Zin en onzin van herinneringseducatie

Transcriptie

1 Zin en onzin van herinneringseducatie Lessen voor de XXIste eeuw 12 november 2012 Kaat Wils, Onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 i.s.m. Karel Van Nieuwenhuyse

2 een kleine enquête Alle jongeren in Vlaanderen zouden les moeten krijgen over de miljoenen slachtoffers van de Holocaust Alle jongeren in Vlaanderen zouden les moeten krijgen over de 1,5 miljoen gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog in de Westhoek Alle jongeren in Vlaanderen zouden les moeten krijgen over het half miljoen slachtoffers dat tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het Isonzofront (in het huidige Slovenië) viel Alle jongeren in Vlaanderen zouden les moeten krijgen over de tienduizenden burgerslachtoffers van de Spaanse burgeroorlog in de jaren 1930

3 herinneringseducatie een vakoverschrijdende eindterm in het Secundair Onderwijs in Vlaanderen sinds 2010: eindterm 7.4. (de leerlingen) trekken lessen uit historische en actuele voorbeelden van onverdraagzaamheid, racisme en xenofobie met in de begeleidende tekst over de uitgangspunten: 'herinneringseducatie als middel om vanuit een leerzaam omzien naar het eigen verleden en dat van samenlevingen elders in Europa of de wereld, te leren hoe het met de samenleving verder moet (

4 een recente oproep van politici Holocaustherinnering expliciet opnemen in de eindtermen zodat het een 'bezit voor altijd' wordt, blijkt meer dan noodzakelijk. [ ] Holocaustherdenking in combinatie met herinneringseducatie kan en moet een antwoord bieden op het antisemitisme dat meer en meer de kop opsteekt. [ ] Alvorens te kunnen komen tot een harmonieuze samenleving is het noodzakelijk dat onze jongeren kennis verwerven over de donkerste pagina van onze Europese geschiedenis. Brief van de dag, De Morgen, 27 januari 2012 Annick De Ridder (Open Vld), Luckas Vander Taelen (Groen), Bart De Wever (N-VA), Mia De Vits (sp.a), Mieke Vogels (Groen) en Eric Van Rompuy (CD&V)

5 oorlogsherinnering: alomtegenwoordig

6 en sterk geregisseerd bv. dagdagelijkse incidenten rond foute verwijzingen naar de Holocaust bv. Herinnering aan de Eerste Wereldoorlog momenteel inzet van profileringspolitiek van de Vlaamse en de Franstalige Gemeenschap Cfr. o.a. opiniestuk naar aanleiding van 11 november: We worden opgedragen te herdenken wat het beste uitkomt [ ] Het ene monument wordt overspoeld, een ander verkommert. [ ] Duitse herinneringen in de frontregio, je moet spieden om ze te vinden.[ ] We staan aan de vooravond van een nieuwe herdenkingshausse en op de herdenkingstafel ligt ook het heden. Het menu omvat integratie, verdraagzaamheid en mensenrechten op een bedje van hedendaags conflict. Rond de tafel: de representanten van oud-strijders, historici, de erfgoedgilde, politici en commercie. opiniestuk Benedict Wydooghe en Dominique Nuyttens, De Morgen, 10 november 2012.

7 opbouw van het college 1. Burgerschapsopvoeding en oorlogsherinnering: een historisch perspectief 2. Geschiedpolitiek en onderwijs 3. Herinneringseducatie en geschiedenisonderwijs Tot slot

8 geschiedenisonderwijs als burgerschapsopvoeding Verlichte kritiek op humanistisch onderwijsparadigma, 18 de eeuw; geboorte van geschiedenisonderwijs Burgerschapsopvoeding centrale doelstelling; inherente spanning

9 onderwijs en natievorming de 19 de eeuw Nationale geschiedenis & stimuleren van vaderlandsliefde Late 19 de eeuw: kritiek op focus op militaire geschiedenis

10 WO I: een dubbele erfenis Heroïsche herinnering levend houden Oorlog voorkomen: voorzichtige intrede pacifisme op school; rol van de Volkenbond Handboekrevisies als meest gebruikte middel Geschiedenis als school van patriotisme en internationale solidariteit

11 WOII en de internationalisering van de blik Onderwijs had gefaald bij aankweken van burgerzin; burgerschap van patriottisch naar internationaal Unesco officieel mandaat voor handboekrevisie; universele geschiedenis als instrument van vredesopvoeding Democratisch burgerschap als doelstelling; groeiend belang van contemporaine geschiedenis Kritische houding als bijdrage van het vak aan burgerschap

12 experimenten en de druk van het heden VSO, 1970: maatschappelijke vorming deels ter vervanging van geschiedenisonderwijs Geschiedenis: mondiaal, vertrekkend vanuit actuele problemen of vraagstellingen

13 holocausteducatie en vredesonderwijs WOI: focus op leed van gewone mensen, stimuleren van betrokkenheid via egodocumenten, thematiek van zinloosheid van geweld en lijden WOII: na fase van eren van nationale helden en internationale handboekrevisie i.v.m. oorzaken van de oorlog: judeocide doet zijn intrede, Holocaust wordt zelfstandig thema Vergelijkbare conjunctuur: jaren 1970, doorbraak jaren 1990

14 eindtermen geschiedenis (1995) Krachtlijnen o o geschiedenis als discipline vormende waarde van geschiedenis (o.a. vorming tot sociale weerbaarheid) 12 Funderende doelstellingen 2. Weten dat uitspraken over het verleden gebaseerd zijn op een diversiteit van bronnen. Bronnen kritisch kunnen analyseren. 12. Verantwoordelijkheid leren opnemen in de huidige maatschappij en naar de toekomst toe, op grond van de beginselen van de burgerlijke, politieke, sociale, economische en culturele rechten van de mens. (

15 vakoverschrijdende eindtermen ( ) nieuwe vorm van sociale controle via zelfsturing in een gedetraditionaliseerde samenleving Welke? leren leren, sociale vaardigheden, gezondheidseducatie, milieueducatie opvoeden tot burgerzin

16 een tweede generatie VOET (2010) Burgerschap als uitgangspunt: de actualisering van de eindtermen [moet] in eerste instantie een antwoord bieden op de vraag welke minimumcapaciteiten elke burger in Vlaanderen nodig heeft om actief aan de samenleving te kunnen participeren en om een persoonlijk leven uit te bouwen. eindterm 7.4. (de leerlingen) trekken lessen uit historische en actuele voorbeelden van onverdraagzaamheid, racisme en xenofobie met in de begeleidende tekst over de uitgangspunten: 'herinneringseducatie als middel om vanuit een leerzaam omzien naar het eigen verleden en dat van samenlevingen elders in Europa of de wereld, te leren hoe het met de samenleving verder moet (

17 Bijzonder Comité voor Herinneringseducatie (2008) Voornamelijk focus op WOII, intussen ook WOI Bestaande aanbod zichtbaar maken & leraren ondersteunen Herinneringseducatie is werken aan een houding van actief respect in de huidige maatschappij vanuit de collectieve herinnering aan menselijk leed dat veroorzaakt is door menselijke gedragingen als oorlog, intolerantie of uitbuiting en dat niet vergeten mag worden.

18 impulsen Politieke reacties op de groei van extreem-rechts in Vlaanderen sinds 1991 (~plannen voor een Holocaustmuseum 2001) Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research; Stockholmverklaring (1998; 2005) Aanbeveling Raad van Europa 2001: geschiedenisonderwijs 'should be an instrument for the prevention of crimes against humanity ~ Franstalige Gemeenschap: Décret mémoire (2009) Décret relatif à la transmission de la mémoire des crimes de génocides, des crimes contre l humanité, des crimes de guerre et des faits de résistance ou des mouvements ayant résisté aux régimes qui ont suscité ces crimes

19 memory boom, geschiedpolitiek en history wars Intense herinneringscultuur/hype van onderuit Actievere geschiedpolitiek door overheden t.m.m. toegenomen gevoeligheid i.v.m. schendingen van de mensenrechten globalisering en bijhorende gehechtheid aan de eigen nationale/regionale/lokale identiteit; terugplooien op het verleden processen van secularisering, verplaatsing van het sacrale (musea en memorialen als de kathedralen van de 21 ste eeuw Jay Winter) commercialisering van de cultuur; cultuurtoerisme History Wars : welke geschiedenis in de publieke ruimte en in het onderwijs, en wie bepaalt dat?

20 Geschiedenis en herinnering Kritiek van professionele historici Zie bijvoorbeeld open brief van 151 historici aan de Belgische overheid: " 'Herinnering' is geen toegangspoort tot kennis, ze mobiliseert het verleden voor een actueel of maatschappelijk project. De geschiedschrijving, van haar kant, eist het statuut van wetenschap op. Ze staat niet ten dienste van de politiek. Ze heeft niets te zien met emotie. Ze aanvaardt geen dogma's, kan ingaan tegen gemeenplaatsen. Ze houdt rekening met het geheugen, maar ze beperkt zich daar niet toe. (25 januari 2006) Herinneringseducatie versus geschiedenisonderwijs: o o Burgerschapsopvoeding Geschiedenis als wetenschappelijke discipline Spanning binnen geschiedenisonderwijs uitvergroot zichtbaar in spanning geschiedenisonderwijs-erfgoededucatie

21 academische geschiedbeoefening Herinneringseducatie wil, in tegenstelling tot de geschiedschrijving die objectiviteit nastreeft, uitdrukkelijk maatschappelijk relevant zijn. [ ] herinneringseducatie [beoogt] immers te leren uit het verleden. Leren uit verleden markeert inderdaad verschil Maar ook kloof geschiedenisonderwijs academische geschiedbeoefening Voorbeelden: collectieve herinnering: Auschwitz = 'de' Holocaust Project Live and Remember: nationaal perspectief van overwinnaars

22

23

24 de positie van het heden Expliciet vertrekpunt en einddoel Versus Valkuilen van het presentisme: ondoordacht met een hedendaagse bril naar het verleden kijken; bv. mensenrechten in de Middeleeuwen Druk om heden te betrekken; meerwaarde in bv. vergelijkingen tussen verleden en heden

25 de ethiek van de geschiedenis Opleuken van het leren versus een zekere terughoudendheid bij een thematiek van geweld en leed Mensenrechten als bril om naar het verleden te kijken en te beoordelen; impliciete rangorde van meest donkere bladzijden uit het verleden Versus Historici zijn geen rechters; ethiek van het historisch métier Geschiedenis heeft ethische dimensie Leerlingen leren om oordelen vanuit een historisch en een hedendaags perspectief te onderscheiden

26 empathie als doelstelling Vanzelfsprekendheid versus voorbehoud: o o emoties, gedachten en manieren van in het leven staan zijn historisch en cultureel bepaald bronnen en context in acht te nemen Voorbeeld

27

28

29 de effecten van projecten

30 emoties en oordelen Erg, erger, ergst: een opbod van leed of spektakel, de film was beter Leerlingen blikken terug op een bezoek aan Breendonk: 'heel heel indrukwekkend', 'confronterend', 'vies, 'pakkend 'En ja, er blijft niet meer veel van over. De folterkamer is volledig leeg. [...] Maar ik kan me dat moeilijk voorstellen. Als ge dan zegt Auschwitz, dan ziet ge de gaskamers echt'.

31 geschiedenisonderwijs versus herinneringseducatie Geschiedenis gaat over meer dan leed Herinneren voorkomt geen herhaling Werking en instrumentalisering van de herinnering als voorwerp van historische studie - ook dat is burgerschapsopvoeding

32 oorlogsherinnering als studieobject