technische beloften, en ook een boel epidemioloische onzin. Achterhuis: Kennelijk is dat efundenes Canadese onderzoek. Fressen voor de mensen. Lees dit maar: Het is leuk voor rootouders om op te passen, maar wist u dat deze roep vanaf Als de burer verblind is door de ezondheidsutopie, welke verblind neen uur oppassen per week 55 procent meer kans heeft op boodschap moeten we hem dan meeeven? Achterhuis: Over de een hartaandoenin? Ik heb mensen esproken die zeiden: dan boodschap zijn we het denk ik wel eens: neem de verantwoordelijkheid voor uw eien ezondheid. Het kabinet roept dat ook. moet ik het toch maar een daje minder doen... Dat is toch vreselijk? Maar hoe vul je zoiets in? Daar heb ik maar een heel aarzelend Mensen richten hun keuzes op waarheden die zijn ebaseerd op antwoord op. Mensen zeen dat ezondheid hun hooste waar- onduidelijk estoei met epidemioloische eevens. Moelijk de is, maar ze vertalen het dan dat je ebruik kunt maken van no funester is de stroom van technische beloften die vooral vanuit de medische wetenschap aan het publiek wordt aaneboden. mentistische houdin. Het is moeilijk om dat te doorbreken. Je dokters en ziekenhuizen. Mensen hebben een volstrekt consu- Volens Achterhuis krijen we zo de illusie vooreschoteld dat ziet hier ook een verschil met de vroeere westerse cultuur en ezondheid en lichaam maakbare dinen zijn, als we maar met niet-westerse culturen. Daarin konden mensen toch vanuit enoe eld besteden aan de medische technoloie. Dat leidt hun eien ervarin, en luisterend naar hun eien lichaam, iets tot een voortdurende druk op de politiek, en die wordt no zeen over hun ezondheid. opevoerd doordat patiëntenroepen zich bij die politiek melden na allerlei beloftes op spoedie enezin. Achterhuis herinnert Inmiddels kiest men in de openbare ezondheidszor niet laner zich een optreden in een proramma met een aantal wetenschappers. Presentator Paul Witteman probeerde hen steeds tot ezondheidsbevorderin. Daarin aat het vooral om het verster- voor uitsluitend informatieoverdracht, maar steeds meer voor concrete toezeinen te beween over wat zij zouden kunnen ken van de eien competenties van mensen. Ook pakt men klaarspelen. Vooral de medische wetenschappers waren reti. ezondheidsvraastukken nu vaker aan op lokaal, kleinschali Met dát soort dinen komen ze in de krant. Als je privé met ze niveau, met de burers zelf. Volens Achterhuis is dat een ontwikkelin die een bijdrae kan leveren aan het temperen van de praat zijn ze meestal veel bescheidener, aldus de filosoof. ezondheidsutopie. Met zo n aanpak zit je heel dicht op de De roei van de ezondheidszor en de toename van de medische kennis maakt de mensen steeds onzekerder en afhankelijker, even. Ik denk dat dit soort projecten inderdaad preventief kan mensen. Dat is zeker wat anders dan alemene voorlichtin zet Achterhuis in zijn lezin. Volens hem aan we er ten werken, zet hij. De filosoof is in de loop van de tijd sowieso onrechte van uit dat mensen met meer kennis minder afhankelijk veel positiever eworden over de rol van de professionals. zouden worden van de medische stand. Achterhuis: De mondie Achterhuis: Het is een van de dinen die me terecht verweten patiënt is een mythe. Als leek haal je nooit het niveau van een zijn naar aanleidin van De markt van welzijn en eluk. Er is arts. Je kunt hoouit een half doktertje worden, maar daarbij deels onder verwijzin naar mijn boek vrij veel afebroken, word je waarschijnlijk no onzekerder over je eien lichamelijke met name van het opbouwwerk. Daardoor kunnen lokale emeenschappen toch niet meer de push krijen die dat opbouwwerk of evoelens en ervarinen dan je misschien al was. Hier lit volens Achterhuis waarschijnlijk de oorzaak van het het preventiewerk ze had kunnen even. Dus ik juich die ontwikkelin naar meer lokale projecten toe. Maar dan moet je wel heel falen van veel hedendaase voorlichtin over ziekte en ezondheid. Voorlichtin beweert de mondiheid van de patiënt te willen bevorderen, terwijl diens afhankelijkheid er in de praktijk mooie ideeën over ze uitstorten. Volens Achterhuis biedt dicht bij de mensen blijven, en niet weer van bovenaf allerlei de

4 ACTUEEL aanstaande Wet op de Maatschappelijke Ondersteunin (WMO) wat dat betreft een kans. Vooral als je voor mensen zichtbaar kunt maken wat de directe leefomevin betekent voor de ezondheid, kan zo n wet belanrijk zijn. Achterhuis is er huiveri voor om vanuit zijn analyses concrete oplossinen te formuleren. Dat moeten politici maar doen, vindt hij. Toch oppert hij in zijn lezin heel voorzichti drie oplossinsrichtinen die de politieke discussie over de ezondheidsutopie op we kunnen helpen. De eerste eldt de bescheidenheid van professionals in de ezondheidszor. Die moeten niet laner aankomen met allerlei beloftes. Laat ze teenover eldschieters en bijvoorbeeld de krant ewoon hetzelfde verhaal opdissen als ze de avond tevoren no teen hun partner hebben verteld. Tweede oplossinsrichtin: meer politiek-inhoudelijke sturin even aan de zor. Dat betekent voor Achterhuis overiens zeker niet dat Den Haa meer moet aan vertellen wat oed voor de mensen is. Wel pleit de filosoof voor een inhoudelijk debat over de vraa waar we naartoe willen met de zor. Achterhuis: En dan bedoel ik niet dat je simpelwe renzen stelt door bepaalde ontwikkelinen een halt toe te roepen. Zo n rens is namelijk over twee jaar al weer stilletjes verschoven. Wie alleen renzen stelt, praat niet over welke kant het op moet aan. Bovendien zijn niet alle nieuwe ontwikkelinen verkeerd. Ik ben bijvoorbeeld half doktertje worden blij dat we niet zijn estopt met enetisch onderzoek. Onze kennis en behandelmoelijkheden zijn daardoor enorm toeenomen. Achterhuis laat zich niet verleiden tot uitspraken welke kant het in de zor wat hem betreft uit moet aan. Wel eeft hij desevraad vanuit zijn filosofische analyse een paar aendapunten voor het debat: Als je weet hoe sterk de mechanismen van de ezondheidsutopie werken en hoe die bijvoorbeeld het consumentisme bevorderen, zoek dan naar manieren om de houdin te veranderen van mensen die denken dat ezondheid een consumptieoed is. Doe je dat via de preventie, of moet je inrijpen aan de productiekant door bepaalde medisch-technoloische ontwikkelinen te vertraen? Of moet je bijvoorbeeld vet voedsel extra belasten? Nomaals: ik eef hier niet de oplossin. Die moet de politiek verzinnen. Achterhuis benadrukt no eens dat zijn standpunt over de rol van professionals bij dit alles veranderd is. Vroeer dacht ik dat de mensen het zelf maar allemaal moesten doen, zet hij. Professionals zijn toch evaarlijk in dat soort processen, vond ik. Nu denk ik: je moet juist veel meer luisteren naar de professionals in de zor. Die hebben toch een heel ander belan dan iemand die een product probeert te verkopen. Professionals moeten van Achterhuis weliswaar bescheiden zijn waar het aat om utopische beloftes, maar in een discussie over de richtin van ons volksezondheidsbeleid hebben ze zeker recht van spreken. Achterhuis: Je stáát erens voor. Wees zelfverzekerder, want je hebt heel wat te melden! Nu hoort de politiek de professionele stem uit de preventie amper. Die pikt veel meer op wat pressieroepen te zeen hebben. De laatste oplossinsrichtin die Achterhuis in zijn lezin oppert, is een deels verplichte persoonlijke spaarrekenin voor alle burers. Het is een idee dat de Burke Stichtin in Sinapore heeft opepikt. Daar wordt van het inkomen van elke burer 7 procent op een aparte rekenin ezet. Dat eld is vrij beschikbaar, zolan je het maar ebruikt voor je ezondheid. Achterhuis: Dus als jij besluit om je met die rekenin een nieuw stel borsten of een betere neus te laten aanmeten, dan aat er natuurlijk behoorlijk wat eld van die rekenin af. Voor mijn evoel is dit een manier om mensen ook écht verantwoordelijk te maken. Het kan het emakkelijke shoppen afremmen. Alles wat je wilt laten doen een doorverwijzin, een extra consult aat allemaal van je eien rekenin af. Ik blijf overiens een beetje aarzelend, want er zijn altijd mensen die hun leven lan afhankelijk zijn van zor. En die kunnen dat natuurlijk niet van hun eien rekenin doen. buurvrouw Een motto voor het kabinet om de ezondheidsutopie mee te lijf te aan, heeft Achterhuis niet. Aarzelend: Ik heb wel een credo, maar het is er niet eentje waarmee je de verkiezinen wint. Hij is van Ivan Illich: Een wereld met een optimale en wijd verspreide ezondheid is een wereld waarin zo min moelijk door medici wordt inerepen. Gezonde mensen zijn zij die in ezonde huizen wonen en zich op ezonde wijze voeden, in een omevin die zowel eschikt is om in eboren te worden, op te roeien, te werken, te enezen, als te sterven; edraen door een cultuur die bewust accepteert dat er renzen zijn aan de roei, dat men ouder wordt, wellicht niet eheel zal herstellen en dat de dood altijd aanwezi is. Kun je zoiets vertellen aan de burer? Of concreter: hoe vertaal je zo n boodschap in een advies aan de buurvrouw, bijvoorbeeld? Achterhuis: Dat is een moeilijke vraa... Ik ben er heel eerlijk in: hier raak je aan het moeilijke van ezondheid, want het aat soms om dood of leven. Roep ik teen haar: zor maar dat je op een ezondere manier aat leven als je bepaalde klachten hebt? Of ze ik: a toch maar even naar de dokter en laat je doorverwijzen... Achterhuis realiseert zich dat hij dus teen vrienden ook wat anders zou zeen dan hij nu in het interview doet: Je ziet hier inderdaad het mechanisme werken. Voor mezelf zou ik de verantwoordelijkheid overiens wat makkelijker nemen, en zelfs voor mijn eien vrouw. Maar mensen die wat verder af staan, zou ik toch niet durven af te raden naar de dokter te aan. Kunnen we de burer dan ooit bereiken met de boodschap zich niet meer in de luren te laten leen door de ezondheidsutopie? Kunnen we dus niet anders dan tamelijk vrijblijvend vraen: wilt u uw ezondheid no laner uitbesteden? Achterhuis: Ja, maar helaas is dat een oede politieke boodschap. Erik Lieber en Marc van Bijsterveldt hoofdredacteur en eindredacteur G Met dank aan Ebert van Hattem De eerste G-lezin De Gezondheidsutopie van prof.dr. Hans Achterhuis is uitesproken op 1 november 2004 in de Janskerk te Utrecht, evold door een debat onder leidin van Paul Schnabel. De G-lezin is een initiatief van het bestuur van het samenwerkinsverband G. De complete tekst van de lezin is epubliceerd in een boekje. Meer informatie: 11

5 ACTUEEL Volens filosoof Hans Achterhuis leidt de ezondheidsutopie tot een afhankelijke bevolkin. Paul Schnabel, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, relativeert deze stellin. Ik denk dat we ewoon moeten leven met de paradoxen in de ezondheidszor. Paul Schnabel over de G-lezin van Hans Achterhuis 12 De ezondheidsutopie, zoals Achterhuis die beschrijft, bestaat. De ezondheidszor is inderdaad doorspekt met paradoxen. Dat zet Paul Schnabel, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, in een reactie op de eerste G-lezin door Hans Achterhuis. De paradoxen die de Twentse hooleraar Alemene Wijsbeeerte sinaleert, zouden een verklarin bieden voor de huidie onbeheersbaarheid van de ezondheidszor. Schnabel leidde na afloop van de lezin op 1 november 2004 een forumdebat, en voerde vervolens een tweeesprek met Achterhuis over diens betoo. Schnabel is het niet op alle punten met Achterhuis eens. Het lijkt alsof ontwikkelinen in de ezondheidssector alleen maar tot neatieve dinen leiden, maar dat is niet waar, zet hij. Zo betwist Schnabel de stellin dat door uitbreidin van de ezondheidszor en toename van medische kennis mensen steeds onzekerder worden. Voorlichtin, zo betoot Achterhuis, leidt tot volle wachtkamers. Nederlanders vertrouwen hun eien lichaam onvoldoende en worden daardoor steeds afhankelijker van de ezondheidszor. Schnabel denkt daar anders over. Ik zou het woord afhankelijk niet ebruiken. Natuurlijk ben je op het ebied van de ezondheidszor afhankelijk van een deskundie. Maar door voorlichtin hebben wij eleerd in medische termen naar onszelf te kijken. Het is niet voor niets dat artsen steeds vaker vraen wat denk je zelf dat het is?. Dat vraen ze niet uit luiheid. Een diabeticus bijvoorbeeld weet vaak zelf meer over zijn conditie dan een arts. Door als patiënt mee te denken, bespaar je een arts tijd. Dat lijkt mij een oede ontwikkelin. Door iemand te leren lezen, maak je hem toch ook niet afhankelijk van boeken? Mensen worden afhankelijker van het medische circuit, en daardoor consumeren ze te veel zor, meent Achterhuis. Daarmee wordt volens hem het belan van politieke sturin in de ezondheidszor roter. Schnabel is het met Achterhuis eens dat het niet moelijk is om renzen te stellen aan wat echt nodi is. Behoeften roeien immers mee met de wetenschappelijke en technoloische ontwikkelinen. Wat kan er dan wel? Schnabel: We proberen de ezondheidsconsumptie al in de dammen. In Nederland hebben we huisartsen. Die zoren ervoor dat niet iedereen in het wilde we naar de specialist aat. Je kunt toeansreelinen verscherpen. Dat ebeurt in feite al door wachtlijsten. Een andere oplossin is minder mensen opnemen in het ziekenhuis; thuis herstellen is meestal oedkoper. Die ontwikkelin is ook al een lane tijd aande. Geautomatiseerde patiëntenreistratie lost ook veel op. Dan hoeven artsen bijvoorbeeld niet keer op keer iemands bloedroep vast te laten stellen. Oneremde zorconsumptie is bovendien te verminderen door mensen te wijzen op hun eien verantwoordelijkheid. Daar spreekt Achterhuis ook over. Maar, zo betoot deze, ezonde mensen moeten wel solidair blijven met zieke mensen. Schnabel: Net als Achterhuis vind ik het rechtvaardi dat ezonde mensen meebetalen aan de verzorin van zieken. Maar die zieken moeten dan wel ver- Foto: Henriëtte Guest

6 ACTUEEL antwoordelijk met hun ziekte omaan. Hij licht dit toe: Ma iemand die net een nieuwe lever heeft aan de zuip aan? In Nederland ma dat. Dieene kan zelfs een tweede keer in aanmerkinen komen voor een nieuwe lever. Maar het is onverantwoordelijk edra, en daarmee doet iemand een te root beroep op ezonde mensen die aan de levertransplantatie meebetalen. Elk edra heeft consequenties en die consequenties kosten eld. Zieke mensen moeten solidair zijn met ezonde mensen. Achterhuis zet in zijn lezin dat de eien verantwoordelijkheid verwezenlijkt moet worden zonder zieken te criminaliseren. Dat dreit volens hem te ebeuren. Criminaliseren is een overdreven woord, reaeert Schnabel. In Nederland wordt onezond edra wél estimatiseerd. We houden elkaar steeds meer in de aten. Wie rookt, overmati drinkt of vet eet wordt strener beoordeeld. Maar dat is niet ten onrechte. Roken, drinken en vet eten zijn nou eenmaal slechte en kostbare ewoonten. Het lijkt wel alsof Achterhuis zet dat preventie niet helpt of verkeerd is. En dat is niet waar. Nederland telt wie iemand leert lezen, maakt hem toch niet afhankelijk van boeken? veel minder mannelijke rokers dan derti jaar eleden. Mensen veranderen van voedinspatroon. Door preventie is er een veel beter besef van wat slecht voor een mens is. Preventie stimuleert volens Schnabel de eien verantwoordelijkheid. Bovendien, zet Schnabel, preventie wérkt. Veel mensen vinden het normaal dat onewenste zwanerschappen niet veel meer voorkomen. Maar dat is het niet. Dit komt door preventie, maar dat vereet men, zet Schnabel. Een ander voorbeeld is volens hem aids. Toen we in Nederland beonnen met voorlichtinscampanes over aids, za je dat het aantal seksueel overdraabare aandoeninen daalde. Na een aantal jaren steen ze weer. Doordat het allemaal wel mee leek te vallen, werden mensen weer slordier. De voorlichtin heeft eholpen, want wij hebben hier een aidsepidemie ekreen. Als er niets ebeurt, krijt het een aandacht. Maar je ziet: preventie heeft wel deelijk effect. Achterhuis is enthousiast over een idee van de Burke Stichtin: een deels verplicht systeem van persoonlijke spaarrekeninen in de zor. Het is een combinatie van eien verantwoordelijkheid en maatschappelijke solidariteit, en dat biedt volens de filosoof oede moelijkheden om de utopische tendensen in de ezondheidszor zoveel moelijk te neutraliseren. Schnabel ziet niets in dit idee. Een systeem van individueel sparen is bijna niet te realiseren. Als je wordt openomen in een ziekenhuis, is het spaarpotje snel lee. En dan? Zeker als mensen een hoe leeftijd bereiken, is het niet reëel om te denken dat een spaarsysteem hun ziektekosten kan opvanen. Het individu kan die kosten niet aan. Ik denk dat we ewoon moeten proberen met die paradoxen te leven, besluit Schnabel. De echte paradox is dat een oede volksezondheid en een hoe levensverwachtin samen aan met veel zieken. En dat blijft. We moeten accepteren dat bepaalde idealen niet haalbaar zijn. Neem weer preventie. Door preventie dalen de kosten niet. Het kost eld. Moeten we er dan dus mee ophouden terwijl het wél werkt? 13 Lisette Douma freelance journalist