STUDIE (F) CDC-1014

Transcriptie

1 Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas Nijverheidsstraat Brussel Tel.: Fax: COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS STUDIE (F) CDC-1014 over 'het effect van de NorNed kabel op de Day Ahead elektriciteitsprijzen in Nederland, Duitsland en België' uitgevoerd krachtens artikel 23, 2, tweede lid, 2 en 19 van de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt 28 april 2011

2 INHOUDSTAFEL I. WETTELIJK KADER... 5 II. CONCEPTEN AANGAANDE INTER-CONNECTIES... 7 II.1 Eerste concept: sociaaleconomische waarde van een interconnectie... 7 II.2 Tweede concept: effect van marktkoppeling... 9 II.3 Derde concept: expliciete en impliciete veilingen II.4 Vierde concept: koppeling door prijzen of door volumes II.4.1 Koppeling door prijzen II.4.2 Koppeling door volumes" of "Interim Thight Volume Coupling" (ITVC) III. PRAKTIJKANALYSE: HET DOSSIER NORNED III.1 Productie en ontwikkeling III.1.1 De aandeelhouders: Statnett en TenneT III.1.2 Structuur van het Noorse en Nederlandse productiepark III.1.3 Bondige historiek en wettelijke bepalingen III Studie door SKM Energy Consulting III Beslissing DTe III Beslissing NMa III.1.4 Bouw en beschikbaarheid van de kabel III.1.5 Financiering van de kabel III.2 Congestierentes en aanwending van de baten III.2.1 Congestierentes III.2.2 Aanwending van de baten III.3 Analyse van de uitgewisselde volumes op de kabel III.4 Conclusie IV. EFFECT VAN DE NORNED KABEL OP DE NEDERLANDSE DAY AHEAD PRIJZEN.. 33 IV.1 Verloop van de Noorse en Nederlandse prijzen /65

3 IV.1.1 Convergentie van de prijzen IV.1.2 Volatiliteit van de prijzen IV.1.3 Prijs op spitsuren en op daluren IV.1.4 Marktresiliëntie IV Methode IV Resultaten IV Interpretatie IV Opmerking IV.2 Correlatie tussen de Nederlandse gas- en elektriciteitsprijzen IV.3 Correlatie tussen de Noorse waterreservoirs en de elektriciteitsprijzen IV.4 Conclusie V. EFFECT VAN DE NORNED KABEL OP DE DUITSE EN BELGISCHE MARKTEN. 48 V.1 Effect van de NorNed kabel op de Duitse markt V.1.1 Analyse van de invoer/uitvoer V.1.2 Correlatie van de prijzen V.2 Effect van de NorNed kabel op de Belgische markt V.2.1 Analyse van de invoer/uitvoer V.2.2 Correlatie van de prijzen V.3 Conclusie VI. KOPPELING VAN DE NORNED KABEL VII. RESULTATEN VAN DE STUDIE VIII. BIBLIOGRAFIE /65

4 INLEIDING De COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS (CREG) heeft een studie gemaakt over het effect van de NorNed kabel op het verloop van de Day Ahead elektriciteitsprijzen in Nederland, Duitsland en België, overeenkomstig artikel 23, 2, tweede lid, 2 en 19 van de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt (hierna de "elektriciteitswet"). NorNed is een onderzeese installatie met een capaciteit van 700 MW voor de transmissie van gelijkstroom op hoge spanning (HVDC) tussen Noorwegen en Nederland. De doelstellingen van deze gereguleerde investering van 600 miljoen euro zijn: de liquiditeit van de Day Ahead markten van Nord Pool en APX verhogen en de volatiliteit van hun prijzen verlagen. De commerciële exploitatie van deze kabel is op 6 mei 2008 gestart. De studie bestaat uit zeven delen. Deel één behandelt het wettelijk kader. In deel twee overloopt de CREG bepaalde concepten in verband met interconnecties. Deel drie schetst de historiek van de NorNed kabel en geeft een eerste analyse van de financiering van de kabel en de ontvangen congestie opbrengsten. Deel vier gaat dieper in op het effect van de kabel op de Nederlandse Day Ahead markt. Deel vijf analyseert het effect van de kabel op de Duitse en Belgische Day Ahead. De recente aankoppeling van de kabel wordt in deel zes geanalyseerd. Tot slot worden de resultaten van de studie in deel zeven samengevat. Het Directiecomité heeft de studie op de vergadering van 28 april 2011 goedgekeurd. 4/65

5 I. WETTELIJK KADER 1. Deze studie werd uitgevoerd krachtens artikel 23, 2, tweede lid, 2 en 19 van de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt (hierna de "elektriciteitswet"). " Art De Commissie is belast met een raadgevende taak ten behoeve van de overheid inzake de organisatie en werking van de gasmarkt, enerzijds, en met een taak van toezicht en controle op de toepassing van de desbetreffende wetten en reglementen, anderzijds. Te dien einde zal de Commissie: [ ] 2 op eigen initiatief of op verzoek van de minister of van een gewestregering onderzoeken en studies in verband met de gasmarkt uitvoeren; [ ] 19 erover waken dat de technische en de tarifaire situatie van de elektriciteitssector alsook de evolutie ervan op het algemeen belang gericht zijn en zich integreren in het globale energiebeleid. De commissie verzekert de permanente monitoring van de elektriciteitsmarkt, op het vlak van de prijzen als op het vlak van de marktwerking. De Koning kan, op voorstel van de Commissie, bij een besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad, de nadere regels van de permanente monitoring van de elektriciteitsmarkt nader bepalen." 2. Wat het Europees recht betreft, verwijst deze studie naar Europese Verordening (EG) 714/2009 van het Europees Parlement en de Raad van 13 juli 2009 betreffende de voorwaarden voor toegang tot het net voor grensoverschrijdende handel in elektriciteit en tot intrekking van verordening (EG) 1228/ /65

6 3. Artikel 6, 6 van Europese Verordening (EG) 1228/2003 somt de verschillende mogelijkheden op voor aanwending van de inkomsten die voortvloeien uit grensoverschrijdende uitwisselingen tussen lidstaten: " Art Eventuele ontvangsten uit de toewijzing van koppelingscapaciteit worden voor één of meerdere van de volgende doelen gebruikt: a) garanderen dat de toegewezen capaciteit daadwerkelijk beschikbaar is; b) investeringen in het net die de koppelingscapaciteit handhaven of vergroten; c) als inkomsten waarmee de regelgevende instanties rekening houden bij de goedkeuring van de methode voor de berekening van nettarieven en/of bij de toetsing of de tarieven gewijzigd moeten worden." 4. In artikel 6, 6 van Europese Verordening (EG) 714/2009 ter intrekking van artikel 6, 6 van Europese Verordening (EG) 1228/2003 worden de verschillende mogelijkheden voor aanwending van de inkomsten die voortvloeien uit grensoverschrijdende uitwisselingen tussen Lidstaten bijgewerkt: "Art.16., 6. Eventuele ontvangsten uit de toewijzing van koppelingscapaciteit worden voor de volgende doelen gebruikt: a) garanderen dat de toegewezen capaciteit daadwerkelijk beschikbaar is, en/of b) de koppelingscapaciteit handhaven of vergroten door investeringen in het net, met name in nieuwe interconnectoren. Indien ontvangsten niet efficiënt voor de in de eerste alinea, onder punten a) en/of b), genoemde doelen kunnen worden aangewend, kunnen zij, onder voorbehoud van goedkeuring door de regulerende instanties van de betrokken lidstaten, voor een door die instanties vastgesteld maximumbedrag, worden aangewend als inkomsten die door de regulerende instanties in aanmerking moeten worden genomen bij de goedkeuring van de methode voor de berekening en/of de vaststelling van de nettarieven. De rest van de ontvangsten wordt op een aparte interne rekening gezet totdat hij voor de in de eerste alinea, onder punten a) en/of b), genoemde doelen kan worden besteed. De regulerende instantie brengt het agentschap op de hoogte van het in de tweede alinea bedoelde goedkeuringsbesluit." 6/65

7 II. CONCEPTEN AANGAANDE INTER- CONNECTIES II.1 Eerste concept: sociaaleconomische waarde van een interconnectie 5. Figuur 1 geeft een basismodel weer waar in de literatuur vaak naar wordt verwezen wanneer het over de sociaaleconomische waarde van een interconnectie gaat. Figuur 1: Sociaaleconomische waarde van een interconnectie (Bron: De Jong, 2007) 6. Stel dat twee niet-gekoppelde markten, "A" en "B", prijsniveaus hebben die in de loop van een bepaald uur respectievelijk aan E en A gelijk zijn. De sociale kosten van de congestie tussen deze twee markten zijn in dit geval in de loop van dit bepaald uur gelijk aan de driehoek ACE. 7. De curve Ex_PDC A staat voor het effect dat uitvoer uit markt "A" naar markt "B" zou hebben op het prijsniveau op markt "A". Omgekeerd staat curve Im_PDC B voor het effect dat invoer uit markt "A" naar markt "B" zou hebben op het prijsniveau op markt "B". 7/65

8 8. Door een uitwisseling van energie tussen de beide markten zal de aanleg van een interconnectie met capaciteit K 1 de prijzen op markt "A" doen stijgen van E naar P A en de prijzen op markt "B" doen dalen van A naar P B. De ingebruikname van de interconnectie zal leiden tot een daling van de congestiekosten van driehoek ACE naar driehoek BCD. Deze daling van de congestiekosten, ter grootte van het oppervlak van het trapezium ABDE, vertegenwoordigt de sociaaleconomische waarde van de interconnectie. 9. De rechthoek P B BDP A, d.i. de capaciteit van de interconnectie vermenigvuldigd met het prijsverschil tussen de beide markten na de ingebruikname van de interconnectie (P B P A ) vertegenwoordigt de congestierente die op de interconnectie wordt ontvangen. 10. Merk op dat, ingeval de capaciteit van de interconnectie hoger of gelijk is aan K 2, de sociaaleconomische waarde van de interconnectie gemaximaliseerd is en de congestiekosten nul bedragen. Op dit capaciteitsniveau is er geen congestierente die op de interconnectie wordt ontvangen. 11. Tot slot geeft figuur 1 de sociaaleconomische baten van de interconnectie in de loop van een bepaald uur weer. De sociaaleconomische baten dienen voor ieder uur over de levensduur van de interconnectie te worden berekend om de sociaaleconomische waarde ervan te kennen. Het prijsverschil tussen de twee gekoppelde markten biedt heel wat arbitragemogelijkheden. Niet alle sociaaleconomische baten van een interconnectie kunnen echter grafisch worden voorgesteld en hangen af van de verbetering van de prijsvolatiliteit, en dus van de risicopremie. Daarnaast stellen meerdere specialisten 1 ook nog andere voordelen voorop, zoals een betere integratie binnen de Europese markt, verbetering van de bevoorradingszekerheid, en opportuniteiten op het vlak van ondersteunende diensten (black start, spanningsregeling, reactief vermogen), voordelen die niet kwantificeerbaar zijn. 1 DE NOOIJ Michiel, Optimal investments in interconnectors and transmission capacity: Lessons from NorNed and the East-West interconnector, Market Design 2009, Stockholm conference, 18 September /65

9 II.2 Tweede concept: effect van marktkoppeling 12. Figuur 2 toont het effect van de marktkoppeling op de vraag- en aanbodcurves voor elektriciteit. Figuur 2: Effect van de marktkoppeling op de vraag- en aanbodcurves per uur Markt "A" Markt "B" Bron: website Belpex 13. Als de elektriciteitsprijs op markt "A" lager is dan de prijs op markt "B", zal er een overdracht van elektriciteit van markt "A" naar markt "B" plaatsvinden. 14. Door elektriciteit van markt "A" naar markt "B" te exporteren, zal de prijs op markt "A" stijgen en vice versa op de importerende markt. De overdracht tussen beide markten zal stilvallen wanneer op de beide markten eenzelfde prijs wordt gehaald, of als alle voor overdracht beschikbare capaciteit is benut. 15. Voor uitvoer die het gevolg is van de marktkoppeling wordt de maximumprijs gevraagd. Het geëxporteerde volume bevindt zich dus aan het begin van de vraagcurve van markt "A". Voor invoer die het gevolg is van de marktkoppeling wordt de minimumprijs aangeboden. De geïmporteerde hoeveelheid bevindt zich dus aan het begin van de aanbodcurve op markt "B". 16. Ten gevolge van de marktkoppeling verschuiven de aanbod- en vraagcurves op de respectieve markten zolang er een prijsverschil tussen deze markten bestaat en er op de 9/65

10 interconnectie capaciteit voor overdracht beschikbaar blijft ("Net transfer Capacities" of "NTC's"). Hoe ver de curves verschuiven houdt dus rechtstreeks verband met de waarde van de beschikbare overdrachtcapaciteit op de interconnectie. 17. Figuur 3 toont de vastgelegde jaarlijkse minimumwaarden voor de NTC's in 2011 in de regio Centraal West-Europa (hierna "CWE"). Deze waarden worden in MW uitgedrukt. Figuur 3: Vastgestelde jaarlijkse minimumwaarden voor de Net Transfer Capacities (NTC) in 2011 in de regio CWE (in MW) Bron: website Elia 10/65

11 II.3 Derde concept: expliciete en impliciete veilingen 18. Figuur 4 toont de soorten veilingen die aan de Nederlandse grenzen (Noorwegen, Duitsland, België) worden gebruikt om NTC's vóór de marktkoppeling toe te wijzen. Deze veilingen worden jaarlijks, maandelijks en dagelijks gehouden. Voor de Day Ahead werden twee soorten veilingen gebruikt: expliciete en impliciete veilingen. Figuur 4: Soorten veilingen die aan de Nederlandse grenzen worden gebruikt vóór de koppeling van de Day Ahead Tijd/grenzen Noorwegen Duitsland België Jaarlijks - Expliciet Expliciet Maandelijks - Expliciet Expliciet Day Ahead Expliciet Expliciet Impliciet In een systeem van expliciete veilingen worden NTC's afzonderlijk en los van de elektriciteitsprijzen ter veiling aangeboden. Vermits de NTC's en de elektriciteit afzonderlijk worden verhandeld, is er sprake van asymmetrische informatie, die kan leiden tot een suboptimaal gebruik van de interconnectie. In een systeem van impliciete veilingen worden NTC's impliciet in de Day Ahead geïntegreerd. De daaruit voortvloeiende prijzen weerspiegelen dus de energie- en congestiekosten aan iedere grens. Dit systeem van veilingen maakt een optimaal gebruik van de interconnectie mogelijk aangezien de NTC's automatisch aan de gekoppelde markten worden toegewezen. 19. Onderstaande figuur 5 toont de soorten veilingen die aan de Nederlandse grenzen worden gebruikt na de marktkoppeling. Figuur 5: Soorten veilingen die aan de Nederlandse grenzen worden gebruikt na de koppeling van de Day Ahead Tijd/grenzen Noorwegen Duitsland België Jaarlijks - Expliciet Expliciet Maandelijks - Expliciet Expliciet Day Ahead Interim Tight Volume Coupling ("ITVC") Impliciet Impliciet 11/65

12 Men ziet dat alle NTC's aan de koppeling van de Day Ahead worden toegewezen. De eerste marktkoppelingsfase ging in op 9 november 2010 en omvatte de Duits-Nederlandse grens. De tweede fase ging in op 12 januari 2011 en betrof NorNed. Dankzij de integratie van de markten kunnen de uitgewisselde volumes worden gemaximaliseerd. Er is dus sprake van een verbeterd gebruik van de interconnectie dankzij een verbeterd "marktdesign". 20. Uiteindelijk hebben de expliciete en impliciete veilingen een prijs die niet nul is zolang er congestie is op de interconnectie, zoals het onderstaande voorbeeld aantoont (Figuur 6). Figuur 6: Voorbeeld van ter expliciete of impliciete veiling aangeboden NTC's op de prijzen van twee gekoppelde markten. Vóór gebruik van de interconnectie: Markt A prijs: 20 /MWh Markt B prijs: 40 /MWh Na gebruik van de interconnectie: - zonder congestie Markt A prijs: 30 /MWh π producent = 10 /MWh - met congestie NTC = MW Prijs = 0 /MWh Expliciet en impliciet ter veiling aangeboden Markt B prijs: 30 /MWh π consument = 10 /MWh Markt A - prijs: 25 /MWh - π producent - = 5 /MWh π interconnectie = 5 /MWh NTC = MW Prijs = 10 /MWh Expliciet en impliciet ter veiling aangeboden Markt B prijs: 35 /MWh π consument = 5 /MWh π interconnectie = 5 /MWh 12/65

13 II.4 Vierde concept: koppeling door prijzen of door volumes 21. Binnen de CWE regio zijn er twee maatschappijen die een marktkoppeling aanbieden. De eerste maatschappij, Capacity Allocation Service Company Central Western Europe (hierna "CASC-CWE"), heeft een koppeling door prijzen uitgewerkt. De tweede maatschappij, European Market Coupling Company (hierna "EMCC"), heeft een koppeling door volumes tot stand gebracht. II.4.1 Koppeling door prijzen 22. CASC-CWE is een dienstverlener die namens de transmissienetbeheerders van de CWE als platform optreedt voor het opzetten en beheren van veilingen voor alle interconnecties in de CWE. CASC-CWE is een joint venture van Creos, Elia, EnBW Transportnetze AG, Transpower, RTE, Amprion en TenneT (figuur 7). Het organiseert expliciete veilingen voor de maandelijkse en jaarlijkse NTC's en impliciete veilingen voor de dagelijkse NTC's. 23. Een koppeling door prijzen, zoals die in 2006 op de Franse, Belgische en Nederlandse grenzen werd ingesteld, houdt in dat CASC-CWE zorgt voor de berekening van de nominaties op de interconnecties en de prijzen op de diverse markten volgens hun algoritme. Het deelt deze informatie vervolgens aan de betreffende markten mee. Figuur 7: Interconnecties beheerd door CASC-CWE Bron: 13/65

14 II.4.2 Koppeling door volumes" of "Interim Thight Volume Coupling" (ITVC) 24. EMCC is een onderneming die als platform optreedt voor het opzetten en beheren van interconnecties tussen de CWE en de Scandinavische regio (figuur 8). EMCC is een joint venture van Nord Pool, EPEX, 50Hertz, Transpower Stromübertragungs en Energinet.dk. Het organiseert een koppeling door volumes voor dagelijkse NTC's. 25. Een koppeling door volumes, zoals die in 2009 op de Duits-Scandinavische grenzen werd ingesteld, houdt in dat EMCC zorgt voor de berekening van de nominaties op de interconnecties volgens hun algoritme. Het deelt deze informatie vervolgens aan de betreffende markten mee, die hun elektriciteitsprijzen op onafhankelijke wijze berekenen. 26. EMCC is als "trader" op de markten geaccrediteerd en is door de eigenaars van NTC, Transpower, 50 Hertz en Energienet.dk gemachtigd om de op de markten beschikbare NTC's toe te kennen. De congestierentes worden door EMCC samengevoegd en vervolgens aan de eigenaars van de NTC's uitgekeerd. Figuur 8: Interconnecties beheerd door EMCC Bron: 14/65

15 III. PRAKTIJKANALYSE: HET DOSSIER NORNED 27. Het NorNed project behelst de aanleg van de langste onderzeese kabel voor elektriciteitstransmissie ter wereld. Deze interconnectie levert een bipolaire, hybride onderwaterverbinding van 580km op met een capaciteit van 700 MW gelijkstroom op hoge spanning (HVDC). De kabel steekt de Noordzee over via de Deense en Duitse territoriale wateren, om zo Feda (Noorwegen) met Eemshaven (Nederland) te verbinden, zodat er een connectie tussen de elektriciteitsnetten van de beide landen ontstaat. Het initiatief voor dit project gaat uit van de Noorse (Statnett) en Nederlandse (TenneT) transmissienetbeheerders. Figuur 9: NorNed kabel III.1 Productie en ontwikkeling III.1.1 De aandeelhouders: Statnett en TenneT 28. Statnett is een openbare maatschappij die sinds 1992 het Noorse transmissienet van kv beheert. Deze onderneming ontstond uit de splitsing van de elektriciteitsmaatschappij "Statkraftverkene" in twee openbare entiteiten, Statnett en Statkraft. De eerste is verantwoordelijk voor het elektriciteitstransmissienet, met inbegrip van de financiering en het beheer van de inkomsten uit interconnecties met de buurlanden. Het is tevens de oprichter van Nord Pool, de eerste multinationale elektriciteitsbeurs, waarin Noorwegen, Zweden, Finland en Denemarken actief zijn. De tweede heeft zich 15/65

16 gespecialiseerd in de elektriciteitsproductie en baat het waterkrachtpark uit, dat staatseigendom is. Figuur 10: Aandeelhouders NorNed 29. TenneT Holding werd in 1998 opgericht om de gereguleerde en niet-gereguleerde activiteiten van de Nederlandse transmissienetbeheerder te scheiden. De enige aandeelhouder is de Nederlandse regering in de hoedanigheid van de Minister van Financiën. TenneT TSO, dochtermaatschappij van TenneT Holding, beheert het Nederlandse transmissienet en de gereguleerde NorNed interconnectie. Dit project werd evenwel via de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" gefinancierd, dat de aan TenneT TSO toegekende middelen beheert. 30. Deze middelen worden gespijsd met opbrengsten uit de onevenwichtstarieven en uit opbrengsten verbonden aan veilingen aan de Noorse, Belgische en Duitse grenzen. Zij mogen enkel besteed worden na de goedkeuring van de directeur van de energieregulator (hierna "DTe"). Deze dienst hangt af van het Ministerie van Economische Zaken en werkt als kamer binnen de Nederlandse Mededingingsautoriteit (hierna "NMa"). 31. Figuur 11 toont de organisatiestructuur van TenneT Holding vanaf 31 maart Merk op dat de NorNed interconnectie hierin terug te vinden is in "TSO Auction B.V." (gereguleerde activiteiten), terwijl de interconnectie tussen het Verenigd Koninkrijk en Nederland terug te vinden is in "Britned Development Ltd" (niet-gereguleerde activiteiten). 16/65

17 Figuur 11: Organisatiestructuur van TenneT Holding (vanaf 31 maart 2010) NorNed Bron: Jaarverslag TenneT 2008, p. 101 III.1.2 Structuur van het Noorse en Nederlandse productiepark 32. Uit figuur 12, die de geïnstalleerde capaciteit in Noorwegen en Nederland in functie van het type centrale weergeeft, blijkt dat Noorwegen en Nederland zeer verschillende bronnen van energievoorziening hebben. De elektriciteitsproductie in Noorwegen berust voor 96% op waterkracht terwijl de Nederlandse productie op fossiele brandstoffen berust, voornamelijk gas (63%). 17/65

18 Figuur 12: Geïnstalleerde capaciteit in Noorwegen en Nederland in 2008 Geïnstalleerde productiecapaciteit in Noorwegen MW % Waterkrachtcentrale % Thermische centrale 726 2% Windkrachtcentrale 389 1% Totaal % Bron: Statistics Norway ( Geïnstalleerde productiecapaciteit in Nederland MW % Kerncentrale 485 2% Gascentrale % Steenkoolcentrale % Biomassacentrale 62 0% Biomassa/steenkoolcentrale % Windkrachtcentrale % Totaal % Bron: Statistics Nederlands ( 33. Dit leidt in beide landen tot uiterst verschillende situaties: terwijl in Noorwegen in droge jaren eerder een energietekort (MWh) dreigt, maakt Nederland zich veeleer zorgen over een gebrek aan capaciteit (MW) tijdens de spitsuren. Noorwegen heeft een capaciteitsoverschot en kan vrij goedkoop in nieuwe waterkrachtcapaciteit investeren. De toegang tot deze capaciteit kan door Nederland, gelet op zijn capaciteitstekort, worden benut om tegemoet te komen aan de vraag tijdens de spitsuren. Anderzijds heeft Nederland een energieoverschot, in die zin dat de productie-eenheden tijdens de daluren grotendeels stationair draaien. 34. Het NorNed project zou dan ook kunnen bijdragen tot een verzekerde continuïteit van de energievoorziening en een optimaal gebruik van de productiecapaciteit tussen de beide landen, met name dankzij een efficiënter gebruik van de waterkrachtvoorzieningen in Noorwegen in jaren met veel neerslag en een beter gebruik van de thermische capaciteit in Nederland tijdens de daluren. 35. Figuur 13 geeft grafisch het verloop van de elektriciteitsprijs per uur van de dag in Noorwegen, Nederland en België weer. Deze grafiek is gebaseerd op de Day Ahead uurgegevens van Nord Pool (South Norway), APX en Belpex. Daartoe werd voor ieder uur 18/65

19 een gemiddelde prijs berekend door het gemiddelde te nemen van de prijzen van 1 januari 2007 tot 27 januari 2011 (1.488 dagen) voor elk uur van de dag (24 uur). Figuur 13: /MWh Verloop van de Noorse, Nederlandse en Belgische elektriciteitsprijzen in de loop van de dag Verloop van de Noorse, Nederlandse en Belgische elektriciteitsprijzen in de loop van de dag (24 uur) Prijs BELPEX Prijs APX Prijs Nord Pool South Norway Bron: uurprijs op Nord Pool ( gegevens), APX ( gegevens) en Belpex ( gegevens) 36. De neiging naar sterk verhoogde prijzen tijdens de spitsuren is in de APX prijzen behoorlijk sterker waarneembaar dan in de Nord Pool (South Norway) prijzen. Dit toont zeer duidelijk het verschil in de structuur van de Noorse en Nederlandse productieparken dat de NorNed kabel zou kunnen optimaliseren. Merk ook op dat de elektriciteitsprijzen van Belpex op uurbasis identiek aan die van APX verlopen. III.1.3 Bondige historiek en wettelijke bepalingen 37. Statkraft en Sep (de voormalige vereniging van Nederlandse elektriciteitsproducenten) startten in 1990 met de planning van NorNed en sloten in 1994 een "power exchange agreement" (PEA) af. Na de herstructurering van de maatschappijpen in het kader van de deregulering van de energiesector in die twee landen, waren Sep, Statkraft en Statnett door de PEA contractueel gebonden tot 16 januari /65

20 Daarnaast hadden Statnett en TenneT een intentieverklaring ondertekend voor de ontwikkeling van een gereguleerde interconnectie tussen de beide landen. Deze koppeling zou eigendom zijn van de Noorse en Nederlandse transmissienetbeheerders. III Studie door SKM Energy Consulting 38. In 2003 bestelden Statnett en TenneT een studie bij SKM Energy Consulting om de sociaaleconomische baten van een verbindingskabel tussen de Noorse en de Nederlandse elektriciteitsmarkt te bepalen. De adviseurs van SKM Energy Consulting identificeerden vier elementen die bepalend zijn voor de sociaaleconomische waarde van de NorNed kabel: 1) de congestierentes; 2) het effect van de kabel op het consumenten- en producentensurplus; 3) het effect op de congestierentes die aan de andere grenzen worden ontvangen; 4) het effect op de Noorse en Nederlandse markt voor ondersteunende diensten. 39. In 2004 werkten Statnett en Tennet in samenwerking met DTe, APX en ILEX Energy Consulting een businessplan uit voor de bouw van de NorNed kabel. Voor de bepaling van de sociaaleconomische waarde van de kabel werden dezelfde veronderstellingen als die in de studie van SKM Energy Consulting gehanteerd, hoewel de daar vooropgestelde bedragen (los van de geraamde congestierentes) met veel voorbehoud werden gegeven. 40. Op 31 augustus 2004 diende TenneT bij de Directeur van DTe een schriftelijke aanvraag in om de inkomsten van de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" voor de financiering van de NorNed kabel te gebruiken. Volgens die aanvraag moest de volledige capaciteit van de kabel beschikbaar zijn via een systeem van impliciete veilingen op de Day Ahead markt van Nord Pool Spot en APX. 20/65

21 III Beslissing DTe 41. Op basis van artikel 6.6.b van Verordening (EG) 1228/2003, keurde DTe in zijn beslissing van 23 december 2004 de financiering van het NorNed project voor TenneT goed met de middelen van de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet", onder meer verwijzend naar de congestierentes aan de Duitse en Belgische grenzen. Vanaf het begin had DTe de wens uitgedrukt dat alle beschikbare capaciteit impliciet aan de koppeling van de Day Ahead markten van Nord Pool Spot en APX zou worden toegewezen om de liquiditeit van deze markten te vergroten en de volatiliteit van hun prijzen te verlagen. DTe stelde eveneens voor om de capaciteit van de NorNed kabel tot 700 MW op te voeren en de financiering aan een dubbel indicatief systeem te koppelen. Dat zou TenneT enerzijds verplichten het project zo snel mogelijk en voor maximaal 318 miljoen euro te bouwen, en anderzijds na de bouw ervan een minimale beschikbaarheid van de kabel op de Day Ahead markten van Nord Pool en APX te garanderen. Naargelang de naleving van de door DTe vastgestelde voorwaarden, zou TenneT via zijn commerciële winst jaarlijks een bepaald bedrag ontvangen of betalen. 42. De door de NorNed kabel ontvangen congestierentes werden op basis van een capaciteit van 600 MW op 66 miljoen euro per jaar geraamd. Deze inkomsten moesten evenredig onder Noorwegen en Nederland verdeeld worden. Tevens stelde TenneT voor om het Nederlandse deel (dat wil zeggen de jaarinkomsten van 33 miljoen euro) aan de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" toe te kennen, evenals de congestierentes ontvangen aan de Duitse en Belgische grenzen. 43. Bovendien vergde de beslissing van DTe de indiening van een voorstel tot verandering van de "grid code" door TenneT, in overeenstemming met de "Electricity Act", en dit vóór 1 januari Dit voorstel moest een berekeningsprocedure inhouden om de capaciteit van de kabel en de toewijzing van deze capaciteit aan de verschillende partijen via een systeem van impliciete veilingen vast te leggen. 21/65

22 III Beslissing NMa 44. Bij het opstellen van zijn voorstel stootte TenneT echter op een aantal problemen. Nederland had zich daarnaast immers aan een trilaterale koppeling (hierna "TLC") met Frankrijk en België verbonden op basis van een systeem van expliciete en impliciete veilingen. Bijgevolg moesten twee grote problemen worden overwonnen om de capaciteit van NorNed op impliciete veilingen toe te kennen: 1) de harmonisering van "Gate Closure Times" (sluitingsuur van de elektriciteitsbeurzen, hierna "GCT") tussen de TLC en de Scandinavische regio; 2) de bereidheid van de Franse en Belgische elektriciteitsbeurzen om hun aanbodregisters uit te wisselen ten gunste van een impliciete marktkoppeling met de NorNed kabel. 45. Op 6 juni 2007 ondertekenden de Ministers, reguleringsinstanties, transmissienetbeheerders en elektriciteitsbeurzen van de CWE regio een Memorandum of Understanding om al het nodige te doen om van de marktkoppeling van de CWE regio zo snel mogelijk een feit te maken. Voor de NorNed kabel werd een tijdelijke oplossing besproken gelet op de tijd vereist voor de harmonisering van de GCT's in de CWE regio. Na veel weigeringen en discussies stemden de elektriciteitsbeurs Nord Pool en de elektriciteitsnetbeheerder Statnett er tenslotte mee in om de NorNed capaciteit, als tijdelijke oplossing, via een systeem van expliciete veilingen toe te kennen. 46. TenneT maakte dan een berekeningsvoorstel op basis van de methode waarmee de dagcapaciteit van de interconnectie tussen Duitsland en Nederland wordt toegewezen. Het enige verschil voor NorNed is de toepassing van een verplichting die de verandering van richting van de uitgewisselde elektriciteit tot 600 MW beperkt binnen twee opeenvolgende uren. De capaciteit van de NorNed kabel wordt dus in drie stappen berekend: (I) vaststelling van de gewenste transmissierichting, (ii) vermindering van de capaciteit als de gewenste richting verandert, en (iii) toewijzing van de capaciteit aan de diverse partijen. 22/65

23 47. Statnett gaf tevens te kennen dat de intraday uitwisseling op de Noorse markt niet mogelijk was. De transmissiecapaciteit die niet op expliciete veilingen verkocht kon worden zal dus niet opnieuw aan de intraday markt worden toegewezen. Bovendien laat de Noorse markt geen organisatie van jaarlijkse of maandelijkse expliciete veilingen toe, zoals dat wel het geval is aan de Belgisch-Nederlandse grens. De capaciteit van NorNed zou dus uitsluitend via een systeem van dagelijkse expliciete veilingen worden toegewezen. Bijgevolg zou het gebruik van de NorNed kabel niet optimaal zijn. 48. In augustus 2007 keurde de NMa het voorstel van TenneT over de invoering van een systeem van dagelijkse expliciete veilingen op de NorNed kabel goed. Nochtans zou dit een tijdelijk systeem moeten zijn, in afwachting van een harmonisering van de marktregels tussen de TLC en de Scandinavische regio. Alle Noorse in- of uitvoer die tot een uitwisseling op de NorNed kabel leidt, zal op de Day Ahead markt van Nord Pool moeten worden voorgelegd. Alle invoer in Nederland die tot een uitwisseling op de NorNed kabel leidt, zal op de Day Ahead markt van APX moeten plaatsvinden. Het product dat ter veiling op NorNed wordt aangeboden bestaat uit een "hourly physical transmission right" (PTR), uitgedrukt in megawatt (MW). 49. De Europese Commissie erkende dat de marktkoppeling de beste methode was om de vereiste doelstellingen voor een efficiënt congestie- en marktbeheer te verwezenlijken, ook op het vlak van de praktische uitvoerbaarheid. Dat maakte van NorNed een prioriteit op Europees niveau die financiële steun kreeg van de Europese Investeringsbank (EIB). 50. De commerciële activiteiten van NorNed konden op 6 mei 2008 van start gaan. Die datum is belangrijk en zal ons toelaten om het effect van NorNed te analyseren door de elektriciteitsprijzen voor en na 6 mei 2008 te vergelijken. III.1.4 Bouw en beschikbaarheid van de kabel 51. In februari 2005 kondigt Nexans, wereldleider in de kabelindustrie, de ondertekening van een overeenkomst aan voor de bouw van twee kabels en een sectie met aankomst op de Noorse kust. De engineering- en productieactiviteiten van de kabels werden echter pas in de loop van 2006 aangevat. 23/65

24 52. De 580 km lange NorNed kabel werd met behulp van een kabellegger van Nexans en een robot op een diepte van 410 meter op de zeebodem geplaatst. De eerste tests gingen in oktober 2007 van start, maar moesten door problemen met de kabel en conversiestations worden verlengd. 53. Na een reeks reparaties en slechte weersomstandigheden werden de laatste tests in april 2008 uitgevoerd, één maand voor de lancering van de commerciële exploitatie van de kabel in mei Vervolgens doken er ernstige beschikbaarheidproblemen op, tot zelfs een volledige uitval van de kabels in februari, maart en april De kabels waren langere periodes onbeschikbaar, wat ook aantoont hoe moeilijk het is de operationele werking van een dergelijk project technisch in stand te houden. Door de lengte en de diepte van de kabels nam de lokalisering van een technisch probleem op NorNed veel tijd in beslag. Bijvoorbeeld, de onbeschikbaarheid van de NorNed kabel in februari, maart and april 2010 vertegenwoordigt een verlies van ongeveer 7,5 miljoen euro op de veronderstelling dat het gemiddelde inkomen van de kabel 3 maanden voor en na het incident. Figuur 14 brengt de technische moeilijkheden in kaart met een lijst van incidenten sinds de indienstneming van de NorNed kabel. Figuur 14: Lijst van technische incidenten met de NorNed kabels juni 2008 juli 2008 februari 2009 april 2009 februari april 2010 mei 2010 NorNed kabel buiten dienst (6 uur) NorNed kabel buiten dienst (3 dagen) NorNed kabel tijdelijk buiten dienst (14 dagen) Spanning wordt van de kabel genomen na een brand (1 maand) NorNed kabel onbeschikbaar (3 maanden) NorNed kabel buiten dienst (6 uur) Bron: website NorNed Auction 24/65

25 III.1.5 Financiering van de kabel 55. Figuur 15 toont de financiële resultaten van de jaarverslagen 2007, 2008, 2009 en midden 2010 van TenneT uit "auctions receipts". Dit zijn de opbrengsten uit veilingen gehouden aan de Nederlandse grenzen. Figuur 15: Evolutie van de producten verbonden aan Nederlandse interconnecties (miljoen EUR) S Balance at 1 January 357,27 440,27 234,37 292,34 Additions of auctions receipts/market coupling 69,25 107,01 60,06 NA* Interest 13,86 11,64 4,93 NA* To investment contributions - -/- 302, Other withdrawals - -/- 21,81 -/- 7,01 NA* Balance at 31 December 440,27 234,37 292,34 307,00 * NA = not available Bron: Jaarverslagen TenneT 2008 (p. 161), 2009 (p. 132), en S (p. 16) 56. Op 1 januari 2007 beschikte de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" over 357,27 miljoen euro (zie paragraaf 30). In de loop van 2007 kreeg TenneT 69,25 miljoen euro terug dankzij de congestierentes op de Duitse en Belgische interconnecties. Op 31 december 2007 bedroeg het totaal van al deze opbrengsten in de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" samen 440,27 miljoen euro. 57. De kabel kostte in totaal 600 miljoen euro, waarvan 300 miljoen euro door TenneT en 300 miljoen euro door Statnett gefinancierd werd. 58. Waarmee NorNed in de loop van 2008 gefinancierd werd, is gemakkelijk op te maken uit de hoofding "to investments contributions" en "other withdrawals". Uit figuur 15 blijkt dat twee bedragen, voor een totaal van 324,54 miljoen euro, naar de financiering van de kabel zijn gegaan. Het eerste bedrag van 302,73 miljoen euro vertegenwoordigt de gekapitaliseerde waarde, terwijl het tweede bedrag van 21,81 miljoen euro de overige opnames vertegenwoordigt in verband met de intrestkosten van de lening die door TenneT werd aangegaan voor de bouw van de kabel, de operationele kosten en de kosten van de netverliezen. 25/65

26 59. De effect van deze financiering op de reserves van de Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet werd echter fors gerecupereerd door de uitzonderlijke inkomsten verbonden aan de congestierentes voor 2008 ten bedrage van 107,01 miljoen euro. III.2 Congestierentes en aanwending van de baten 60. Sinds de indienstneming bedroegen de opbrengsten van NorNed 190 miljoen euro (figuur 16). TenneT en Statnett ontvingen elk de helft van de inkomsten en kregen op die manier sinds de start van de kabel elk 95 miljoen euro terug. 61. Er werd twee systemen van veilingen op NorNed gebruikgemaakt: een systeem van expliciete veilingen van 6 mei 2008 tot 12 januari 2011, georganiseerd door NorNed Auction, en een systeem van impliciete veilingen vanaf 13 januari 2011, georganiseerd door EMCC. Met behulp van de informatie op de website van NorNed Auction 2 en EMCC 3 kunnen we de congestierentes van de kabel vanaf de aanleg berekenen. III.2.1 Congestierentes 62. Figuur 16 toont het maandelijkse verloop van de congestierentes voor de NorNed kabel vanaf mei Het blauwe gedeelte slaat op de congestierentes in de richting van Noorwegen naar Nederland, terwijl het rode gedeelte op de congestierentes in de richting van Nederland naar Noorwegen slaat /65

27 Figuur 16: Verloop van de congestierentes voor NorNed EUR Jaar 2008 = 113 millions EUR Jaar 2009 = 45 millions EUR Jaar 2010 = 24 millions EUR Jaar 2011 = 8 millions Bron: website NorNed Auction 63. Over de eerste twaalf maanden was de investering meer dan rendabel, met een jaarrendement ("return on investment" of ROI) van 20%. De inkomsten van NorNed kenden een zeer veelbelovende start en lagen ver boven de prognoses die in de studie van SKM Energy Consulting werd vooropgesteld. 64. Toch zien we daarna een sterke terugval, die wellicht te maken heeft met de daling van de Day Ahead prijzen op APX en de stijging van de Day Ahead prijzen op Nord Pool (dus lagere arbitragebedragen) en die zonder twijfel ook te maken heeft met de 27/65

28 beschikbaarheidproblemen van de kabel op de verschillende markten (meer bepaald in februari, maart en april 2010). 65. Tevens stellen we een verandering in de stroomrichting van de congestierentes vast. Terwijl de meeste inkomsten van NorNed in 2008 en 2009 te maken hadden met congesties ontstaan door de invoer van Noorse elektriciteit in Nederland, stellen we vast dat de inkomsten van de kabel vanaf 2010 merendeels voortvloeien uit congestie door uitvoer van Nederlandse elektriciteit naar Noorwegen. III.2.2 Aanwending van de baten 66. Wat de aanwending van de baten betreft, d.i. de aanwending van de congestierentes na afschrijvingen en terugbetaling van leningen, rekent de Noorse staatsmaatschappij Statnett deze rechtstreeks in de Noorse transmissietarieven door, terwijl de Nederlandse staatsmaatschappij TenneT ze gebruikt om de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" te spijzen. 67. In Nederland werd niets aan de eindgebruikers doorgerekend aangezien voor het gebruik van de middelen van de "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" een formele aanvraag en goedkeuring van de directeur van de DTe vereist is, en er tot op heden geen enkele beslissing over de aanwending van deze baten werd genomen. III.3 Analyse van de uitgewisselde volumes op de kabel 68. Nederland heeft via NorNed GWh elektriciteit ingevoerd in 2008, GWh in 2009 en 919 GWh in Nog via NorNed heeft Nederland 332 GWh elektriciteit uitgevoerd in 2008, GWh in 2009 en GWh in Net zoals bij het verloop van de inkomsten van NorNed (zie paragraaf 65) stellen we een verandering in de stroomrichting van de invoer en uitvoer vanaf eind 2009 vast. 28/65

29 69. Figuur 17 toont de maandelijkse gemiddelden van de nominaties (in MW) op NorNed. De nominaties in de richting van Noorwegen naar Nederland zijn in het blauw weergegeven, de nominaties in de richting van Nederland naar Noorwegen in het rood. Figuur 17: Maandgemiddelde van de nominaties op NorNed (in MW) MW Jaar 2008 MW Jaar MW Jaar 2010 MW Jaar Bron: website NorNed Auction 70. In 2008 vonden nominaties voornamelijk plaats voor elektriciteitsstromen van Noorwegen naar Nederland, terwijl we voor 2009 een meer evenwichtige stroomrichting vaststellen en een duidelijke trend voor nominaties van stromen in de richting van Nederland naar Noorwegen in 2010 en januari /65

30 71. Daarnaast toont figuur 18 de gemiddelde nominaties per uur (24 uur) in MW voor 2008, 2009, 2010 en Eerst en vooral stellen we een verandering in de richting van de nominaties in de loop van 2009 vast. Het is ook interessant om te analyseren wanneer de nominaties op NorNed gebeuren. Figuur 18: Gemiddelde nominatie per uur op NorNed (in MW) MW Jaar 2008 MW Jaar MW Jaar 2010 MW Jaar Bron: website NorNed Auction 30/65

31 72. De eerste vaststelling is een gestadige invoer van Noorse elektriciteit (tussen 44 en 652 MW) naar Nederland tijdens de spitsuren (tussen 10u en 12u, en tussen 18u en 19u). Dit bevestigt het verhoopte effect dat NorNed de Noorse waterkrachtcapaciteit zou gebruiken om het aanbod op de Nederlandse Day Ahead markt tijdens de spitsuren te verhogen. 73. De tweede vaststelling is een gestadige uitvoer van Nederlandse elektriciteit (tussen 43 en 160 MW) naar Noorwegen tijdens de daluren (tussen 2u en 6u). Dit bevestigt het verhoopte effect dat NorNed de ongebruikte thermische capaciteit in Nederland zou gebruiken om het peil van de Noorse waterreservoirs tijdens de daluren te verhogen. III.4 Conclusie 74. Sinds de opstart van de onderhandelingen in 1990 over een kabel die Noorwegen en Nederland met elkaar zouden verbinden, zijn er heel wat extrapolaties gemaakt en voorbarige conclusies getrokken over de sociaaleconomische baten van het NorNed project en het effect ervan op de Day Ahead van Nord Pool Spot en APX. (Zie paragrafen 38 en 41.) 75. Het is duidelijk dat het primaire doel van deze verbinding, namelijk de creatie van een systeem van impliciete veilingen dat de waterreservoirs in het noorden met de thermische (gas)centrales in het zuiden verbindt, heeft plaatsgemaakt voor de invoering van een tijdelijk systeem van expliciete veilingen dat, theoretisch gezien, tot een suboptimaal gebruik van de interconnectie leidt (zie paragraaf 48). 76. In de praktijk leverde NorNed de eerste maanden nochtans ongelooflijk hoge inkomsten op met rendementspercentages die alle theoretische ramingen overtroffen (zie paragraaf 63). 77. De CREG stelt evenwel vanaf 2009 een forse terugval van de door NorNed gegenereerde inkomsten vast en een verandering van de stroomrichting van de congestierentes. Terwijl de meeste inkomsten van NorNed in 2008 verbonden waren aan congesties door toedoen van invoer van Noorse elektriciteit in Nederland, stelt de CREG vast dat de inkomsten van de kabel vanaf 2010 merendeels voortvloeien uit congestie door 31/65

32 toedoen van uitvoer van Nederlandse elektriciteit naar Noorwegen (zie paragrafen 64 en 65). 78. Deze verandering van de stroomrichting is ook terug te vinden in de analyse van de uitgewisselde volumes op de NorNed kabel. In 2008 vonden nominaties voornamelijk plaats voor elektriciteitsstromen van Noorwegen naar Nederland, terwijl de CREG voor 2009 een meer evenwichtige stroomrichting vaststelt en een duidelijke trend naar nominaties van stromen in de richting van Nederland naar Noorwegen voor 2010 en januari 2011 (zie paragraaf 70). 79. Ook uit de analyse op NorNed van de gemiddelde nominaties per uur blijkt een gestadige invoer van Noorse elektriciteit (44 tot 652 MW) in Nederland tijdens de spitsuren (tussen 10u en 12u, en tussen 18u en 19u) en een gestadige uitvoer van Nederlandse elektriciteit (43 tot 160 MW) naar Noorwegen tijdens de daluren (tussen 2u en 6u) (zie paragrafen 72 en 73). 80. Tot slot werden de baten van dit project rechtstreeks aan de Noorse eindafnemers doorgerekend, terwijl de inkomsten uit veilingen in Nederland geheel werden aangewend om het fonds "Stichting Beheer Doelgelden Landelijk Hoogspanningsnet" te spijzen (zie paragrafen 66 en 67). 32/65

33 IV. EFFECT VAN DE NORNED KABEL OP DE NEDERLANDSE DAY AHEAD PRIJZEN 81. Om het effect van de NorNed kabel op de Nederlandse elektriciteitsprijzen te analyseren bestaat dit deel uit drie stappen: (i) de analyse van de Day Ahead elektriciteitsprijzen van Nord Pool Spot en APX, (ii) de analyse van de correlatie tussen de Nederlandse elektriciteits- en gasprijzen, en (iii) de analyse van de correlatie tussen de elektriciteitsprijzen en de beschikbaarheid van de waterreservoirs in Noorwegen. Deze drie analyses kunnen ons inzicht geven in het effect van de kabel op de Nederlandse elektriciteitsprijzen. 82. De gegevens werden gekozen in functie van hun beschikbaarheid. Daarom loopt de periode die in dit document in aanmerking werd genomen van 1 januari 2007 tot 27 januari Met deze steekproef van gegevens beschikken we over voldoende waarnemingen voor de periode voor en na 6 mei 2008, de datum van indienstneming van de NorNed kabel. Bovendien kunnen we met deze resultaten ook de recente koppeling van de elektriciteitsmarkten tussen de CWE regio en de Scandinavische regio opnemen. 83. Tot slot werden ook de prijzen van Forwards Calendar Y+1 gebruikt om de correlatie tussen de gas- en elektriciteitsprijzen in Nederland aan te tonen. De Forwards markt geeft immers een beter beeld van het verloop van de gasprijs ten opzichte van de dynamiek van deze markt (een eigenschap die het "Samuelson-effect" wordt genoemd, 1965) De onderstaande tekening geeft een overzicht van de diverse, op de beurzen uitgewisselde producten, met hun gebruik in functie van de tijd. Deze producten bieden veel arbitragemogelijkheden voor elektriciteitsproducenten die in real time de capaciteit moeten injecteren die ze de dag voordien hebben genomineerd (= Day Ahead). Daarvoor doen ze een beroep op hun productiecentrales, op (jaarlijkse of maandelijkse) Forwards producten, op Day Ahead producten (de dag voordien) of intraday producten (de dag zelf). 4 GEMAN H., Commodities and commodity derivatives: Modeling and Pricing for Agriculturals, Metals and Energy (2005), p.29 33/65

34 jan-07 mrt-07 mei-07 jul-07 sep-07 nov-07 jan-08 mrt-08 mei-08 jul-08 sep-08 nov-08 jan-09 mrt-09 mei-09 jul-09 sep-09 nov-09 jan-10 mrt-10 mei-10 jul-10 sep-10 nov-10 jan-11 IV.1 Verloop van de Noorse en Nederlandse prijzen 85. De op de APX in het Day Ahead segment verhandelde volumes bedroegen GWh in 2007, GWh in 2008, GWh in 2009 en GWh in Nord Pool Spot is een zeer liquide markt waarop vanaf 2007 jaarlijks meer dan GWh werd verhandeld Figuur 19 geeft het prijsverloop weer van de Day Ahead elektriciteitsprijzen in Noorwegen en Nederland. De Nederlandse gasprijzen werden ter referentie in de grafiek toegevoegd. De gasprijzen worden net als de elektriciteitsprijzen in /MWh uitgedrukt. Figuur 19: Verloop van de Noorse (zone NO2, South Norway) en Nederlandse Day Ahead prijzen /MWh NorNed koppeling APX NL Day Ahead Electricity Spot Price Nord Pool South Norway Day Ahead Electricity Spot Price APX NL Day Ahead Gas Spot Price Bron: Nord Pool Spot- et APX beurzen /65

35 IV.1.1 Convergentie van de prijzen 87. Volgens figuur 19 volgen de Nord Pool South Norway prijzen en de APX prijzen een gelijkaardige trend, met verschillen gedurende enkele maanden. Nochtans convergeerden deze prijzen niet onmiddellijk na de aanleg van NorNed. Bovendien vertoonden ze al voor de aanleg van de kabel de neiging om dichter bij elkaar te komen. 88. Deze convergentie kan dus aan andere factoren te wijten zijn. Gelet op het overwicht aan gascentrales voor de productie van elektriciteit in Nederland kan men zich aan een vrij sterke correlatie tussen de Nederlandse elektriciteits- en gasprijzen verwachten. Volgens dezelfde redenering kan men zich, gelet op het overwicht aan waterkrachtcentrales in Noorwegen, verwachten aan een vrij sterke correlatie tussen de Noorse prijzen en de beschikbaarheid van de waterreserves. Daarom worden deze verhoudingen hieronder verder geanalyseerd. /MWh gemiddelde APX prijs gemiddelde NPS prijs Verschil in absolute waarde Figuur 20 toont over 4 grafieken dezelfde gegevens als in figuur 19: 1 voor ieder jaar (2007, 2008, 2009, 2010). Deze afbeelding schetst het verloop van de convergentie van de Nord Pool South Norway- en APX prijzen, en geeft de convergentie van deze prijzen vanaf 2009 weer. 35/65

36 jan-09 feb-09 mrt-09 apr-09 mei-09 jun-09 jul-09 aug-09 sep-09 okt-09 nov-09 dec-09 jan-10 feb-10 mrt-10 apr-10 mei-10 jun-10 jul-10 aug-10 sep-10 okt-10 nov-10 dec-10 jan-07 feb-07 mrt-07 apr-07 mei-07 jun-07 jul-07 aug-07 sep-07 okt-07 nov-07 dec-07 jan-08 feb-08 mrt-08 apr-08 mei-08 jun-08 jul-08 aug-08 sep-08 okt-08 nov-08 dec-08 Figuur 20: Convergentie van de Noorse en Nederlandse Day Ahead elektriciteitsprijzen /MWh 120 Jaar 2007 /MWh 120 NorNed Jaar /MWh 120 Jaar 2009 /MWh 120 Jaar Bron: APX- en Nord Pool Spot beurzen 90. Het verloop van de congestierentes van NorNed is hierop gemakkelijk te volgen, met een uitzonderlijke start gevolgd door een terugval. De arbitragemogelijkheden waren na de aanleg van de NorNed kabel zeer groot, aangezien de verschillen tussen de Nord Pool South Norway prijzen en de APX prijzen over het hele jaar 2008 hoog lagen. Vervolgens stellen we vanaf 2009 een convergentie van de prijzen vast die deze arbitragemogelijkheden, en dus ook de congestierentes, beperkt. 36/65