Monitor creatieve industrie 2005

Transcriptie

1 Monitor creatieve industrie 2005 Project: 4169 In opdracht van: DMO Carine van Oosteren Peter van Hinte Weesperstraat 79 Postbus VN Amsterdam 1000 AR Amsterdam Telefoon Fax Amsterdam, november 2005

2 Inhoud 1 Inleiding Aanleiding Opzet Afbakening gebied Opbouw rapport 4 2 Ontwikkeling Amsterdamse economie 6 3 Creatieve industrie in Amsterdam Inleiding Amsterdam Stadsdelen 19 4 Creatieve industrie in de Amsterdamse regio Inleiding Regio Amsterdam 27 5 Samenvatting en conclusie 32 Bijlagen 35 2

3 1 Inleiding 1.1 Aanleiding In 2004 heeft TNO een onderzoek gedaan naar de creatieve industrie in de regio Amsterdam, voor de periode Inmiddels zijn er voor de regio gegevens over 2003 en 2004 beschikbaar. Bovendien zijn voor Amsterdam de cijfers per 1 januari 2005 bekend. Hierdoor is een actualisatie van het TNO-rapport mogelijk. De monitor creatieve industrie 2005 is de eerste uitgave van een jaarlijkse publicatie, waarin de ontwikkeling van de creatieve industrie in de Amsterdamse regio wordt beschreven. In het TNO-onderzoek is de creatieve industrie als volgt omschreven: De creatieve industrie is een specifieke vorm van bedrijvigheid die producten en diensten voortbrengt die het resultaat zijn van individuele of collectieve creatieve arbeid en ondernemerschap. Inhoud en symboliek zijn de belangrijkste elementen van deze producten en diensten. Ze worden aangeschaft door consumenten en zakelijke afnemers omdat ze een betekenis oproepen. Op basis daarvan ontstaat een ervaring. Daarmee speelt de creatieve industrie een belangrijke rol in ontwikkeling en onderhoud van levensstijlen en culturele identiteiten in de samenleving. De creatieve industrie is een verzamelbegrip voor bedrijven en instellingen. Op basis van onderlinge verschillen en overeenkomsten worden drie markten onderscheiden: kunsten, media en entertainment, en creatieve zakelijke dienstverlening. In de kunsten staan doorgaans artistieke motieven centraal, economische motieven komen op de tweede plaats. Binnen dit domein is subsidie een belangrijke inkomstenbron. De overheid heeft ervoor gekozen de kunsten niet alleen aan de markt van vraag en aanbod over te laten. De kunstenmarkt is vooral een overheidsmarkt. Belangrijke sectoren zijn podiumkunsten, scheppende kunsten, podia, musea en kunstgalerieën. De media- en entertainmentindustrie is een consumentenmarkt. Technologische ontwikkelingen maken verspreiding en exploitatie op grote schaal mogelijk. Door de oriëntatie op de markt en de wereldwijde verspreiding is de media- en entertainmentindustrie onderdeel van het dagelijks leven. Tot dit domein behoren onder meer: uitgeverijen, fotografie, omroepen en bioscopen. De creatieve zakelijke dienstverlening is een zakelijke markt. Deze bedrijven leveren creativiteit en symbolische waarde aan andere bedrijven. Kenmerkend is de combinatie van artisticiteit, grensverleggend en marktgerichtheid. Belangrijke sectoren zijn vormgeving, mode en reclame. 1 TNO, De creatieve industrie in Amsterdam en de regio,

4 1.2 Opzet Uitgangspunt van deze monitor vormt de definitie van de creatieve industrie zoals gebruikt in het TNO-onderzoek, de driedeling kunsten, media en entertainment en creatieve zakelijke dienstverlening, en de wijze waarop bedrijfstakken over deze domeinen zijn verdeeld. De monitor creatieve industrie 2005 beschrijft: De omvang van de creatieve industrie in de Amsterdamse regio, in termen van de werkgelegenheid en het aantal vestigingen. De ontwikkeling van de toegevoegde waarde. De toegevoegde waarde is gelijk aan de totaal gerealiseerde omzet verminderd met de kosten voor grondstoffen en halffabrikaten. De toegevoegde waarde wordt besteed aan loon en kapitaal (uitkeringen aan aandeelhouders en rente op geleend kapitaal). De ruimtelijke verdeling van de creatieve industrie in Amsterdam (per stadsdeel) en regio. De trends, waarbij cijfers over 2003, 2004 en 2005 (voor Amsterdam) worden vergeleken met eerdere jaren. In de rapportages van O+S wordt gewoonlijk als het over de werkgelegenheid gaat alleen gerapporteerd over de banen vanaf 12 uur per week (fulltime banen genoemd). Voor de creatieve industrie worden echter ook de banen tot 12 uur meegeteld (parttime banen). De totaalcijfers over de werkgelegenheid zijn daarom iets hoger dan uit andere publicaties van O+S blijkt. Door zowel parttime als fulltime werkzame personen mee te nemen, wordt aangesloten gesloten bij de werkwijze van TNO. 1.3 Afbakening gebied De creatieve industrie is geconcentreerd in de Noordvleugel van de Randstad. De ontwikkeling van Amsterdam kan niet los worden gezien van de ontwikkelingen in de rest van de regio. Evenals in het onderzoek van TNO wordt in de monitor ingegaan op de ontwikkeling van de creatieve industrie in: Aalsmeer, Amstelveen, Bennebroek, Beverwijk, Bloemendaal, Diemen, Haarlem, Haarlemmerliede en Spaarnwoude, Haarlemmermeer, Heemskerk, Heemstede, Hilversum, Landsmeer, Oostzaan, Ouder-Amstel, Uithoorn, Uitgeest, Velsen, Wormerland, Zaanstad en Zandvoort. 1.4 Opbouw rapport De monitor start met een korte beschouwing over de ontwikkeling van de Amsterdamse economie. Kennis over de algemene tendensen maakt het mogelijk om de ontwikkeling van de creatieve industrie in perspectief te plaatsen. Vervolgens staat de ontwikkeling van de Amsterdamse creatieve industrie centraal. Eerst wordt heel Amsterdam bekeken, 4

5 waarna ingezoomd wordt op de ontwikkeling op stadsdeelniveau. Het vierde hoofdstuk behandelt de ontwikkeling van de creatieve industrie in de Amsterdamse regio. Dan volgt een concluderend hoofdstuk. De monitor sluit af met een bijlage, waarin onderzoekstechnische zaken worden besproken, zoals de gehanteerde methode en gebruikte bestanden. 5

6 2 Ontwikkeling Amsterdamse economie De Amsterdamse economie heeft het afgelopen decennium een onstuimige ontwikkeling doorgemaakt. Leek de groei in de tweede helft van de jaren negentig bijna ongelimiteerd, in de periode die daarop volgde kelderde het groeipercentage en deed zich zelfs een krimp van de economie voor. Dezelfde ontwikkeling, zij het gematigder, deed zich ook voor in de rest van de regio en op nationaal niveau. Inmiddels lijkt het dieptepunt gepasseerd te zijn. Sinds 2004 groeit zowel de nationale, de regionale als ook de economie op stadsniveau weer, maar nog niet overtuigend. Het herstel van de conjunctuur blijft aarzelend. De regio vertoont het meest stabiele patroon. Figuur 2.1 Economische groei op basis van bruto productie, (%) 10 % Nederland Regio Amsterdam waarvan Amsterdam Bron: O+S op basis van SEO/AEV De Amsterdamse werkgelegenheid heeft een zelfde ontwikkeling doorgemaakt als de economische groei, met de gebruikelijke vertraging. Terwijl de werkgelegenheid sterk groeide tussen 1996 en 2002, vlakte de groei af in de jaren daarna. Dat er nog sprake is van enige groei is te danken aan het toenemende aantal parttime banen. Als namelijk uitsluitend gekeken wordt naar het aantal fulltime banen blijkt dat er sprake is van een daling in 2003, en een stabilisatie in Het aantal vestigingen nam over de hele periode toe. 6

7 Figuur 2.2 Aantal werkzame personen en vestigingen met werkzame personen in Amsterdam, , per 1 januari vestigingen (x1000) werkzame personen (x 1.000) vestigingen werkzame personen totaal ft werkzame personen Bron: O+S Figuur 2.2 geeft informatie over de ontwikkeling van het aantal werkzame personen en het totale aantal vestigingen. Het verschil tussen het totale aantal werkzame personen en het aantal fulltime werkzame personen is het aantal parttime werkzame personen. Minstens zo interessant is de ontwikkeling die hieronder zit. Welke bedrijfstakken deden het goed en welke deden het slecht? De figuren 2.3 en 2.4 tonen deze ontwikkeling voor respectievelijk de jaren 2003 en De ontwikkeling naar bedrijfstak in 2003 en 2004 is niet eenduidig. In sommige bedrijfstakken nam de werkgelegenheid in 2003 flink af om in 2004 weer toe te nemen. De zakelijke dienstverlening, waar creatieve zakelijke dienstverlening een onderdeel van is, is hier een voorbeeld van. Voor enkele bedrijfstakken was het beeld eenduidiger: ofwel een daling in beide jaren, ofwel een stijging. De werkgelegenheid in de overige dienstverlening, waar kunsten en een deel van de media en entertainment onder valt, nam in beide jaren af. Ook de werkgelegenheid in de industrie nam beide jaren licht af, een bedrijfstak waar onder andere de uitgeverijen (ook media en entertainment) onder vallen. 7

8 Figuur 2.3 Groei en krimp van het totale aantal werkzame personen per sector in groei zakelijke dienstverlening industrie bouwnijverheid detailhandel,reparatie transport en logistiek overige dienstverlening extra-territoriale lichamen landbouw energiebedrijven delfstoffenwinning post/telecommunicatie groothandel onderwijs horeca financiele instellingen overheid gezondheid- en welzijnszorg Figuur 2.4 Groei en krimp van het totale aantal werkzame personen per sector in groei financiele instellingen transport en logistiek post/telecommunicatie industrie horeca overige dienstverlening detailhandel,reparatie onderwijs landbouw extra-territoriale lichamen energiebedrijven delfstoffenwinning bouwnijverheid Bron: O+S gezondheid- en welzijnszorg groothandel overheid zakelijke dienstverlening Bron: O+S 8

9 3 Creatieve industrie in Amsterdam 3.1 Inleiding Het onderzoek van TNO heeft aangetoond dat de creatieve industrie in de Amsterdamse regio tussen 1996 en 2002 een flinke groei heeft doorgemaakt. Dit gold ook voor de stad Amsterdam. In 1996 telde Amsterdam banen in de creatieve industrie. In 2002 was dit toegenomen tot bijna banen. Van elke tien nieuwe banen die er in deze periode in Amsterdam bijkwamen, kwam er één bij in de creatieve industrie. Bijzonder was dat de creatieve industrie in deze periode sneller groeide dan de totale Amsterdamse economie. Na een periode van groei is de Amsterdamse economie in 2002 en 2003 gekrompen. In 2004 is er weer een lichte groei van de Amsterdamse economie. Het aantal fulltime banen in Amsterdam nam in 2003 af, om in 2004 te stabiliseren. Het totaal aantal banen (inclusief parttimers) vertoonde in beide jaren een lichte groei. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de ontwikkeling van de creatieve industrie tussen 2002 en Amsterdam De creatieve industrie in Amsterdam zorgt begin 2005 voor banen verdeeld over bijna vestigingen. Ten opzichte van 2002 nam het aantal vestigingen toe, terwijl het aantal werkzame personen licht daalde. 2 Het gevolg is dat de gemiddelde omvang van een creatief bedrijf iets gedaald is ten opzichte van Tabel 3.1 Banen, toegevoegde waarde en vestigingen van de creatieve industrie in Amsterdam aantal banen toegevoegde waarde (in mln. ) aantal vestigingen banen per vestiging kunsten ,0 4,2 media en entertainment ,9 4,2 creatieve zakelijke diensten ,9 3,4 totaal creatieve industrie ,6 3,9 totaal Amsterdam ,2 7,3 Bron: O+S/TNO 2 De LISA cijfers die TNO voor Amsterdam gebruikt heeft, zijn gebaseerd op het ARRA. Begin dit jaar hebben met terugwerkende kracht enige correcties plaatsgevonden. Dit heeft ook consequenties gehad voor de omvang van de creatieve industrie. Deze is in 2002 met 858 werkzame personen te hoog ingeschat. De overschatting zat bijna volledig bij media en entertainment. Tabel 3.1 bevat de gecorrigeerde cijfers. 3 De toegevoegde waarde is nog niet beschikbaar voor

10 De totale toegevoegde waarde van de creatieve industrie nam in absolute waarde toe ten opzichte van Betekent dit dat de sector als geheel beter is gaan functioneren? In de kunsten is het aantal vestigingen, het aantal banen en de toegevoegde waarde toegenomen. Bij media en entertainment zien we eveneens een toename van het aantal vestigingen en de toegevoegde waarde, het aantal banen daalde licht. Bij de creatieve zakelijke dienstverleners nam het aantal vestigingen toe. Het aantal banen en de toegevoegde waarde nam echter af en kunsten droeg hieraan bij. De toegevoegde waarde van de creatieve zakelijke dienstverlening nam daarentegen af, ten opzichte van Media en entertainment zorgt bijna voor de helft van de toegevoegde waarde. Het aandeel steeg met vijf procent ten opzichte van Het aandeel creatieve zakelijke dienstverlening nam juist met vijf procent af. De groei van de toegevoegde waarde van de creatieve industrie in Amsterdam (9,3%) bleef achter bij die van de groei van de totale toegevoegde waarde van de Amsterdamse economie (20%). 4 Per saldo nam het aandeel van de creatieve industrie in de totale toegevoegde waarde van de Amsterdamse economie af van 4,5% naar 4,1%. Tabel 3.2 Banen, toegevoegde waarde en vestigingen van de creatieve industrie in Amsterdam, 2005 en 2002, in procenten aantal banen toegevoegde waarde aantal vestigingen Kunsten media en entertainment creatieve zakelijke diensten totaal creatieve industrie % totaal Amsterdam 6,7 6,9 4,1 4,5 13,4 12,9 Bron: O+S Bijna zeven procent van het aantal banen in Amsterdam betreft banen in de creatieve industrie. Dit was zo in 2002 en is in 2005 nog steeds het geval. Wat ook ongewijzigd is, is dat 13 procent van alle Amsterdamse vestigingen een creatief bedrijf is. Media en entertainment heeft in verhouding de meeste arbeidsplaatsen, terwijl de creatieve zakelijke dienstverlening nog steeds het grootste aandeel in het aantal vestigingen heeft. 4 De toegevoegde waarde is een maatstaf voor de omvang van de productie. 10

11 Figuur 3.3 Aantal banen in creatieve industrie, parttime en fulltime, per 1 januari pt ft Bron: O+S Net als voor de totale Amsterdamse economie geldt voor de creatieve industrie dat het aandeel parttime banen een groter deel is gaan uitmaken van het totaal aantal werkzame personen. Het totaal aantal werkzame personen in de creatieve industrie neemt sinds 2003 af met 2%, terwijl het aandeel parttime banen in dezelfde periode toenam met 14%. Tabel 3.4 Aandeel creatieve industrie in Amsterdamse werkgelegenheid ( ) aantal wp aantal wp aantal wp groei groei % groei Amsterdam totaal ,6 creatieve industrie ,1 % totaal Amsterdam 6,3 6,9 6,7 Bron: O+S Uit tabel 3.4 blijkt dat de periode moeilijke jaren waren voor de creatieve industrie in Amsterdam. Over de hele periode is de groei van de werkgelegenheid in de creatieve industrie hoger dan voor de totale Amsterdamse werkgelegenheid. Hetzelfde geldt voor de ontwikkeling van het aantal vestigingen. 11

12 Tabel 3.5 Gemiddelde jaarlijkse groei van de creatieve industrie in procenten werkzame personen vestigingen Kunsten 10,5 2,2 8,3 12,4 3,6 11,8 media en entertainment 1,2-0,7-0,4 5,2 1,9 3,8 creatieve zakelijke diensten 8,7-2,5 5,6 9,6 1,8 8,3 totaal creatieve industrie 5,7-0,5 3,2 8,6 2,3 7,2 totaal Amsterdam 3,7 0,4 2,5 4,5 0,8 3,3 Bron: O+S In de afgelopen 10 jaar vertonen de kunsten de grootste gemiddelde jaarlijkse groei. Het aantal werkzame personen nam met gemiddeld 8,3% per jaar toe, voor het aantal vestigingen was dit 11,8%. In de afgelopen 3 jaar lag de groei aanzienlijk lager. In media en entertainment is het aantal banen de afgelopen tien jaar met gemiddeld 0,4% per jaar gedaald. In de afgelopen 3 jaar nam de werkgelegenheid met gemiddeld 0,7% af. In de afgelopen 10 jaar nam het aantal vestigingen met gemiddeld 3,8% toe. Voor de afgelopen 3 jaar was dit 1,9%. De creatieve zakelijke dienstverlening had in de afgelopen 10 jaar een gemiddelde jaarlijkse groei van het aantal werkzame personen van 5,6%, voor het aantal vestigingen was dit 8,3%. In de laatste drie jaar daalde het aantal werkzame personen met gemiddeld 2,5% per jaar, het aantal vestigingen nam toe met gemiddeld 1,8% per jaar. Nadere analyse samenstelling creatieve industrie Tussen de drie onderscheiden markten bestaan verschillen in de gemiddelde jaarlijkse groei. Binnen de afzonderlijke markten bestaan waarschijnlijk ook weer verschillen tussen de verschillende sectoren. Per deelsector zal daarom worden ingegaan op de ontwikkeling van het aantal werkzame personen. Vervolgens wordt een beeld gegeven van de ruimtelijke verdeling van de drie markten. Waar is de bedrijvigheid vooral te vinden en in welke mate? Voor de beantwoording van deze vraag is gebruik gemaakt van de fysieke monitor voor Amsterdam. Deze is ontwikkeld door de Universiteit van Amsterdam, in samenwerking met O+S, in opdracht van dro. Per markt is een kaart gemaakt, waaruit de concentratie van werkzame personen van 1996 wordt vergeleken met Een concentratie is een gebied waar de betreffende sector relatief vaak voorkomt, in verhouding tot het gemiddelde van de stad. 5 5 Een nadere toelichting is opgenomen in de bijlage. 12

13 3.2.1 Kunsten Figuur 3.6 Ontwikkeling werkzame personen in de kunstensector in indexcijfers, 1996=100 % Beoefening van podiumkunst Producent van podiumkunst Beoefening van scheppende kunst Theaters Dienstverlening kunst Kunstgalerie Musea Bron: O+S Figuur 3.6 laat de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de kunstensector zien naar onderdelen, in de periode Het totaal aantal werkzame personen in de kunstensector neemt in deze periode fors toe, maar aan het einde van de periode treedt een lichte verslechtering op. Een groot deel van de groei van de beoefening van podiumkunsten is administratief van aard. Een aantal stichtingen zijn in 2001 voor het eerst opgenomen, waardoor de aanwezige werkgelegenheid pas in 2001 zichtbaar werd. Productie van podiumkunsten is een andere categorie waarbij het aantal werkzame personen opvallend stijgt in de periode , maar geleidelijker. Het aantal werkzame personen in de scheppende kunsten steeg eind jaren `90 fors om vervolgens te stabiliseren.het aantal bij theaters, musea en in de dienstverlening van kunst werkzame personen neemt bescheiden toe. Alleen bij de kunstgaleries neemt het aantal werkzame personen sinds 1996 af. 13

14 Figuur 3.7 Concentraties werkzame personen in kunsten. Blauwe omlijning: 2003, gele vlakken: 1996 UvA->G&P/O+S; *** Amsterdam - concentratiegebieden van kunsten (tno) (basis ft werknemers) op Figuur 3.7 laat de concentraties zien van werknemers in de kunstensector, in 1996 en in In de concentratiegebieden is minimaal 10 procent van de werkzame personen werkzaam in de kunsten. Per concentratiegebied gaat het om minimaal 15 werkzame personen. In 1996 was er al sprake van een concentratie in de binnenstad en Amsterdam Oud Zuid. Deze blijft ook in 2003 gehandhaafd. Daarnaast is in 2003 tevens een zekere mate van uitwaaiering zichtbaar, vooral in westelijke en in mindere mate ook in oostelijke richting. Het aantal concentratiegebieden verdubbelde ten opzichte van

15 3.2.2 Media en entertainment Figuur 3.8 Ontwikkeling werkzame personen in media en entertainment in indexcijfers, 1996=100 % uitgeverijen fotografie film radio en tv pers- en nieuwsbureaus overig amusement Bron: O+S Figuur 3.8 toont de ontwikkeling van het aantal werkzame personen in de media en entertainment in de periode De totale werkgelegenheid in media en entertainment is in deze periode licht afgenomen, waarbij 1999 het omslagjaar is. Tot 1998 nam de werkgelegenheid in de totale media en entertainment toe, daarna nam deze af. Er is wel wat variatie binnen media en entertainment. Radio en tv en overig amusement ontwikkelden zich voorspoedig. Uitgeverijen van boeken, dagbladen, tijdschriften en geluidsopnamen deden het minder goed. Hier nam het aantal werkzame personen af. Bij pers- en nieuwsdiensten en radio en tv is er in de laatste jaren een krimp zichtbaar. 6 Om de figuur leesbaar te maken zijn SBI-codes die nauw verwant zijn, samengevoegd. 15

16 Figuur 3.9 Concentraties werkzame personen in media en entertainment. Blauwe omlijning: 2003, gele vlakken: UvA->G&P/O+S; *** Amsterdam - concentratiegebieden van media+entertainment (tno) (basis ft werknemers) op Ook de media en entertainment bedrijven waaieren uit over de stad, maar in mindere mate dan bij de kunsten. Er zijn in 2003 duidelijk meer concentratiegebieden dan in Ook hier stellen de concentratiegebieden gebieden voor waar minimaal 10 procent van het aantal werkzame personen werkzaam is in de media en entertainment. Per concentratiegebied zijn minimaal 22 personen aan het werk in de media en entertainment. 16

17 3.2.3 Creatieve zakelijke dienstverlening Figuur 3.10 Ontwikkeling werkzame personen in creatieve zakelijke dienstverlening in indexcijfers, 1996=100 % Architecten Technisch ontwerp en advies Reclameontwerp en adviesbureaus Overige reclamediensten Interieur- en modeontwerpers De ontwikkeling van het aantal werkzame personen in de creatieve zakelijke dienstverlening blijkt uit figuur Ten opzichte van 1996 is het totaal aantal werkzame personen in de creatieve zakelijke dienstverlening per saldo toegenomen, maar 2003 lijkt een omslagpunt. Technisch ontwerp en advies en de interieur- en modeontwerpers ontwikkelden zich het meest voorspoedig. Het aantal werkzame personen in deze branches verdubbelde. De werkgelegenheid bij de reclamebureaus nam ook toe, op een dip in 2004 na. Reclamebureaus zijn goed voor 50% van de werkgelegenheid van de totale creatieve zakelijke dienstverlening. De werkgelegenheid bij de architecten bereikte een piek in 2001, daarna is er sprake van een lichte daling. Bij de overige reclamediensten (aan reclame gelieerde activiteiten, zonder ontwerpfunctie) nam de werkgelegenheid toe tot 2000 om daarna gestaag af te nemen. 17

18 Figuur 3.11 Concentraties werkzame personen in creatieve zakelijke dienstverlening. Blauwe omlijning: 2003, gele vlakken: UvA->G&P/O+S; *** Amsterdam - concentratiegebieden van creat.zakel.diensten (tno) (basis ft werknemers) op De creatieve zakelijke dienstverlening lijkt in 2003 iets meer op het centrum van de stad gericht dan enkele jaren daarvoor. In de stadsdelen hieromheen zijn de concentraties in 2003 grotendeels verdwenen. Opvallend is dat de creatieve zakelijke dienstverlening de enige sector is waarbij ook concentraties te vinden zijn verspreid over de rest van de stad. In de concentratiegebieden is minimaal 10 procent van de werkzame personen werkzaam in de creatieve zakelijke diensten. Per concentratiegebied gaat het om minimaal 15 werkzame personen. 18

19 3.3 Stadsdelen De concentratiekaarten uit de vorige paragraaf gaven al enig zicht op de spreiding van de creatieve industrie over de stad. In deze paragraaf wordt meer in detail ingegaan op de spreiding van de creatieve industrie over de stadsdelen. Figuur 3.12 Aantal werkzame personen in de creatieve industrie naar stadsdeel, 2005 Sectoren van creatieve industrie kunst media en entertainment creatieve zakelijke dienstverlening Aantal werkzame personen in creatieve industrie in 2005 minder dan meer dan Bron: O+S Net als in 2002 zijn Amsterdam-Centrum en Amsterdam Oud Zuid ook in 2005 de stadsdelen waar de meeste creatieve bedrijvigheid gevestigd is. In de twee stadsdelen samen is meer dan de helft van de totale creatieve bedrijvigheid gevestigd. In vijf stadsdelen is ongeveer één van de tien bedrijven een creatief bedrijf. Het gaat om Amsterdam-Centrum, Amsterdam Oud Zuid, Zeeburg, Oud-West en Westerpark. 19

20 Tabel 3.13 Aantal werkzame personen totale creatieve industrie naar stadsdeel, 2005 aantal wp aandeel in totaal aandeel in totaal gem. groei per jaar creatieve industrie wp stadsdeel (%) c.i. Amsterdam (%) ( ) Amsterdam-Centrum ,3 36,6 3,6 Westpoort ,3 8,9 5,1 Westerpark ,4 3,7 16,3 Oud-West ,3 4,5 14,2 Zeeburg ,2 4,2 34,3 Bos en Lommer 239 2,3 0,8-7,8 De Baarsjes 338 5,6 1,1 8,1 Amsterdam-Noord ,9 3,7 29,4 Geuzenveld-Slotermeer 145 2,3 0,5 7,0 Osdorp 250 2,8 0,8-1,2 Slotervaart ,0 4,4 7,5 Zuidoost ,0 5,6 3,3 Oost/Watergraafsmeer ,4 6,0-4,7 Amsterdam Oud Zuid ,2 15,8 3,3 ZuiderAmstel ,4 3,3-2,4 totaal ,2 Bron: O+S In Zeeburg en Amsterdam-Noord groeide de creatieve industrie het hardst. Het gaat in beide stadsdelen echter nog steeds om relatief kleine aantallen. Westerpark en Oud-West lieten ook een flinke groei zien, in de periode Ook hier is het absolute aantal werkzame personen bescheiden. Het relatieve aantal is echter vergelijkbaar met Amsterdam-Centrum en Amsterdam Oud Zuid. 20

21 Figuur 3.14 Toename van aantal wp totale creatieve industrie naar stadsdeel, voor en Personen werkzaam in creatieve industrie sterke toename kleine toename kleine afname sterke afname Personen werkzaam in creatieve industrie toename afname Bron: O+S In welke stadsdelen nam de creatieve industrie het meest toe? In figuur 3.14 wordt een beeld gegeven van de ontwikkeling over de hele periode ( ) en de periode In de groene stadsdelen is het aantal werkzame personen over de hele periode toegenomen. En omgekeerd is in de rode stadsdelen het aantal werkzame personen afgenomen. In het grootste deel van de stad nam het aantal werkzame personen in de creatieve industrie toe. Uitzonderingen zijn Osdorp, ZuiderAmstel, Oost/Watergraafsmeer en Bos en Lommer. De in de stadsdelen geplaatste driehoekjes geven een beeld van de ontwikkeling in Voor een deel zijn de toenamen en afnamen het gevolg van bedrijfsmigratie binnen Amsterdam. Zo is de afname in Oost/Watergraafsmeer onder andere het gevolg van de verhuizing van Het Parool naar stadsdeel Amsterdam-Centrum en is de afname in Bos en Lommer gedeeltelijk toe te schrijven aan de verhuizing van een grote uitgeverij naar Westpoort. 21

22 Tabel 3.15 Gemiddelde bedrijfsomvang in de creatieve industrie, totaal en per deelsector naar stadsdeel, 2005 creatieve kunsten media & creatieve industrie entertainment zakelijke totaal diensten Amsterdam-Centrum 4,2 5,8 3,9 3,1 Westpoort 19,1 2,8 35,4 6,0 Westerpark 2,1 2,0 1,6 2,8 Oud-West 2,2 3,0 2,0 1,7 Zeeburg 2,5 1,9 2,3 3,0 Bos en Lommer 1,6 1,7 1,2 1,9 De Baarsjes 1,4 1,5 1,3 1,5 Amsterdam-Noord 2,5 1,8 2,8 2,6 Geuzenveld-Slotermeer 1,8 2,2 1,3 2,1 Osdorp 1,9 2,7 1,5 1,6 Slotervaart 7,8 2,9 13,6 6,7 Zuidoost 5,2 1,8 9,8 4,2 Oost/Watergraafsmeer 2,9 2,6 3,5 2,7 Amsterdam Oud Zuid 3,2 5,8 1,9 2,9 ZuiderAmstel 2,4 1,5 2,6 2,6 totaal 3,6 4,0 3,9 2,9 Bron: O+S Uit figuur 3.15 blijkt welk onderdeel van de creatieve industrie het meest aanwezig is in het stadsdeel. Dat wil zeggen welke deelsector voor de meeste werkgelegenheid zorgt. Het hart van Amsterdam, hier bestaande uit Amsterdam-Centrum, Amsterdam Oud Zuid en Oud-West, wordt gedomineerd door de kunsten. De gemiddelde omvang van de vestigingen in de kunstensector is in Amsterdam-Centrum en Amsterdam Oud Zuid met zes werkzame personen bovengemiddeld groot. In de meeste stadsdelen overheerst de creatieve zakelijke dienstverlening. Het gaat vaak om kleine bedrijven, met gemiddeld genomen drie werkzame personen. In enkele stadsdelen aan de rand van de stad domineert media en entertainment. In deze stadsdelen zijn de grotere creatieve bedrijven gevestigd, vooral op het terrein van media en entertainment. 22

23 Figuur 3.16 Dominante deelsector per stadsdeel en de gemiddelde bedrijfsomvang in de totale creatieve industrie per stadsdeel, 2005 Gemiddelde bedrijfsgrootte in creatieve industrie (2005) 20 werkzame personen 10 werkzame personen 2 werkzame personen Dominante sector in creatieve industrie kunst media en entertainment creatieve zakelijke dienstverlening Bron: O+S 23

24 Concentratiegebieden Uit de voorafgaande tabellen en figuren blijkt dat een aantal stadsdelen de afgelopen jaren een aanzienlijke groei heeft doorgemaakt. Met behulp van de fysieke monitor zijn concentraties van de creatieve industrie ook voor onderdelen van stadsdelen zichtbaar te maken. Figuur 3.17 Concentratie van kunsten en creatieve zakelijke dienstverlening in de Staatsliedenbuurt in Blauw is kunsten, geel is creatieve zakelijke dienstverlening UvA->G&P/O+S; *** Amsterdam - concentratiegebieden van kunsten (tno) (basis ft werknemers) op In 2003 zijn concentraties van kunsten en creatieve zakelijke dienstverlening in de Staatsliedenbuurt duidelijk zichtbaar. Het gaat in beide gevallen om concentraties waarbij het aantal werkzame personen 11 procent uitmaakt van het totaal aantal werkzame personen in dat gebied. Per concentratiegebied werken er minimaal 20 personen in de kunsten of creatieve zakelijke dienstverlening. 24

25 Figuur 3.18 Concentratie van kunsten en creatieve zakelijke dienstverlening in de Helmersbuurt in Blauw is kunsten, geel is creatieve zakelijke dienstverlening UvA->G&P/O+S; *** Amsterdam - concentratiegebieden van kunsten (tno) (basis ft werknemers) op Ook de Helmersbuurt is een aantrekkelijke plaats voor creatieve bedrijven. In de buurt van het Leidseplein zijn zowel concentraties van kunsten als creatieve zakelijke dienstverlening zichtbaar. In de rest van de Helmersbuurt bevinden zich vooral concentraties van creatieve zakelijke dienstverlening. Net als in figuur 3.17 gaat het in beide gevallen om concentraties waarbij het aantal werkzame personen 11 procent uitmaakt van het totaal aantal werkzame personen in dat gebied. Per concentratiegebied werken er minimaal 20 personen in de kunsten of creatieve zakelijke dienstverlening. 25

26 Figuur 3.19 Concentratie van creatieve zakelijke dienstverlening in het Oostelijk Havengebied in Blauw is 2003, geel is UvA->G&P/O+S; *** Amsterdam - concentratiegebieden van creat.zakel.diensten (tno) (basis ft werknemers) op Ook het Oostelijk Havengebied heeft zich de afgelopen jaren ontpopt als een aantrekkelijke locatie voor met name creatieve zakelijke dienstverlening. Het aantal concentraties is duidelijk toegenomen ten opzichte van 1996, toen het gebied nog in ontwikkeling was. Per concentratiegebied is minimaal 11 procent van de totale werkgelegenheid actief in de creatieve zakelijke dienstverlening. Het gaat om minimaal 15 werkzame personen per gebied. 26

27 4 Creatieve industrie in de Amsterdamse regio 4.1 Inleiding De regio Amsterdam is het belangrijkste centrum van creatieve bedrijvigheid in Nederland. Een op de vier banen in de creatieve industrie is hier te vinden Regio Amsterdam Figuur 4.1 Het aandeel van de werkgelegenheid in de creatieve industrie in de totale werkgelegenheid per gemeente in 2004 (gemiddelde regio = 6,1 %) Legenda Heemskerk Beverwijk Uitgeest Wormerland tot 2 % 2-3 % 3-6,1 % 6,1-10 % meer dan 10 % Zaanstad Velsen Oostzaan Landsmeer Bloemendaal Haarlemmerliede ca Haarlem Amsterdam Zandvoort Heemstede Diemen Bennebroek Haarlemmermeer Amstelveen Ouder-Amstel Aalsmeer Uithoorn Hilversum Bron: O+S Hilversum heeft in 2004 het grootste aandeel werkzame personen in de creatieve industrie, het gaat hier om maar liefst 22% van de totale werkgelegenheid. Andere gemeenten met een relatief groot aandeel creatieve industrie zijn Amsterdam (7%) en Aalsmeer (7%). Zie ook de bijlagen voor tabellen met de absolute aantallen vestigingen en werkzame personen per regiogemeente. 7 In dit hoofdstuk wordt gebruik gemaakt van gegevens uit het LISA. Zie de bijlagen voor een toelichting op het LISA. 27

28 Tabel 4.2 Banen in de creatieve industrie in stad en regio Amsterdam en Nederland, totaal en per deelsegment Amsterdam Overig regio Totaal regio Overig NL Nederland kunsten media & entertainment creatieve zakelijke diensten totaal creatieve industrie totaal banen Bron: LISA In de Amsterdamse regio is een op de vier arbeidsplaatsen van de Nederlandse creatieve industrie te vinden. Het totaal aantal banen in de creatieve industrie nam in heel Nederland af met 1,8 procent tussen 2002 en 2004, terwijl het totale aantal banen in Nederland toenam met 2,3 procent. De creatieve industrie in de regio Amsterdam nam juist toe met 1,9 procent. Deze toename deed zich voor in de randgemeenten van Amsterdam. In Amsterdam zelf bleef het aantal banen constant. In de regio Amsterdam groeide de creatieve industrie harder dan de totale werkgelegenheid. Hiermee wijkt de regio af van de rest van Nederland, waar de creatieve industrie licht afneemt, bij een toenemend totaal aantal banen. Tabel 4.3 Aandeel banen in de creatieve industrie in stad en regio Amsterdam en Nederland (%), totaal en per deelsegment, 2004 en 2002 Amsterdam Overig regio Totaal regio Overig NL Nederland kunsten media & entertainment creatieve zakelijke diensten totaal creatieve industrie totaal banen 6,2 6,3 6,7 6,7 12, ,2 87, Bron: LISA Het aandeel van de Amsterdamse regio in de Nederlandse creatieve industrie is ten opzichte van 2002 iets verbeterd, van 26 naar 27 procent. Dit komt door een lichte groei van het aandeel media en entertainment, zowel in Amsterdam als in de rest van de regio. Voor de rest veranderde er weinig: in de overige regio nam het aandeel kunsten iets af en het aandeel creatieve zakelijke dienstverlening bleef per saldo gelijk. 28

29 Tabel 4.4 Toegevoegde waarde (in miljoenen Euro s en aandeel van totaal) per deelsector en creatieve industrie totaal voor stad en regio Amsterdam en Nederland, 2004 Amsterdam Overig regio Totaal regio Overig NL Totaal NL toegevoegde waarde in Euro s Kunsten media en entertainment Creatieve zakelijke diensten totale creatieve industrie totale toegevoegde waarde aandeel in toegevoegde waarde Kunsten media en entertainment Creatieve zakelijke diensten totale creatieve industrie totale toegevoegde waarde Bron: TNO Ook qua toegevoegde waarde handhaaft Amsterdam haar sterke positie, al groeide de toegevoegde waarde van de creatieve industrie minder snel dan de totale toegevoegde waarde. Ten opzichte van heel Nederland nam het aandeel in de toegevoegde waarde van de Amsterdamse creatieve industrie iets toe. De toename van het aandeel van de overige regio Amsterdam was echter overtuigender. Per saldo nam het aandeel van de totale regio Amsterdam toe met één procentpunt. In Hilversum groeide de creatieve industrie het meest. Het aantal werkzame personen in de creatieve industrie steeg met negen procent ten opzichte van Dit is vooral te danken aan de toename van de media en entertainment met arbeidsplaatsen. In Zaanstad nam het aantal arbeidsplaatsen in de creatieve industrie tussen 2002 en 2004 af met vijf procent. 29

30 Figuur 4.5 De werkgelegenheid in de creatieve industrie naar sector per gemeente in 2004 Legenda kunsten media zakelijke_diensten Bron: O+S Uit figuur 4.5 blijkt goed hoe zeer Amsterdam de creatieve industrie in de regio domineert. Wat verder opvalt is de bijna gelijke verdeling tussen de drie deelsegmenten in Amsterdam. In de meeste andere gemeenten is de verdeling veel ongelijker. Dit blijkt nog duidelijker uit figuur 4.6. In de regio Amsterdam maakt creatieve zakelijke dienstverlening de dienst uit. Media en entertainment komt op de tweede plaats. De kunstensector zorgt in geen van de gemeenten voor de meeste arbeidsplaatsen. 30

31 Figuur 4.6 De meest dominante sector binnen de creatieve industrie en het gemiddelde aantal werknemers per bedrijf in deze sector per gemeente in 2004 Legenda 4,4 1,9 2,1 kunsten media en entertainment creatieve zakelijke dienstverlening 2,8 2,3 2,2 2,1 1,7 0 3,3 1,4 2,6 4,1 2,3 1,3 2,1 11,1 31,6 7,5 9,2 79,5 1,9 17,4 Bron: O+S De gemeenten Aalsmeer, Haarlemmermeer en Hilversum tellen verhoudingsgewijs de grootste bedrijven. In deze gemeenten komen relatief veel media en entertainment bedrijven voor. 31

32 5 Samenvatting en conclusie De monitor creatieve industrie 2005 is de eerste uitgave van een jaarlijkse publicatie, waarin de ontwikkeling van de creatieve industrie in de regio Amsterdam wordt beschreven. De creatieve industrie is een verzamelbegrip voor bedrijven en instellingen, met als voornaamste kenmerken creativiteit, ondernemerschap en het leveren van culturele of symbolische betekenis. Er worden hierbij drie markten onderscheiden: kunsten, media en entertainment, en creatieve zakelijke dienstverlening. De ontwikkeling van de creatieve industrie De monitor creatieve industrie is een vervolg op het rapport De creatieve industrie in Amsterdam en de regio (TNO, 2004). In deze rapportage is de creatieve industrie in de Amsterdamse regio in kaart gebracht voor de periode Hieruit bleek dat de creatieve industrie in deze periode een flinke groei heeft doorgemaakt. Niet toevallig was dit ook de periode waarin de totale Amsterdamse economie zich gunstig ontwikkelde. Het bijzondere was echter dat de creatieve industrie nog sneller groeide dan de totale Amsterdamse economie. In Amsterdam is de creatieve industrie in 2005 goed voor banen. In 2002 waren dit er , en in De banen zijn vrij evenredig verdeeld over de drie markten. Net als in 2002 heeft media en entertainment (38% van de banen in de creatieve industrie in Amsterdam) het grootste aandeel. Kunsten en de creatieve zakelijke dienstverlening hebben ieder een aandeel van 31%. In 1996 was media en entertainment veruit de grootste deelmarkt met 50%. Door de groei van het aantal werkzame personen in de kunsten en creatieve zakelijke dienstverlening - bij een vrij constant blijvende media en entertainment - zijn de onderlinge verhoudingen gelijkwaardiger geworden. De creatieve industrie in de Amsterdamse stadsdelen De creatieve industrie is nog steeds geconcentreerd in Amsterdam-Centrum en Amsterdam Oud Zuid, maar er vindt een uitwaaiering plaats naar omringende stadsdelen, vooral in westelijke richting. In Zeeburg en Amsterdam-Noord groeide de creatieve industrie het hardst. In beide gevallen nam het aandeel van media en entertainment toe. Het gaat echter nog steeds om relatief kleine aantallen. Media en entertainment is in Amsterdam geconcentreerd in een aantal stadsdelen aan de buitenrand. In het grootste deel van de stadsdelen is de creatieve zakelijke dienstverlening de deelsector die voor de meeste arbeidsplaatsen zorgt. De creatieve industrie in de Amsterdamse regio In de omliggende gemeenten 8 nam het aantal banen in de kunsten af van in 2002 tot in Het aantal banen in media en entertainment nam toe van in 2002 tot in De creatieve zakelijke diensten namen toe van in 2002 tot 8 Aalsmeer, Amstelveen, Bennebroek, Beverwijk, Bloemendaal, Diemen, Haarlem, Haarlemmerliede en Spaarnwoude, Haarlemmermeer, Heemskerk, Heemstede, Hilversum, Landsmeer, Oostzaan, Ouder-Amstel, Uithoorn, Uitgeest, Velsen, Wormerland, Zaanstad en Zandvoort. 32

33 7.920 in In totaal nam het aantal werkzame personen in de omliggende gemeenten in twee jaar tijd met ruim toe. Het totaal aantal banen in de creatieve industrie in heel Nederland nam tussen 2002 en 2004 af met 1,8%, terwijl het totaal aantal banen toenam met 2,3 %. De creatieve industrie in de regio Amsterdam nam in deze periode juist toe met 1,9%. Deze toename deed zich voor in de randgemeenten van Amsterdam. Vooral in Hilversum groeide het aantal banen. In de omliggende gemeenten groeide het aantal banen in de creatieve industrie (4,2% tussen 2002 en 2004) zelfs sneller dan het totaal aantal banen in Nederland (2,4% tussen 2002 en 2004). Door deze ontwikkeling is het aandeel van de Amsterdamse regio in de Nederlandse creatieve industrie ten opzichte van 2002 iets gegroeid (van 26 naar 27%). De toegevoegde waarde van de creatieve industrie is in de periode niet veel veranderd. Amsterdam alleen is goed voor 15% van de toegevoegde waarde van de Nederlandse creatieve industrie. Voor de totale Amsterdamse regio is dit 26%. In Amsterdam bleef de groei van de creatieve industrie achter bij de groei van de totale werkgelegenheid. Het aandeel van de creatieve industrie nam hierdoor af van 6,9% in 2002 naar 6,7% in Het aantal vestigingen steeg van in 2002 tot in Het gevolg is dat de gemiddelde omvang van een creatief bedrijf iets gedaald is ten opzichte van 2002, van gemiddeld 3,9 werknemers in 2002 naar gemiddeld 3.6 in Media en entertainment zorgt in de Amsterdamse regio nog steeds voor de meeste arbeidsplaatsen. Voor Amsterdam gaat het om 28% van de werkgelegenheid, voor de overige regio zelfs 60%. In de rest van Nederland zorgt de creatieve zakelijke dienstverlening voor de meeste banen. Hilversum is de enige gemeente waar het aantal werkzame personen in de creatieve industrie flink is toegenomen ten opzichte van 2002 (met 10%). Markten en deelsectoren Sinds 2004 daalt de totale werkgelegenheid in de Amsterdamse creatieve industrie licht. Hiermee is aan de onstuimige groei een (mogelijk voorlopig) einde gekomen. Overigens zijn er wel verschillen in de omslagpunten binnen de creatieve industrie. Het aantal banen in de media en entertainment loopt al terug sinds 1999, in de creatieve zakelijke dienstverlening sinds 2003 en in de kunsten sinds Tussen de verschillende markten en deelsectoren bestaan verschillen in de gemiddelde jaarlijkse groei. In de afgelopen 10 jaar vertonen de kunsten de grootste gemiddelde jaarlijkse groei. Het aantal werkzame personen nam met gemiddeld 8,3% per jaar toe, voor het aantal vestigingen was dit 11,8%. Binnen de kunsten is er een opvallende groei van de werkgelegenheid bij de podiumkunsten en scheppende kunst. In de totale regio Amsterdam en in heel Nederland nam de kunstensector toe, alleen in de rest van de regio nam het aantal werkzame personen licht af. In media en entertainment is het aantal banen de afgelopen 10 jaar met gemiddeld 0,4% per jaar gedaald. Het aantal vestigingen nam met gemiddeld 3,8% per jaar toe. De werkgelegenheid bij uitgeverijen (boeken, dagbladen, tijdschriften, geluidsopnamen) neemt geleidelijk af. Radio en tv ontwikkelden zich voorspoedig tot 2004, maar het aantal werkzame personen neemt momenteel af. De werkgelegenheid groeit het snelst in overig amusement. 33

34 De werkgelegenheid in de creatieve zakelijke dienstverlening is in de afgelopen tien jaar met gemiddeld 5,6% per jaar gegroeid. Het aantal vestigingen groeide gemiddeld met 8,3% per jaar. De werkgelegenheid in interieur- en modeontwerpers is in de afgelopen tien jaar verdubbeld. Ook technisch ontwerp en advies ontwikkelde zich gunstig. Het aantal werkzame personen nam in de periode toe met 60% en zorgt voor de helft van de werkgelegenheid in de creatieve zakelijke dienstverlening. Een voorzichtige conclusie is dat de creatieve industrie, zeker in de Amsterdamse regio, minder conjunctuurgevoelig is dan veelal wordt aangenomen. 34

35 Bijlagen Indeling in SBI-codes volgens TNO 9 SBI code Kunsten Beoefening van podiumkunst Producenten van podiumkunst Beoefening van scheppende kunst Theaters, schouwburgen en concertzalen Dienstverlening voor kunstbeoefening Kunstgaleries, expositieruimten Musea SBI code Media en entertainment 2211 Uitgeverijen van boeken e.d Uitgeverijen van dagbladen 2213 Uitgeverijen van tijdschriften 2214 Uitgeverijen van geluidsopnamen 2215 Overige uitgeverijen Fotografie Productie van (video)films Ondersteuning (video) filmproductie Omroeporganisaties Productie radio- en tv-programma's Ondersteunende activiteiten voor radio en tv 9213 Vertoning van films Overig amusement 9240 Pers-, nieuwsbureaus; journalisten SBI code Creatieve zakelijke dienstverlening Architectuur en technisch ontwerp Technisch ontwerp/advies stedenbouw etc Reclameontwerp- en adviesbureaus Overige reclamediensten Interieur-, modeontwerpers e.d. 9 De SBI-codes die cursief zijn, geven de overlap met het cluster ICT/NM weer. 35

36 Het ARRA O+S houdt een vestigingenregister bij, het Activiteiten Register Regio Amsterdam (ARRA). De basis voor dit vestigingenregister vormt het handelsregister van de Kamer van Koophandel. Het ARRA bevat gegevens over bedrijven, instellingen en de zogenaamde vrije beroepsbeoefenaars. In Amsterdam gaat het om bijna vestigingen met werkzame personen. Daarnaast zijn er nog vestigingen zonder werkzame personen (vooral beleggingsmaatschappijen en financiële holdings). Ook van de vestigingen in Amstelveen, Diemen, Landsmeer, Ouder-Amstel, Oostzaan en Zaanstad houdt O+S een register bij. Met uitzondering van de eenpersoonsvestigingen (56% van het totaal) worden de vestigingen één keer per jaar benaderd, om te controleren of de gegevens over het aantal werkzame personen en de omschrijving van de uitgevoerde activiteit nog actueel zijn. Er wordt ook gevraagd naar het aantal fulltime en parttime werkenden (de grens ligt bij 12 uur per week) en het aantal werknemers dat niet in Amsterdam woont. Op basis van deze informatie is het mogelijk om uitspraken te doen over de ontwikkeling van de werkgelegenheid in Amsterdam. Bovendien kunnen er kaartjes gemaakt worden, omdat van elke vestiging ook bekend is waar deze precies ligt in Amsterdam. Hierbij moet echter wel de kanttekening geplaatst worden dat de kwaliteit van de data voor een groot deel bepaald wordt door het aantal vestigingen dat gehoor geeft aan het verzoek van O+S om mee te werken, en de wijze waarop. Om ontwikkelingen en trends in de werkgelegenheid goed te kunnen volgen is het van belang dat zoveel mogelijk vestigingen de actuele gegevens doorgeven, en wel zo nauwkeurig mogelijk. Witte plekken Niet alle bedrijven en instellingen in Amsterdam zijn verplicht om zich in te schrijven bij de Kamer van Koophandel. Om het vestigingenbestand completer te krijgen haalt O+S zoveel mogelijk vestigingen uit andere bronnen zoals bijvoorbeeld de politie, GGD en een scholengids. LISA LISA staat voor Landelijk Informatiesysteem Arbeidsplaatsen en Vestigingen. Het wordt bijgehouden door ETIN. LISA gebruikt het Mutatieregister van de Kamer van Koophandel als een van de bronnen van het eigen register. Daarnaast worden ook andere bronnen gebruikt, zoals de Provinciaal Werkgelegenheidsenquête en gegevens van beroepsverenigingen. Hierdoor bevat het LISA meer vestigingen dan het bedrijvenregister van de KvK. Bepaalde gemeenten, de zogemaande registerhouders, leveren hun eigen bedrijvenregister (zoals het ARRA) integraal aan het LISA. De gegevens van het LISA lopen ongeveer een jaar achter bij het ARRA. Berekening toegevoegde waarde De toegevoegde waarde is een maatstaf voor de omvang van de productie. De toegevoegde waarde van de creatieve industrie kan geraamd worden op basis van gegevens van het CBS en LISA. TNO heeft deze rekenexercitie uitgevoerd. Het ramen van de toegevoegde waarde van de creatieve industrie is gebaseerd op het berekenen van de arbeidsproductiviteit per arbeidsplaats. Hierbij worden twee bronnen gecombineerd: banen van werkzame personen volgens LISA en toegevoegde waarde 36

37 cijfers van het CBS. Elke bron heeft een voordeel: LISA heeft zeer gedesaggregeerde gegevens, het CBS heeft toegevoegde waarde en arbeidsgegevens per bedrijfstak. Met behulp van de CBS cijfers worden arbeidsproductiviteiten berekend die op de LISA uitkomsten worden geprojecteerd. Daarbij worden de arbeidsproductiviteiten berekend met behulp van het aantal banen van werkzame personen, dat is het arbeidsbegrip van het CBS dat overeenkomt met de definitie van LISA van werkgelegenheid. Tussen beide totalen bestaan verschillen die zijn toe te schrijven aan verschillen in definities, methodiek en toedeling naar categorieën. De grootste verschillen ontstaan bij het toedelen van uitzendpersoneel; CBS rekent uitzendkrachten bij de zakelijke dienstverlening (de uitzendbureaus) en LISA rekent uitzendkrachten bij de bedrijfstak van het bedrijf waar de uitzendkrachten gestationeerd zijn. De productiviteit als zodanig wordt daardoor niet anders; de totaalcijfers van Nederland en Amsterdam worden aangepast aan de hand van het door het CBS gepubliceerde cijfer. Deze correctie houdt rekening met verschillen tussen LISA en het CBS over het arbeidsbegrip. Met deze correcties wordt rekening gehouden met de verschillen tussen de twee bronnen en ontstaan er geen verschillen in de totale toegevoegde waarde per economische sector. Toelichting op concentratiekaarten De fysieke functiemonitor Amsterdam laat aan de hand van kaarten nauwkeurig zien of een verschijnsel ruimtelijk geconcentreerd is, waar die concentratie zich bevindt en hoe het verloop in de tijd is. De kaarten geven aan waar in verhouding tot het gemiddelde in de stad veel mensen in een bepaalde sector werken. Daarmee krijgt men een indruk hoe de stad er op verschillende terreinen voor staat. Concentraties worden opgebouwd uit rechthoekige gebieden (van 50 bij 50 meter) in de stad waar de groep ruim bovengemiddeld voorkomt (minimaal 2 keer de standaarddeviatie boven het gemiddelde). 37