SALMONELLA EHEC MRSA VOGELGRIEP DIOXINE Q-KOORTS PAARDENVLEES ANTIBIOTICA MKZ VARKENSPEST BSE MARCEL VAN SILFHOUT

Transcriptie

1 SALMONELLA EHEC MRSA VOGELGRIEP DIOXINE Q-KOORTS PAARDENVLEES ANTIBIOTICA MKZ VARKENSPEST BSE MARCEL VAN SILFHOUT

2 INHOUD Een antikookboek 8 UITGEZWAAID 11 Hoe de controle op voedsel overboord ging ONBEPERKT SPARERIBS 19 Wandeling door een megaslachtfabriek GEKKE KOEIEN EN GIFKIPPEN 31 Europa wil strenger toezien HET HAMBURGERPARADIJS 39 Poepbacteriën op ons vlees BROODJE SALMONELLA 59 Zalmmoten op reis door Europa HORSEGATE 77 De mondiale voedselkluwen BOERENOORLOGEN 87 De strijd tussen Landbouw en Volksgezondheid GERUIMD 97 Opstand in Kootwijkerbroek

3 HAAGSE HAANTJES 109 De staatsgreep van Landbouw VERGETEN BACTERIE 117 Een geitenziekte loopt uit de hand DE REKENING ALSTUBLIEFT 131 Wegbezuinigd toezicht KADAVERDISCIPLINE 139 Een klokkenluider wordt gestraft FATA MORGANA 147 Inspectie op afstand QUATTRO STAGIONI 157 Keuringslabs getest DE INFECTIEBOM 167 Antibiotica als groeimiddel VOEDSELORGASME 179 De onweerstaanbare combinatie van vet en suiker KILOKNALLERS EN BOERDERIJKAAS 187 De worsteling met ons eten Nawoord door prof. mr. Pieter van Vollenhoven 204 Overzicht reorganisaties, voedselaffaires en dierziekten 206 Dankwoord en verantwoording 208 Register 212

4

5 UITGEZWAAID Hoe de controle op voedsel overboord ging Het telefoontje van het ministerie kwam onverwacht en op een beroerd moment. Op de grijsbewolkte vrijdagmiddag van 23 mei 2003 ging de staf van de Keuringsdienst van Waren en Veterinaire Zaken net aan boord van een grote zeilboot die hen naar Terschelling zou brengen. Het was het afscheidsweekeinde van veterinair hoofdinspecteur Henk Verburg, een hooggewaardeerde leidinggevende met een lange staat van dienst. Martin Wolfs, de toenmalige baas van de voedselen warenwaakhond, hield de inhoud van het telefoongesprek met de secretaris-generaal van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), Roel Bekker, voor zich. Het betreffende bericht zou de sfeer op de boot en het eiland alleen maar bederven en dat wilde hij Verburg en het gezelschap niet aandoen. Tijdens de gezamenlijke strandwandelingen, de fietstocht en de etentjes dacht Wolfs: maar goed dat ik dit feest niet verstoor. De sfeer was goed. Dat is ook te zien op een foto van het varende gezelschap, waarop de aanwezigen volop lachen. Pas toen de groep op de zondagmiddag was aangemeerd in Harlingen en weer vasteland onder de voeten had, vertelde Wolfs dat het nieuwe kabinet-balkenende had besloten dat hun Keuringsdienst van Waren en Veterinaire Zaken niet meer onder Volksgezondheid viel. Vanaf nu was het ministerie van Landbouw de baas. Per direct zelfs. Omdat Wolfs deze informatie al die tijd voor zich had gehouden, had het afscheidsfeest voor Verburg er niet onder geleden. Maar zijn 11

6 mededeling was voor de betrokkenen een domper op de feestvreugde. Iedereen stond perplex. Sommigen reageerden vloekend, anderen terneergeslagen en teleurgesteld. En er was veel ongeloof. Waar was de Tweede Kamer in deze kwestie? Deze staatsgreep van Landbouwzijde, zo was de algemene teneur, voorspelde weinig goeds. Onheil hing in de lucht. Voor de inspectiedienst, maar ook voor de voedselveiligheid. Vogelgriep Op dezelfde vrijdag dat Martin Wolfs op de Waddenzee het telefoontje kreeg, werd er ook een Haagse onheilstijding bezorgd op een andere plek. In het Veluwse Stroe waren ambtenaren van de Keuringsdienst van Waren en hun collega s van de Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees (RVV) neergestreken. Hier, nabij de pluimveehoofdstad Barneveld, lag het epicentrum van de vogelgriep. Anke Sitter, de veterinair die de strijd tegen de ziekte leidde, ontving de boodschap niet via de telefoon, maar via een brief die per koerier werd bezorgd. Sitter is een kloeke dierenarts die in 1991 als alleenstaande moeder met twee jonge kinderen vanuit Oost-Duitsland naar Nederland is gekomen. Toen ze voor de eerste keer als inspecteur van de RVV in een Nederlands slachthuis een mes pakte en in een karkas zette om het zelf te inspecteren, viel de hele hal stil. Wat gebeurde hier? Een dierenarts die zelf ging snijden? Sitter snapte niet dat haar Nederlandse collega s alleen maar toekeken hoe keurmeesters het vee en vlees keurden op de slachterijen en het vlees uitbeenden. Onder de Achterhoekse keurmeesters kon ze niet meer stuk. Tweeënhalf jaar later werd ze teamleider. Sindsdien ging de weg omhoog binnen de RVV. Jaren later weet Sitter zich nog goed te herinneren dat die vrijdag het bericht bezorgd werd op het afgeschermde militaire terrein in Stroe, van waaruit het team de bestrijding van de net uitgewoede vogel griep coördineerde. De boodschap was dat de Keuringsdienst van Waren werd ondergebracht bij het ministerie van Landbouw. Dit was te bizar, zegt Sitter. Dit hadden we echt niet verwacht. 12

7 De dienst was nog geen anderhalf jaar daarvoor naar het ministerie van Volksgezondheid gegaan en dat was pas een half jaar formeel helemaal rond. Zo n driekwart van al haar collega s, zo schat ze, was maar wat blij geweest dat ze waren ondergebracht bij het in hun ogen veel meer op eigen verantwoordelijkheid en professionaliteit vertrouwende Volksgezondheid. Sommige collega s hadden de aanstellingsbrief als het ware ingelijst boven het bed hangen. Ze waren met stomheid geslagen door het kabinetsbesluit dat ze nu weer terug moesten naar Landbouw, het ministerie van het gestolde wantrouwen, het departement van de goed vertegenwoordigde landbouwproductie en exportbelangen. Ook voor de VWS-ambtenaren kwam de beslissing van het tweede kabinet-balkenende om de Keuringsdienst onder te brengen bij Landbouw als een volslagen verrassing. Het was al eerder geprobeerd, het meest duidelijk in 1986 en De klassieke strijd tussen de botsende belangen van de volksgezondheid en die van de agrarische exportsector werd op de keuringsdienstburelen al vanaf de jaren zeventig boerenoorlogen genoemd. Het getouwtrek leek in 1993 beslecht toen het parlement duidelijk had gemaakt dat de Keuringsdienst van Waren toch echt bij Volksgezondheid thuishoorde. Tien jaar later kwam de beslissing van het tweede kabinet- Balkenende om de dienst alsnog onder te brengen bij Landbouw dan ook compleet onverwacht. Het principe van onafhankelijk staatstoezicht vanuit Volksgezondheid werd overboord gezet. Het ministerie van Landbouw, vertegenwoordiger van de agrarische sector, had deze boerenoorlog verrassend gewonnen (zie ook het hoofdstuk Boerenoorlogen ). Sitter kwam als veterinair regelmatig terecht in het spanningsveld tussen het economische belang en de voedselveiligheid. Ik heb meegemaakt dat er een telefoontje vanuit Den Haag kwam of ik direct de productie van een bedrijf wilde hervatten. Dat was b innen anderhalf uur nadat ik de beslissing had genomen om de productie stil te leggen vanwege hygiëneproblemen. Dat is een zware maatregel, waartoe alleen de dierenarts kan besluiten. Er waren vuile werkruimtes en machines, vuil gereedschap, verrot vlees en containers die onder de 13

8 maden zaten, legt ze uit. Dan belden ze vanuit het slachthuis even naar hun contacten in Den Haag om te lobbyen dat de lijn weer open moest vanwege het bedrijfsbelang. Zo ging dat af en toe. Sitter weigerde in dit geval de lopende band weer aan te zetten. Dan moet je nu uit Den Haag met je auto en je chauffeur naar de Achterhoek komen en dan nemen we samen de beslissing, had ze gezegd. Ze had daarna niets meer van die directeur op het ministerie vernomen. Twee dagen later kon het bedrijf na een goede poets- en opruimbeurt weer open. In 2011, toen Sitter ontslag nam omdat de organisatie na alle veranderingen niet meer bij haar paste, luidde haar functie directieadviseur. Dit was reeds een stap naar de zijlijn bij de op dat moment onder het ministerie van Economische Zaken ressorterende keuringsdienst, die toen inmiddels Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) heette. Het was hartverscheurend om te zien hoe inspecteurs hun stinkende best bleven doen, maar dat hun het werk bijna onmogelijk werd gemaakt. Er was binnen de top veel passie voor politiek, maar weinig passie voor het vak. De voedselwaakhond was omgebouwd tot een organisatie waar systeemtoezicht centraal staat. De organisatie had grotendeels afscheid genomen van het veldwerk met bemonsteringskoffers en de bedrijfsbezoeken werden meer gericht op het controleren of de bedrijven hun controles op orde hadden. Toezicht op toezicht dus. De vleesverwerkende sector kreeg alle ruimte om zijn eigen vlees te keuren. Dit tweedelijnstoezicht betreft overigens niet alleen de slachthuizen, maar ook het toezicht op groenten en fruit en andere levensmiddelen en waren is zo geregeld. Het ministerie van Volksgezondheid bleef weliswaar medeverantwoordelijk, maar raakte op de achtergrond. De hoofdinspecteurs hadden geen direct contact meer met de minister en de hoogste ambtenaar. Dat maakte het moeilijker om tijdig in te grijpen. Mens en dier Het inspecteren van voedsel en het keuren van vee waren lang twee gescheiden werelden geweest. De Rijksdienst voor de keuring van 14

9 Vee en Vlees viel onder het ministerie van Landbouw, de Keuringsdienst van Waren viel onder Volksgezondheid. Maar de twee diensten hebben een lange geschiedenis van om elkaar heen draaien, van bij elkaar worden geplaatst of toch weer apart doorleven. Ten tijde van de boottocht naar Terschelling hadden beide diensten net een fusie achter de rug. Dierziekten en slecht voedsel hebben alles met elkaar te maken. Dat drong eind vorige eeuw eigenlijk pas goed door toen de gekkekoeienziekte plotseling ook een gekkemensenziekte leek te kunnen worden als je een besmette biefstuk at. Maar er zijn allerlei andere ziekten die van dieren op mensen kunnen overspringen, al of niet via het voedsel. De salmonella bijvoorbeeld, of multiresistente bacteriën. Tegelijk zijn de werelden van de veekeuring en de voedselinspectie altijd tegenover elkaar blijven staan, ondanks alle reorganisaties die na de boottocht van 2003 nog zouden volgen. Het zijn de werelden van de boerenbelangen en de consumentenbescherming. De werelden van de economie en de veiligheid. Het gevaar voor dierziekten en voedselvergiftiging hangt sterk samen met hoe dicht mens en dier in ons land bij elkaar leven. We zijn het meest dichtbevolkte land op het continent met bijna zeventien miljoen mensen en nog eens bijna een half miljard dierlijke medebewoners. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) telt Nederland 3,9 miljoen runderen, 12,2 miljoen varkens, 95 miljoen kippen, 0,4 miljoen geiten (de enige groeisector volgens het CBS) en 1,0 miljoen schapen (2012). Het is een knappe prestatie dat Nederland, op zo n klein stukje aarde, na de Verenigde Staten de grootste exporteur in agrarische producten en voedingsmiddelen van de hele wereld is. In 2012 haalde ons land een nieuw record: de waarde van de agrarische export was maar liefst 85,6 miljard euro. De betekenis van de sector voor de Nederlandse economie is immens, naar schatting betreft het tien procent van ons totale bruto nationaal product. Het landbouwsucces is te danken aan de positie van ons kleine, vruchtbare land met zijn vele rivieren, wegen en doorvoerhavens als Rotterdam en Schiphol. 15