DNA-rapporten: makkelijker kunnen we het niet maken, begrijpelijker wel

Transcriptie

1 DNA-rapporten: makkelijker kunnen we het niet maken, begrijpelijker wel M.D. Taverne M. Maisch H. Eiffers J.W. de Keijser P.R. Kranendonk ~) 1 1 S O1tNed~!rIan(F Stijdiecontrun Crimina Uteft en Rechtshandh~vtnq

2 Inhoud Inhoud Voorwoord.5 Samenvatting 6 1. Deelonderzoek 1: Inleiding 9 2. Vraagstelling en deelvragen Onderzoeksopzet DNA-rapportages Vragenlijst Respondenten Onderzoeksdesign Procedure Resultaten Achtergrond respondenten Leesbaarheid en inzichtelijkheid Feitelijk en vermeend begrip Feitelijk en vermeend begrip (stellingen en vragen) Weergave conclusie in eigen woorden, feitelijk begrip Samenvatting interviews 38 S Conclusies en aanbevelingen Leesbaarheid Inzichtelijkheid Feitelijk en vermeend begrip Beantwoording vraagstelling en deelvragen Aanbevelingen Deelonderzoek 2: Inleiding Aanleidingendoelstelling Theoretisch kader Vraagstelling en deelvragen Onderzoeksopzet Casus Vragenlijst Interview Respondenten 63 1

3 9.5. Uitvoering 10. Resultaten Achtergrond respondentengroepen Fase 1: rechercheurs en ovj s Definitie scenario en hypothese Scenario s van rechercheurs en ovj s Opbouw scenario s van rerchercheursen ovj s Scenario als basis voor de DNA-onderzoekvragen DNA-kennis rechercheurs en ovj s Fase 2: DNA-deskundigen Definitie scenario en hypothese De voorgelegde DNA-onderzoeksvragen Geformuleerde scenario s DNA-onderzoekplan Bronhypothesen Informatie uit het scenario Interviews met rechercheurs en officieren van Justitie Interviews met DNA-deskundigen Conclusies en aanbevelingen Conclusies Beantwoording vraagstelling en deelvragen Aanbevelingen 97 Eindbeschouwing 99 Literatuur 100 (D Bijlagen 103 Bijlage 1 Begeleidingscommissie en onderzoekers 103 Bijlage 2 De prosecutor s fallacy 104 Bijlage 3 Vier rapportvarianten 106 Bijlage 4 DNA-onderzoeksaanvraagformulier 138 Bijlage 5 Vragenlijst 140 Bijlage 6a Vragenlijst ovj s en rechercheurs 146 Bijlage 6b Vragenlijst DNA-deskundigen 155 Bijlage 7 Definities van scenario s en hypothesen 164 Bijlage 8 Opgestelde scenario s en DNA-onderzoeksvragen (ovj s en rechercheurs) 166 Bijlage 9 Definitie scenario en hypothese door DNA-deskundigen 180 Bijlage 10 Scenario dat volgens de DNA-deskundigen door ovj s en rechercheurs is geformuleerd 181 2

4 Bijlage 11 Bronhypothesen geformuleerd door de DNA-deskundigen 182 3

5 0

6 Voorwoord In dit rapport wordt verslag gedaan van een onderzoek naar de begrijpelijkheid van DNA-rapporten. Het onderzoek is verricht door het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) te Amsterdam in opdracht van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). Het totale onderzoek waartoe het NFI opdracht heeft gegeven, bestaat uit twee delen: een deel waarin is onderzocht hoe DNA-rapportages begrijpelijker kunnen worden gemaakt voor de gebruikers ervan (meestal juristen of politiefunctionarissen), en een deel waarin de rol van scenario s en hypothesen bij het opstellen van een DNA-onderzoekplan is onderzocht. Ten behoeve van het eerste deel van het onderzoek is een DNA-rapport op diverse wijzen herschreven om het toegankelijker en begrijpelijker te maken voor gebruikers ervan. Begrijpen zij de rapportvariant die zij hebben gelezen, vinden zij het rapport toegankelijk en op welke punten denken zij dat DNA-rapporten kunnen worden verbeterd? In dit onderzoek is nagegaan of DNA-rapporten op zinvolle wijze kunnen worden aangepast om ze toegankelijker te maken voor de gebruikers. Voor het tweede deel van het onderzoek is een beknopte casus (vignet) opgesteld met behulp waarvan is onderzocht hoe scenario s en hypothesen tot stand komen en hoe politie en Openbaar Ministerie enerzijds, en DNA-deskundigen anderzijds, hierover communiceren. Dit rapport doet verslag van beide delen van het onderzoek. In de eerste plaats willen wij de respondenten bedanken voor hun medewerking aan het onderzoek: rechercheurs, officieren van justitie en rechters. De interviews met hen, evenals het vragenlijstonderzoek, zijn prettig verlopen en zij hebben informatie van onschatbare waarde aan de onderzoekers verstrekt. Zij zijn daartoe in staat gesteld omdat ook rechtbanken, gerechtshoven, de politieorganisatie, evenals instanties als de Raad voor de rechtspraak en het College van Procureurs-Generaal, het belang inzagen van het onderzoek. Veel forensische DNA-deskundigen hebben ons geadviseerd en ondersteund tijdens dit onderzoek. DNA deskundigen en andere medewerkers van het NFI beoordeelden het onderzoeksmateriaal en dachten mee over het vormgeven van het onderzoek. Wij zijn hen veel dank verschuldigd. Wij hebben ook veel baat gehad bij de deskundige adviezen van de begeleidingscommissie die speciaal voor dit onderzoek is samengesteld, onder leiding van professor Theo de Roos.1 Zonder de inzet, steun en advies van deze groep personen had het onderzoek niet plaats kunnen vinden. Amsterdam, 25 februari 2013 De onderzoekers 1 Voor de samenstelling van de begeletdingscommissie, zie Bijlage 1. 5

7 Samenvatting Het NFI heeft opdracht gegeven aan het NSCR om onderzoek een studie te verrichten naar de factoren die de begrijpelijkheid van DNA-rapportages bepalen. Het NSCR heeft onderzoek gedaan naar het beginpunt van het forensisch DNA-onderzoek, namelijk het ontwerp van het DNA-onderzoek en de communicatie daarover tussen de aanvrager van het onderzoek en de forensisch deskundige. Daarnaast heeft het NSCR onderzoek gedaan naar de begrijpelijkheid van DNA-rapporten op bronniveau. Eerste deelonderzoek In het eerste deel van het onderzoek is de volgende vraagstelling geformuleerd: Welke factoren zijn van belang voor de begrjpelijkheid van rapportages van forensische DNA deskundigen voor rechters, officieren van justitie en rechercheurs Forensische Opsporing? In dit deelonderzoek wordt begrijpelijkheid vanuit twee invalshoeken onderzocht: 1) feitelijk en vermeend begrip,2 en 2) de factoren die de leesbaarheid en inzichtelijkheid van het rapport bepalen. De vraagstelling is uitgesplitst in vier deelvragen: 1. In welke mate spelen factoren aangaande de leesbaarheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van feitelijk begrip? 2. In welke mate spelen factoren aangaande de leesbaarheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van vermeend begrip? 3. In welke mate spelen factoren aangaande de inzichtelijkheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van feitelijk begrip? 4. In welke mate spelen factoren aangaande de inzichtelijkheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van vermeend begrip? Ten behoeve van dit onderzoek is een DNA-rapport op verschillende wijzen herschreven: het taalgebruik is aangepast en er is extra uitleg aan het rapport toegevoegd. Zo zijn vier verschillende varianten van het rapport geconstrueerd: 1. Originele variant: gebaseerd op originele NFI-rapporten. 2. Taalgebruik-variant: met aanpassingen in taalgebruik en in SIN (spoor identificatie nummer).3 3. Bijlage-variant: de originele variant met een bijlage waarin extra informatie wordt gegeven verwijzend naar passages in de hoofdtekst. Deze extra informatie bevat contextinformatie, hypothesen, onderzoekvragen, motivering van keuzes en beantwoording van de onderzoekvragen. 4. Gemntegreerde variant: met niet alleen aanpassingen in taalgebruik en SIN, maar waarin ook de extra informatie zoals in variant 3 in de bijlage is vermeld, in een samenhangend geheel in de lopende tekst is verwerkt. De groep respondenten (70 in totaal) bestond uit 24 rechters, 22 officieren van justitie en 24 rechercheurs. Zij zijn werkzaam door het hele land. De verschillende varianten van het rapport zijn individueel aan de respondenten voorgelegd, waarna deze een aantal vragen over het rapport hebben beantwoord. At random kregen de respondenten één van de vier rapportvarianten te lezen, tezamen met een standaard-dna-aanvraagformulier dat voor elke respondent gelijk was. Tijdens de introductie werd aangegeven dat het om een onderzoek ging naar de begrijpelijkheid van DNA-rapportages. De respondent werd gevraagd om na lezing van het DNA-rapport een vragenlijst in te vullen. De vragenlijst was voor iedere respondent hetzelfde, en bevatte vragen over de begrijpelijkheid van het rapport (leesbaarheid en inzichtelijkheid), beoordeling van stellingen, evenals een verzoek om een bepaald gedeelte van het rapport in eigen woorden weer te geven. Na invulling van de vragenlijst was er tijdens het afsluitende interview ruimte om verduidelijking op de antwoorden te geven en dieper in te gaan op het onderwerp. 2 De Keijser, Eiffers, Kok, & Sjerps, 2009 omschrijven feitelijk begrip als: Begrip van de conclusie, zoals deze daadwerkelijk door de deskundige bedoeld is. Vermeend begrip is: De mate waarin de respondent de conclusie meent te begrijpen. Dit zijn identificatienummers die zijn gekoppeld aan stukken van overtuiging. Deze worden in een NH-rapport voortdurend herhaald om misverstanden te voorkomen. 6

8 De resultaten laten zien dat het herschrijven van de rapporten in begrijpelljker taalgebruik niet het effect had dat er van tevoren van werd verwacht. Het leidde niet tot verhoogd begrip, en er was onder de respondenten geen grotere waardering voor de slechts qua taalgebruik aangepaste rapportvariant. Het inzichtelljker maken van rapporten had op een aantal punten wél effect. De geïntegreerde variant (waarbij zowel het taalgebruik was vereenvoudigd als informatie en uitleg was toegevoegd aan het hoofddocument) leidde tot de minste kennisoverschatting,4 en de bijlage-variant (waarbij de extra informatie achteraan in een bijlage was toegevoegd) leidde tot het hoogste feitelijk begrip. Opvallend was het grote aantal respondenten dat de zogenoemde prosecutor s fallacy 5 maakte. Rechercheurs deden dit het minst vaak. De opmerkingen die de respondenten maakten tijdens de interviews na afloop verschilden sterk tussen de rapportvarianten. Hoe verder aangepast de rapportvariant, hoe meer positieve opmerkingen deze kreeg en hoe minder negatieve, en vice versa. Er is een positief verband gevonden tussen feitelijk begrip van het rapport en de mate waarin respondenten in de gelegenheid waren om DNA-kennis op te doen: het lezen van de Essenties 6 en van DNA-literatuur leidde tot een hoger feitelijk begrip. Ervaring in de zin van aantal gelezen rapporten per jaar, leidde tot een groter vermeend begrip. Tweede deelonderzoek In het tweede deelonderzoek is de volgende vraagstelling geformuleerd: Waar zijn scenario s, opgesteld door politie en Justitie, op gebaseerd en welke rol spelen deze bij het ontwerp van een forensisch DNA-onderzoek? Met behulp van een simulatie is een studie verricht naar de rol van scenario s en hypothesen bij het opzetten van DNA-onderzoek. Door de onderzoekers is een beknopte casus (vignet) geschreven die is voorgelegd aan politiefunctionarissen en officieren van justitie. Hun is gevraagd om een tweetal scenario s te ontwerpen bij de casus en om een aanvraag voor DNA-onderzoek op te stellen. Uit de antwoorden van deze respondentgroepen zijn een scenario en onderzoekvragen gedestilleerd die vervolgens, in een tweede fase van het onderzoek, zijn voorgelegd aan een groep DNA-deskundigen. Hun werd gevraagd of zij op basis van de onderzoekvragen een onderzoeksplan konden maken en wat zij zouden doen als dat in hun ogen niet mogelijk is. Ook gaven zij aan welk scenario zij verwachtten dat rechercheurs en officieren van justitie in gedachten hadden bij het opstellen van de onderzoekvragen. Bovendien kregen zij de gelegenheid om het eigen scenario en de onderzoekvragen bij te stellen na lezing van het scenario van politie/justitie. Alle respondenten vulden een vragenlijst in en werkten na afloop mee aan een interview met de onderzoekster. De groep respondenten (46 in totaal) bestond uit 15 officieren van justitie, 16 rechercheurs, 15 DNA deskundigen werkzaam bij het NFI.7 Uit de resultaten blijkt dat er weinig overeenstemming bestaat onder de respondenten over de inhoud van de begrippen scenario en hypothese. Niet alleen verschillen individuele respondenten hier onderling over van mening, ook tussen de respondentgroepen zijn verschillen. De DNA-deskundigen vinden vaak dat een hypothese voortkomt uit een scenario, en de groep rechercheurs oordeelt voornamelijk dat een scenario voortkomt uit een hypothese. Er is ook een aantal respondenten dat vindt dat de begrippen scenario en hypothese hetzelfde betekenen (33% van de ovj s, 20% van de DNA-deskundigen en 7% van de rechercheurs). Alleen de rechercheurs zijn meer eensgezind over de definitie van hypothese : de term verwijst naar hun oordeel naar wat er is gebeurd. ~ Kennisoverschatting betekent dat het feitelijk begrip lager is dan het vermeend begrip: men denkt de inhoud beter te begrijpen dan dit in werkelijkheid het geval is. Het omdraaien van de twee onderdelen van een conclusie wordt de prosecutor s fallacy genoemd; dit is een uitspraak waarbij, gegeven de onderzoeksbevindingen, iets wordt gezegd over de herkomst van een spoor. Een juiste uitspraak (dus niet een prosecutor s fallacy ) zegt iets over de waarschijnlijkheid van de onderzoeksbevindingen gegeven een hypothese over de herkomst van het spoor (zie voor verdere uitleg Bijlage 2). Zie ook Elifers, Essenties verwijst naar: De essenties van forensisch biologisch onderzoek, Meulenbroek (2009). Eén van de respondenten, een rechercheur, werkte wel mee aan een interview maar heeft niet de vragenlijst ingevuld. 7

9 De respondenten noemen zowel redenen om geen scenario-informatie te verstrekken aan deskundigen als redenen om dit juist wel te doen. Scenario-informatie kan, ongewenst of onbedoeld, sturend werken, maar is soms absoluut noodzakelijk om bijvoorbeeld te bepalen welk stuk van overtuiging (svo) bemonsterd moet worden en op welke plek. Ook voor het bepalen van de volgorde van onderzoeken die het NFI kan doen aan bepaalde svo s kan scenario-informatie van belang zijn. Als bijvoorbeeld ook vingerafdrukkenonderzoek nodig is, moet hier bij het afpoetsen voor DNA-onderzoek rekening mee worden gehouden om vingersporen niet bij voorbaat te vernietigen. Ingegaan wordt op de vraag wanneer scenario-informatie te sturend is en wanneer deze onvermijdelijk is. Scenario-informatie wordt met name tijdens FIT-gesprekken (Forensische intakegesprekken), waar politie, OM en deskundigen de zaak bespreken en een plan van aanpak maken, met elkaar gedeeld. Vooral in zogenoemde Team-Grootschalige-Opsporingszaken (TGO-zaken) vinden FIT-gesprekken plaats. In een steeds kleiner aantal zaken zijn DNA-deskundigen aanwezig tijdens een FIT-gesprek. Dit komt omdat, als deze gesprekken op locatie (dus niet bij het NFI) plaatsvinden, de reistijd volgens de respondenten naar verhouding te lang is om erheen te gaan. Van FIT-gesprekken wordt een verslag gemaakt. Dit verslag is kort en bondig en geeft over het algemeen weinig inzicht in het scenario dat politie en officier van justitie voor ogen hebben. Forensisch adviseurs (FA) spelen een rol als intermediair, die vooral van belang kan zijn als deskundigen zelf niet bij een FIT-gesprek aanwezig zijn. Er is veel kritiek op de formulering van de DNA-onderzoekvragen door politie en justitie. Die wordt door de forensisch deskundigen te kort en te summier gevonden. Vaak moeten zij doorvragen naar wat er precies is ~ bedoeld. Het komt ook voor dat zij de vragen zelf nader invullen of interpreteren. Dit lukt echter niet geheel zonder risico omdat zij mogelijk van een ander scenario uitgaan dan politie of officier van justitie voor ogen hadden. Die situatie kan leiden tot bemonstering op een onjuiste plek op het svo waardoor geen of niet relevante resultaten worden verkregen. Het.yerslag van de twee deelonderzoeken wordt besloten met een gehele onderzoek zijn getrokken. paragraaf waarin conclusies over het 0 8

10 1. Deel t: Inleiding Er is een misdrijf gepleegd. Nadat de politie hiervan op de hoogte is geraakt via een melding of aangifte, begeeft zij zich naar de plaats delict. Een Forensisch Technisch Opsporingsteam van de politie bezoekt de plaats delict en zoekt daar naar sporen. Het rechercheteam construeert samen met de officier van Justitie een eerste scenario over wat er gebeurd zou kunnen zijn en het motief van de dader. Dit scenario is het uitgangspunt voor het zoeken naar bepaalde sporen. Deze sporen worden veiliggesteld voor nader onderzoek (De Poot, Bokhorst, Van Koppen & Muller, 2004). Idealiter verloopt het rechercheproces vervolgens via de identificatie, lokalisering en aanhouding van een verdachte, naar een verhoor en het verzamelen van bewijs. Het opsporings- en bewijsvergaringsproces, dat plaatsvindt onder leiding van het Openbaar Ministerie (OM), wordt tenslotte afgesloten. Het Openbaar Ministerie beslist daarna of de zaak voor de rechter komt. Dit is uiteraard een ideaalbeeld want er wordt niet altijd een verdachte geïdentificeerd en bij het verzamelen van bewijs stuit men soms ook op problemen. Gedurende dit traject van opsporing, vervolging tot berechting spelen forensische deskundigen vaak een belangrijke rol. Enerzijds worden zij ingezet om aanwijzingen te vinden voor de opsporing van de dader en de reconstructie van de gebeurtenis, anderzijds kunnen zij behulpzaam zijn bij het verzamelen van bewijs dat gebruikt kan worden bij de vervolging en berechting. Er wordt van hen verwacht dat zij vanuit hun technische bekwaamheid, met behulp van in hun kring aanvaarde methoden, specialistisch onderzoek verrichten. En van diezelfde deskundigen wordt tevens verlangd dat zij ~. het onderzoek en de bevindingen op een wijze beschrijven die voor met name politie en juristen te begrijpen is. Zij communiceren met politie en officieren van justitie over welk forensisch onderzoek er moet worden gedaan en over de vraag of nog aanvullend onderzoek benodigd is. Het onderzoek dat de laatste decennia is verricht naar forensische rapportages richtte zich voornamelijk op het eerste aspect: de technische bekwaamheid van de deskundige. Ook borging van technische kwaliteit van de forensische rapportage met behulp van methoden als accreditatie en intervisie heeft sterk in de belangstelling gestaan en doet dit nog steeds (zie onder meer Broeders, 2003). Inmiddels is echter de aandacht in de wetenschap, maar ook in de media, enigszins verschoven naar het tweede aspect: het gebruik van deskundigenrapportages in de praktijk en de vraag in hoeverre de juridische procesdeelnemers de rapporten begrijpen, en of dergelijke rapportages wellicht, onbedoeld, tot onjuiste rechterlijke beslissingen kunnen leiden (Van Koppen, 2004; Malsch, 2008; De Keijser, Elifers, Kok, & Sjerps, 2009; Raat, Heijnen & Malsch, 2009; Berger & Aben, 2010). De aanleiding voor deze verschuiving in de aandacht is evident. De uitspraken in onder meer de Puttense moordzaak en de Schiedammer parkmoordzaak hebben laten zien dat rechterlijke oordelen niet altijd onfeilbaar zijn en dat de bijdrage en het gebruik van deskundigenrapporten in deze zaken niet altijd optimaal was. Een juist gebruik en voldoende begrijpelijkheid van deskundigenrapporten is van groot belang: als rechters, officieren van justitie en politierechercheurs Forensische Opsporing een deskundigenconclusie niet begrijpen, beoordelen zij een zaak misschien verkeerd en nemen zij wellicht een onjuiste beslissing. Immers, in de politiepraktijk worden mede op basis van de resultaten in een forensisch rapport verdachten opgespoord, zaken geconstrueerd, en verklaringen van getuigen onderbouwd worden (of juist niet). Onvoldoende toegelichte bevindingen in rapporten kunnen de procesdeelnemers op het verkeerde been zetten en aldus leiden tot misverstanden die, als de deskundige niet ter zitting is opgeroepen, niet ter plaatse kunnen worden opgehelderd. Het is dus van groot belang dat het opgeleverde rapport begrijpelijk en inzichtelijk is voor politie en justitie. 8 Bij de behandeling van Nederlandse strafzaken is het, in tegenstelling tot veel andere landen, niet erg gebruikelijk dat deskundigen die schriftelijk hebben gerapporteerd, alsnog worden opgeroepen op de zitting (Malsch & Nijboer, 1999). Tegenwoordig worden deskundigen echter wel vaker opgeroepen dan véér de Schiedammer parkmoord. 9

11 1.1 Aanleiding en doelstelling Het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) heeft een onderzoekopdracht neergelegd bij het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) om de begrijpelijkheid en het gebruik van DNA rapportages te onderzoeken. De aanleiding voor deze studie werd gevormd door drie stageonderzoeken die onder begeleiding van het NSCR in de periode 2006 tot en met 2008 hebben plaatsgevonden. Ook van belang is het onderzoek naar begrip van waarschijnlijkheidsoordelen: Bijkans begrepen? (De Keijser, Eiffers, Kok & Sjerps, 2009). Bij deze vier studies werd gebruik gemaakt van diverse onderzoeksmethoden: interviews, het volgen van zaken, en het opzetten en uitvoeren van experimenten. De vier onderzoeken worden hieronder kort samengevat. Vos (2006)~ heeft een aantal typen deskundigenrapporten met elkaar vergeleken en onderzocht of en op welke wijze problemen in het gebruik van deskundigenrapportages in de verschillende deskundigheidsgebieden, mogelijk kunnen optreden. In het onderzoek is op gestructureerde wijze gekeken naar de opzet, de vraagstelling, het taalgebruik en de formulering van de conclusies in natuurwetenschappeluke en gedragswetenschappelijke rapporten. De onderzoekster concludeerde dat er veel verschillen zijn in de opzet van de diverse rapporten, in de uitleg van methoden en conclusies en in het taalgebruik. Ook is nagegaan of lezers van de rapporten de informatie in de rapporten na afloop konden reproduceren. Het bleek dat men niet altijd in staat was om de essentie van rapporten weer te geven, en dat daarbij soms pertinente interpretatiefouten werden gemaakt. Taverne (2008) deed onderzoek naar keuzes die worden gemaakt tijdens het opsporingsproces en de rol van het NFI hierin. Daarbij deed zij retrospectief onderzoek bij acht opsporingszaken naar de vraag hoe in deze zaken keuzes werden gemaakt over de inrichting van het onderzoek, hoe hypothesen werden opgesteld en of ook alternatieve hypothesen werden getoetst. Uit haar onderzoek blijkt dat het opstellen van onderzoeks- en alternatieve hypothesen lang niet altijd op eenzelfde manier verliep. Een alternatieve hypothese werd in drie van de acht onderzochte zaken gehanteerd, waarbij deze alternatieven slechts in één zaak ook expliciet werden gemaakt. In de twee andere zaken bleek uit de voortgang van het proces dat men alternatieve hypothesen in het achterhoofd heeft gehouden. In zes van de acht zaken zijn FIT-gesprekken (Forensisch Intakegesprekken)1 geweest. Rechercheurs bleken tijdens deze FIT-gesprekken geneigd te zijn om méér informatie over de zaak te verschaffen aan de deskundige dan noodzakelijk om bij de onderzoekers een gevoel van betrokkenheid te creëren waardoor de onderzoeken voortvarend zullen plaatsvinden. Aangezien deze extra informatie de ontvanger hiervan in een bepaalde richting zou kunnen duwen, kan een zeker risico optreden voor het ontstaan van confirmation bias (Rassin, 2007). Het NFI wordt veelal pas in de zaak betrokken nadét een scenario is opgesteld. Hierdoor wordt het NFI impliciet gevraagd de hierbij passende werkhypothese te verifiëren in plaats van ook te proberen deze te falsifiëren. Voorselectie van sporenmateriaal kan een sturend effect hebben, zeker bij klip-en-klaar -zaken12 (De Poot e.a., 2004). Bij dit laatste type zaken wordt zelden een alternatieve hypothese opgesteld (Taverne, 2008). Raat (2008) heeft onderzoek gedaan naar het gebruik van rapporten van DNA-deskundigen in de strafrechtspleging. Daarbij onderzocht hij twee onderwerpen: de communicatie over DNA-rappoiten tijdens de doorloop van een zaak door het strafproces heen, en ten tweede de begrijpelijkheid van de rapporten voor juridische procesdeelnemers. Geen van de hier genoemde stageverslagen zijn gepubliceerd. Over het onderzoek van Raat is de volgende publicatie verschenen: Zijn rapporten van DNA -deskundigen duidelijk voor juristen? (Raat, Heijnen & Malsch, 2009). 10 Gedurende een FIT-bijeenkomst lichten rechercheurs en ovj de zaak toe en de NFT-deskundigen geven advies over welke (DNA-)onderzoeken het beste kunnen plaatsvinden en welke onderzoekvolgorde het meest optimaal is. ~ Confirmation bias betekent dat bestaande verwachtingen en overtuigingen invloed hebben op de percepties en interpretaties van wat er wordt geobserveerd (Rassin, 2007). 12 De Poot e.a. (2004) hebben de te onderzoeken zaken in vier categorieën onderverdeeld. De eerste bestaat uit zoekzaken waarbij geen verdachte in beeld is en het verhaal over wat er gebeurd zou kunnen zijn in een opsporingsonderzoek achterhaald moet worden. In zogenaamde opsporingszaken moet nog een verdachte worden opgespoord. Als derde worden verificatiezaken onderscheiden waarin zowel het verhaal als de identiteit van een verdachte bekend is. De vierde categorie wordt gevormd door klip-en-klaar-zaken waarin een verdachte op heterdaad wordt betrapt, een verdachte zichzelf aangeeft of een verdachte direct op de plaats delict kan worden aangehouden. 10

12 Ten behoeve van dit laatste onderdeel heeft Raat aan 38 Juridische procesdeelnemers (officieren van Justitie, rechters en advocaten) in de zaken die hij onderzocht, gevraagd de conclusies van het deskundigenrapport dat zij hadden gebruikt, in eigen woorden weer te geven.13 Van de respondenten in het onderzoek van Raat gaf 92% aan het deskundigenrapport duidelijk te vinden, en 71% zei te begrijpen hoe de DNA-deskundige tot zijn/haar conclusies is gekomen. Het taalgebruik werd door 82% helder gevonden. Wel vonden sommige respondenten dat het niet duidelijk uit de rapporten blijkt of er nog nader onderzoek mogelijk is, waarom is besloten om bepaald onderzoek te doen, en dat niet duidelijk is hoe de conclusies van het rapport worden bereikt. Raat concludeerde dat uit verslagen van FIT-gesprekken niet viel op te maken waarom bepaalde sporen wel en andere sporen niet worden onderzocht. Raat is ingegaan op het gebruik en de rol van hypothesen en scenario s. Het onderscheid tussen hypothesen en scenario s is niet altijd duidelijk. De twee begrippen worden binnen het NET door elkaar gebruikt. Een deel van de respondenten maakte een denkfout die bekend staat als de zogenoemde prosecutor s fallacy.14 Desalniettemin stelden de betreffende respondenten uit het onderzoek van Raat echter de voorgelegde rapporten téch duidelijk te vinden. Deze respondenten waren zich er kennelijk niet van bewust dat hûn interpretatie van de conclusie van de DNA deskundige niet overeenstemt met wat er in het rapport staat. Verder concludeerde Raat dat DNA-deskundigen niet onverdeeld positief waren over de opdrachten, aanvragen en FIT-verslagen die zij van opdrachtgevers ontvingen. Zij misten daarin informatie (met name over hypothesen en scenario s) die zij nodig hadden om hun onderzoek uit te voeren. Die informatie was eveneens nodig om over de diepgang en gedetailleerdheid van het onderzoek te besluiten en om te adviseren over mogelijk aanvullend onderzoek. Er leken zich af en toe communicatieproblemen voor te doen tussen juristen en DNA-deskundigen, zowel over de opdracht als ten aanzien van de rapporten zelf. In diverse uitspraken van de respondenten zijn sporen van deze communicatieproblemen terug te vinden. Vooral de advocaten die aan het onderzoek meewerkten, maakten kritische opmerkingen. Hun kritiek richtte zich voornamelijk op een waargenomen gebrek aan transparantie en de afwezigheid van toelichting op keuzes die zijn gemaakt door politie en deskundigen. Contextinformatie werd soms te beperkt in rapporten weergegeven. Vaak werden geen hypothesen gegeven en waren de onderzoekvragen niet altijd helder. De interpretatie van de resultaten was vaak slechts een samenvatting van de resultaten en er werd niet altijd expliciet antwoord gegeven op de onderzoekvragen. Tenslotte ontbrak nogal eens de motivering ten aanzien van gemaakte keuzes over bemonstering, onderzoeksmethode en analyse. De opbouw van het rapport was vaak geen samenhangend geheel waardoor een duidelijke lijn in het verhaal ontbrak.15 In het onderzoek van De Keijser e.a. (2009), Bijkans begrepen? onder 118 strafrechters, 69 advocaten en 100 deskundigen van het NET, is enerzijds gekeken naar de mate waarin de respondenten forensisch technische conclusies correct interpreteren (feitelijk begrip), en anderzijds naar de mate waarin zij zelf denken deze conclusies te begrijpen (vermeend begrip). In dit onderzoek kregen de respondenten fictieve deskundigenrapporten voorgelegd en gaven zij aan of stellingen die zij lazen een correcte interpretatie vormden van de deskundigenconclusie, en hoe goed zij deze conclusie begrepen dachten te hebben. Het eerste deel van de vraag stelde het feitelijk begrip vast, en het tweede deel het vermeend begrip. De resultaten lieten zien dat rechters, advocaten en NET-medewerkers (deze laatste groep in mindere mate), de 3 uitkomsten vaak verkeerd interpreteerden, onder meer door de prosecutor s fallacy maken, maar dat zij zich tegelijkertijd niet bewust waren van deze denkfout. Boven beschreven onderzoeken laten zien dat de begrijpelijkheid van deskundigenrapporten niet altijd voldoende is, en dat er mogelijk knelpunten zijn bij de opdrachtformulering en bij de communicatie over het proces van rapporteren. Het is van groot belang om te benadrukken dat met name de drie stageonderzoeken beperkt zijn in omvang en aantal respondenten, waardoor generalisatie van de bevindingen niet mogelijk is. De uitkomsten geven echter wel aanleiding tot nader onderzoek. De vier onderzoeken hebben de vinger op een aantal zere plekken gelegd. Lezers dachten rapporten te begrijpen, maar toen het werd getoetst, bleek dit toch vaak niet het geval te zijn. De prosecutor s fallacy 13 In de 23 door Raat gevolgde zaken zijn in totaal 43 NFI-rapporten uitgebracht. 14 Zie Bijlage 2 voor uitleg van de prosecutor s fallacy. ~ Hierbij twee opmerkingen: - NFI-rapportages staan niet op zichzelf: in de politie- en justitiepraktijk maken deze rapporten onderdeel uit van een strafdossier en zijn ze gericht op lezers die veel kennis hebben over de betreffende zaak. - Het NFI schaaft de rapportagestructuur regelmatig bij. Om deze reden is in deze studie gebruik gemaakt van recente DNA-rapporten als basis voor de ontwikkelde onderzoeksinstrumenten (zie Hoofdstuk 3, Onderzoeksopzet ). 11

13 werd bijvoorbeeld vaak gemaakt zonder dat de lezer zich daar bewust van was. Daarnaast misten lezers belangrijke informatie in de rapporten en hadden zij daardoor onvoldoende inzicht in bijvoorbeeld de keuze voor bemonstering, en de hypothesen en scenario s waar politie en OM van waren uitgegaan. Zij misten ook uitleg van de redenen waarom voor een bepaalde werkwijze is gekozen, en leken soms door de presentatie van de zaak al in een bepaalde richting te worden geduwd. Een onjuiste interpretatie van een forensische rapportage kan bepaalde onwenselijke gevolgen hebben: de politie kan in haar opsporingsonderzoek op het verkeerde been worden gezet, en in extreme gevallen kan het zelfs tot onjuiste rechterlijke beslissingen leiden (Van Koppen, 2004; Maisch, 2008). Het blijkt dat de prosecutor s fallacy ook in rechterlijke vonnissen terechtkomt (zie Berger & Aben, 2010, p. 162 e.v. voor een aantal voorbeelden). Juist omdat politie, OM en de rechter de hulp inroepen van een deskundige (het ontbreekt hen aan de benodigde specialistische kennis; daar wordt de expert immers voor ingehuurd) moet de conclusie van het onderzoek ondubbelzinnig te begrijpen zijn en moet inzichtelijk worden gemaakt hoe de deskundige tot deze conclusie is gekomen. Een begrijpelijk rapport draagt bij aan een verbetering van de communicatie tussen juristen en deskundigen ten aanzien van de interpretatie van de resultaten van forensisch onderzoek. Aan dit laatste ontbreekt het volgens Giard (2011) nog al eens. Een begrijpelijker rapport bevordert dat lezers het rapport op relevantie, samenhang en juistheid kunnen toetsen. Het is dan ook van groot belang dat in het rapport duidelijk wordt welke stappen zijn gemaakt in het onderzoeksproces en waarom (Dwyer, 2008; Van Dam, 2008; Broeders, 2010). Het in dit rapport beschreven onderzoek16 bouwt voort op bovenbeschreven onderzoeksresultaten. Dit cn7nderzoek beperkt zich tot DNA-rapportages; andere forensische deskundigheidsgebieden vallen buiten het ~-&ader. Het heeft ten doel: Inzicht krijgen in de factoren die de begrijpelijkheid van DNA-rapportages voor rechters, officieren van Justitie en rechercheurs Forensische Opsporing bepalen. De onderzoeksopdracht aan het NScR was beperkt tot het verkrijgen van inzicht in factoren die de begrijpelijkheid van DNA-rapporten bepalen. Dit betekent dat het onderzoek zich niet heeft gericht op het onderwerp normen voor een goed onderzoek of voor een goed rapport. De conclusies besteden dan ook geen aandacht aan de normen voor een goed onderzoek of voor een goed rapport, anders dan voor zover zij betrekking hebben op de begrijpelijkheid en toegankelijkheid van een rapport. 12

14 2. Vraagstelling en deelvragen In dit onderzoek is de volgende vraagstelling geformuleerd: Welke factoren zijn van belang voor de begrijpeljkheid van rapportages van forensische DNA deskundigen voor rechters, officieren van justitie en rechercheurs Forensische Opsporing? In navolging van De Keijser e.a. (2009, p. 18) kunnen twee vormen van begrijpelijkheid worden onderscheiden): feitelijk begrip en vermeend begrip.17 De Keijser e.a. omschrijven feitelijk begrip als: begrip van de conclusie, zoals deze daadwerkelijk door de deskundige bedoeld is. Vermeend begrip is: de mate waarin de respondent de conclusie meent te begrijpen. Komen feitelijk en vermeend begrip niet overeen, dan is er sprake van kennisoverschatting of kennisonderschatting. In het eerste geval meent de lezer de tekst beter te begrijpen dan dit in werkelijkheid het geval is: men overschat de eigen kennis. Bij kennisonderschatting is het tegenovergestelde aan de hand. 8 In dit onderzoek zijn bovendien twee typen van begrijpelijkheid onderscheiden: de leesbaarheid en de inzichtelijkheid van een DNA-rapport: A. Leesbaarheid: begrijpen w?t er staat. Hierbij spelen taalgebruik en de fysieke elementen van een rapport een rol. In deze studie wordt met fysieke elementen bedoeld: enerzijds de grafische aspecten (lay-out) van een tekst en een rapport als geheel, anderzijds de positionering van tekstonderdelen in het rapport. De grafische aspecten worden in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Een leesbaar rapport betekent in dit onderzoek dus een rapport met toegankelijk taalgebruik en een overzichtelijke positionering van tekstonderdelen. De concrete invulling van deze aspecten ten behoeve van deze studie wordt in Hoofdstuk 3 toegelicht. 8. Inzichtelijkheid: begrijpen waarom er staat wat er staat. 1-let gaat hierbij om de bedoeling, de betekenis van het geschrevene. De voorwaarde voor inzichtelijkheid is een samenhangend geheel waarbij passages inhoudelijk logisch op elkaar aansluiten (structuur), inhoudelijk een consistent geheel vormen en goed worden uitgelegd. Er kunnen daarom twee factoren worden benoemd die de inzichtelijkheid kunnen beïnvloeden: [i] de wijze waarop keuzes in het DNA-onderzoeksproces worden toegelicht en [ii] de wijze waarop de stappen in het verrichte DNA-onderzoek te volgen zijn voor de lezer. In Figuur 1 is bovenstaande aanschouwelijk gemaakt. 17 Raat (2008) hanteert dit onderscheid ook in zijn onderzoek: subjectieve duidelijkheid en waarneembare duidelijkheid. Uit het onderzoek van De Keijser e.a. (2009) blijkt dat zowel rechters als advocaten, maar ook deskundigen zij het in mindere mate kenriisoverschatting laten zien. 13

15 [ overzichtelijke 1 positionering L~kstonderdelen leesbaarheid (wat) toegankelijk r begrijpelijkheid rfeitelijk begrip vermeend begrip r logische opbouw: 1 stad-voor-stad r inzichtelijkheid (waarom) samenhang toelichting keuzes Figuur 1: Begrijpelijkheid van een rapport Een rapport is pas in voldoende mate begrijpelijk als het zowel leesbaar als inzichtelijk is. Een toegankelijk geschreven tekst, maar met een onsamenhangende inhoud, is minder begrijpelijk. Dit geldt ook voor een rapport waarvan de inhoud wel stap-voor-stap te volgen is, maar waarvan het taalgebruik niet aansluit bij de kennis en achtergrond van de lezer. De basiskennis van de lezer ten aanzien van DNA-onderzoek en de ervaring met het lezen van DNA-rapporten kunnen eveneens een rol spelen bij het oordeel van de lezer over de leesbaarheid en inzichtelijkheid van een DNA-rapport. In de onderzoeksopzet is hier rekening mee gehouden door uit te gaan van de achtergrondkennis van rechercheurs, officieren van justitie en rechters, en niet die van de leek. Indien een rapport leidt tot een lager feitelijk en/of vermeend begrip bij de lezer moet worden bepaald waar dat door komt: ligt het aan taalgebruik, is het rapport minder logisch opgebouwd, worden keuzes niet goed toegelicht, mist er informatie (zijn denkstappen overgeslagen)? Heeft de lezer een relatief laag vermeend begrip, dan is hij/zij onzekerder dan nodig en dit kan een negatieve invloed hebben op de beslissingen die hij/zij neemt over opsporing, vervolging en berechting (kennisonderschatting). Is het vermeend begrip daarentegen hoger dan het feitelijk begrip, dan is er sprake van kennisoverschatting en dit kan leiden tot beslissingen die op een foutieve interpretatie zijn gebaseerd (De Keijser e.a., 2OO9). ~ De vraagstelling is uitgesplitst in vier deelvragen: 1. In welke mate spelen factoren aangaande de leesbaarheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van feitelijk begrip? 19 De operationalisatie van feitelijk en vermeend begrip, en van ieesbaarheid en inzichtelijkheid, komt in Paragraaf 3.2. aan de orde. 14

16 2. In welke mate spelen factoren aangaande de leesbaarheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van vermeend begrip? 3. In welke mate spelen factoren aangaande de inzichtelijkheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van feitelijk begrip? 4. In welke mate spelen factoren aangaande de inzichtelijkheid van een DNA-rapportage een rol ten aanzien van vermeend begri~? 3. Onderzoeksopzet In dit onderzoek is op basis van originele NFI-rapporten een DNA-rapport samengesteld. Dit rapport is vervolgens herschreven in drie andere varianten waarin variaties zijn doorgevoerd op het punt van taalgebruik, positionering van tekstonderdelen, en inhoudelijke samenhang (rapportopbouw en toelichting). Vervolgens zijn aan rechters, officieren van justitie en rechercheurs Forensische Opsporing na het lezen van één van de varianten, vragen gesteld over de begrijpelijkheid van dit rapport. Het doel was om de invloed van manipulaties van tekst en inhoud van DNA-rapporten op verschillende aspecten van begrijpelijkheid, en op het oordeel van de respondent hiervan, vast te stellen. 3.1 DNA-rapportages Voor het onderzoek zijn enkele bestaande DNA-rapportages van het NFI geselecteerd. Het eerste criterium voor deze selectie was: rapporten van recente datum (december 2009) omdat dan de meest actuele door het NFI aangebrachte wijzigingen in de rapportagestructuur konden worden meegenomen. Als tweede criterium gold: zaken waarbij een verdachte in beeld is (De Poot e.a. (2004) noemen dit type zaken verificatie- en klip en-klaar-zaken ). In tegenstelling tot zaken waarbij nog geen verdachte is opgespoord en die dus een meer verkennend karakter hebben ( zoek - en opsporingszaken ), kunnen voor verificatie- en klip-en-klaar zaken gemakkelijker concrete onderzoekvragen en hypothesen geformuleerd worden. Het derde criterium was een rapport waarin sprake is van een volledig DNA-profiel gericht op identificatie van de verdachte, en waarin ook zogenoemde mengsporen zijn onderzocht. Mengsporen bevatten DNA van twee of meer personen in één bemonstering. De reden hiervoor was dat juist mengsporen een zekere mate van visuele inspectie, maar vooral ook interpretatie door een deskundige vergen waardoor een goede toelichting op de conclusie nog belangrijker is om interpretatiefouten te voorkomen. Mengsporen komen bij opsporingszaken regelmatig voor (Meulenbroek, 2009). Vervolgens zijn deze rapporten door een DNA-deskundige gebruikt om hieruit één rapport te reconstrueren dat als volwaardig DNA-rapport bestempeld kan worden. Dit originele rapport is vervolgens door een team~~ van onderzoekers van het NSCR2 in samenwerking met DNA-deskundigen van het NH, in drie varianten - herschreven.21 DNA-deskundigen van het NH hebben tenslotte getoetst of alle elementen uit het originele rapport op correcte wijze terugkomen in de herschreven rapporten. De volgende casus is voor het onderzoek gebruikt: Op 21 oktober 2009 heeft in restaurant Taormina gevestigd in Amsterdam een diefstal met geweld plaatsgevonden. De restauranteigenaar R. de Koning werd onder bedreiging van een vuurwapen door de dader gedwongen de kluis te openen. Volgens een verklaring van slachtoffer 1?. de Koning heeft de dader vervolgens zijn handen samengebonden met behulp van twee aan elkaar gekoppelde tie-wraps (kabelbinders), heeft een geldbedrag buitgemaakt en is gevlucht. Naar aanleiding van een telefonische melding van een medewerker van het restaurant heeft de politie, na een klopjacht, verdachte J. Prins aangehouden. De gekoppelde tie-wraps zijn door de Forensische Opsporing van de politie op de grond gevonden en zijn vervolgens veiliggesteld. In het restaurant is een jas van het merk Barefox gevonden die, volgens de verklaring van R. de Koning, door de dader is achtergelaten. De jas heeft ongeveer 2 uur over ~ Hierbij is gebruik gemaakt van de ervaring die het NSCR heeft met het herschrijven van vonnissen die vervolgens in een experimenteel onderzoek door respondenten zijn beoordeeld (Maisch, De Poot, Verkuylen en Wolters, 2004). 21 Tijdens het proces van herschrijving heeft nauw contact plaatsgevonden tussen DNA-deskundigen van het NFI en de onderzoekers, waarbij de eersten steeds hebben aangegeven wat volgens hen aan verandering acceptabel was. 15

17 een stoel gehangen in de hal van het restaurant en is veiliggesteld door de Forensische Opsporing van de politie. De officier van Justitie wil achterhalen of de tie-wraps door verdachte J. Prins zijn gebruikt om de handen van slachtoffer R. de Koning samen te binden, en of verdachte J. Prins de Barefox-Jas, gevonden in het restaurant, daar heeft achtergelaten. Leesbaarheid en inzichtehjkheid zijn als volgt tussen de rapportvarianten gevarieerd: A. Vereenvoudigen van de taal en het overzichtelijk positioneren van tekstonderdelen om de leesbaarheid te vergroten. B. Toevoegen van extra informatie om de inzichtelijkheid te bevorderen. In dit onderzoek is voor wat betreft de positionering van tekstonderdelen (ten behoeve van de verhoging van de leesbaarheid) gekozen voor een specifiek onderdeel, namelijk de zogenaamde SIN (Spoor- en identificatienummers). Dit zijn identificatienummers die zijn gekoppeld aan stukken van overtuiging. Deze worden in een NFI-rapport voortdurend herhaald om misverstanden te voorkomen. Dit kan echter ook de overzichtelijkheid (leesbaarheid) van een rapport aantasten. In de conclusie van het aangepaste DNA-rapport zijn daarom alle SIN verwijderd. Voor het overige is de bestaande richtlijn van het NFI gehandhaafd. Hierdoor werd een reële vergelijking tussen een origineel en een herschreven rapport mogelijk. Een volgende aanpassing is het opnemen in het rapport van extra uitleg en toelichting om de inzichtelijkheid van het rapport te vergroten. De keuze welke uitleg en toelichting zou worden toegevoegd, vloeide voort uit eerder onderzoek (Vos, 2006; Raat, 2008). Op vijf punten is extra informatie verstrekt: 1. Toevoeging van relevante zaakinformatie. Met relevant wordt bedoeld: informatie die bij kan dragen aan het begrip van de resultaten, interpretatie- en conclusie van het onderzoek. 2. Toevoeging van toetsbare onderzoeks- en alternatieve hypothesen. 3. Toevoeging van passende, beantwoordbare, heldere onderzoekvragen. 4. Toevoeging van motivering van gemaakte keuzes ten aanzien van bemonstering, onderzoeksmethode en analyse. 5. Expliciete beantwoording onderzoeksvragen. Onderzocht is of toevoeging van deze onderdelen als gevolg heeft dat DNA-rapportages een begrijpelijker samenhangend geheel vormen waarbij ook duidelijk wordt hoe de deskundige tot bepaalde keuzes in het onderzoeksproces is gekomen. Het volgende fragment is een voorbeeld van een taal- en tekstpositie-aanpassing, waarbij tussen haken het originele fragment wordt genoemd: Onder de aanname dat in de bemonstering van tie-wrap 42 celmateriaal aanwezig is van het slachtoffer R. de Koning, is uit het DNA-mengprofiel het DNA-pmffel van de tweede celdonor afgeleid. Het DNA-proffel van verdachte J. Prins matcht met dit afgeleide DNA-profieL Dit betekent dat een deel van het celmateriaal in deze bemonstering afkomstig kan zijn van de verdachte. De zeidzaamheidswaarde van het afgeleide DNA profiel op tie-wrap 42 is minder dan.1 op 1 miljard. Dit wil zeggen dat de kans dat het DNA-profiel van een 3 willekeurig gekozen man matcht met dit DNA-profiel kleiner is dan één op één miljard. [Onder de aanname dat het slachtoffer It de Koning daadwerkelijk één van de celdonoren van het celmateriaal in de bemonstering [AAAL7SOONLI#02 is, is het DNA-profiel van de tweede (mannelijke) celdonor afgeleid. Het DNA-profiel van de verdachte J. Prins [RAAB9999NL] matcht met dit afgeleide DNA profiel. Dit betekent dat de bemonstering [AAAL7SOONL]#02 van tie-wrap 2 celmateriaal bevat dat afkomstig kan zijn van het slachtoffer R. de Koning, en eveneens celmateriaal bevat dat afkomstig kan zijn van de verdachte J. Prins. De berekende frequentie van het afgeleide DNA-profiel van de tweede celdonor van het celmateriaal in de bemonstering [AAAL7SOONLJ#02 van tie-wrap 2 is kleiner dan één op één miljard. Ofwel, de kans dat het DNA-profiel van een willekeurig gekozen man matcht met dit afgeleide DNA profiel is kleiner dan één op één miljard.j Een voorbeeld van extra toegevoegde informatie is: Het verkregen DNA-mengprofiel van het celniateriaal in de bemonstering van tie-wrap 42 is vergeleken met het DNA-profiel van het slachtoffer R. de Koning. Deze profielen matchen met elkaar. Gegeven de ontvangen informatie over de zaak, bestaat het vermoeden dat het slachtoffer gekneveld is geweest met behulp van de gekoppelde tie-wraps. Omdat de DNA -kenmerken van het profiel van R. de Koning niet alleen matchen met de DNA -kenmerken in het mengprofiel van het celmateriaal in de bemonstering van tie-wrap 42, maar ook matchen met het (enkelvoudig) DNA-profiel van het celmateriaal in de bemonstering van tie wrap 41, wordt de aanname gedaan dat slachtoffer R. de Koning daadwerkelijk één van de donoren van het celmateriaal in de bemonstering van tie-wrap 42 is. 16

18 Vier rapportvarianten zijn gemaakt: 1. Originele variant: gebaseerd op originele NFI-rapporten. 2. Taalgebruik-variant: met aanpassingen in taalgebruik en in SIN. 3. Bijlage-variant: de originele variant met een bijlage waarin extra informatie wordt gegeven verwijzend naar passages in de hoofdtekst. Deze extra informatie bevat contextinformatie, hypothesen, onderzoekvragen, motivering keuzes en beantwoording onderzoeksvragen. 4. Geïntegreerde variant: met niet alleen aanpassingen in taalgebruik en SIN, maar waarin ook de extra informatie die in Variant 3 in de bijlage is vermeld, in de lopende tekst is verwerkt om er een samenhangend geheel van te maken. Tabel 1 bevat een overzicht van de belangrijkste verschillen tussen de varianten. In Bijlage 3 zijn de vier rapportvarianten integraal opgenomen. Tabel 1: Verschillen tussen de vier rapportvarianten. 1. originele variant 2. taalgebruik-variant 3. bijlage-variant 4. geintegreerde variant achtergrondin- alleen alleen omschrijving zoals formatie over be- omschrijving zoals ontvangen van politie, is aanwezig aanwezig schikbare SVO s22 ontvangen van opgenomen politie, is opgenomen onderzoekvragen geen vraagvorm maar opdracht geen vraagvorm maar opdracht aanwezig aanwezig - hypothesen voorafgaand aan het onderzoek afwezig afwezig aanwezig aanwezig toelichting onder- is vooral is vooral toelichting over zoeksproces toelichting over opbouw rapport en verder aanwezig aanwezig opbouw rapport en wordt verwezen naar de verder wordt Essenties verwezen naar de Essenties 23 toelichting wel waar wordt wel waar wordt bemonstering bemonsterd, niet bemonsterd, niet waarom waarom en op en op welke manier welke manier aanwezig aanwezig resultaten toelichting toelichting ontbreekt aanwezig aanwezig ontbreekt interpretatie samen met conclusie samen met conclusie samen met conclusie en toegelicht in samen met conclusie onder één noemer: bijlage beantwoording onderzoeksvragen conclusie samen met samen met interpretatie; samen met samen met interpretatie interpretatie; niet niet vermeld op welk interpretatie en onder één noemer: vermeld op welk resultaat gebaseerd toegelicht in bijlage; beantwoording resultaat hierin ook op welk onderzoeksvragen ; hierir~ gebaseerd resultaat gebaseerd, ook op welk resultaat extra toelichting en gebaseerd, extra toelichting uitkomst hypothesen en uitkomst hypothesen expliciete aanwezig; beantwoording afwezig afwezig aanwezig hierin ook op welke onderzoeksvragen resultaten gebaseerd, extra toelichting en uitkomst hypothesen SIN na elke benoeming in interpretatie en na elke benoeming alleen in overzicht aan spoor/bemonsterin conclusie is deze spoor/bemonstering/ begin van rapport g/persoon in verwijderd persoon in lopende lopende tekst tekst Let op: bij de rapportvarianten taalgebruik, bijlage-variant en geïntegreerde variant is het taalgebruik in het kader van het experiment door de onderzoekers vereenvoudigd; dat is vanzelftprekend niet gebeurd bij de originele variant. Het is niet steeds in de betreffende cellen aangegeven dat dit is gebeurd. 22 SvO: stuk van overtuiging; het te onderzoeken materiaal. 23 De Essenties verwijst naar: De essenties van forensisch biologisch onderzoek, Meulenbroek (2009). 17

19 Een NH-rapport staat echter niet op zichzelf. Het maakt onderdeel uit van een strafdossier waarover de lezer van het rapport de beschikking heeft. Deze (achtergrond)informatie kan bijdragen aan de inzichtelijkheid van het rapport. Om deze praktijksituatie te simuleren, hebben alle respondenten tijdens het onderzoek naast een rapportvariant ook een ingevuld DNA-onderzoeksaanvraagformulier ontvangen. Hiervoor is het standaardaanvraagformulier van het NH gebruikt en was voor alle respondenten identiek (zie Bijlage 4). Op dit aanvraagformulier stonden alle contactgegevens van de officier van justitie en het politie-opsporingsteam, is een korte beschrijving gegeven van de zaak, werd de vraagstelling van het gewenste NFI-onderzoek geformuleerd en was een lijst van verzamelde stukken van overtuiging toegevoegd. 3~2 Vragenlijst De vragenlijst bestond uit vier onderdelen (zie Bijlage 5). Het eerste onderdeel betrof [Al achtergrondvragen. Het tweede onderdeel werd gevormd door algemene vragen onderverdeeld naar [BI oordeel over taalgebruik, rapportstructuur en benodigde informatie en [D] vermeend begrip over onderzocht materiaal, conclusies en rapport in geheel. Het derde en vierde onderdeel gingen over [C] het feitelijk begrip bestaande uit het beoordelen van stellingen en een conclusie in eigen woorden weergeven en [Di vermeend begrip bestaande uit de mate van zekerheid over de beoordeling van de stellingen en het aantal verwachte juiste beoordelingen. Hieronder worden deze onderdelen toegelicht. A. Achtergrondvariabelen. Deze omvatten: vragen naar leeftijd, geslacht, functie, hoe lang werkzaam bij Zittende Magistratuur, Openbaar Ministerie of politie; ervaring met het lezen van DNA-rapportages: aantal rapportages per jaar en het aantal jaren ervaring; gelegenheid om DNA-kennis op te doen (in de afgelopen drie jaar) middels: cursussen, congressen/lezingen, vakliteratuur/wetenschappelijke literatuur, NH-vakbijlagen/ Essenties van forensisch biologisch onderzoek (Meulenbroek, 2009). In de analyse is gekeken of deze achtergrondvariabelen van invloed zijn op de oordelen van de respondenten over het rapport, en het feitelijk en vermeend begrip. B. Algemene vragen. De leesbaarheid van een rapport is geoperationaliseerd in toegankelijk taalgebruik,24 en de inzichtelijkheid in rapport is logisch opgebouwd, rapport is voldoende informatief en conclusies volgen logisch uit resultaten. Respondenten konden hierover een oordeel geven op een schaal van 1 tot en met 5: zeer onlogisch/ontoegankelijk/onvoldoende tot zeer logisch/toegankelijk! voldoende. Het ging concreet om de volgende vragen: Vindt u het taalgebruik in dit rapport over het geheel genomen toegankelijk? Vindt u dit rapport over het geheel genomen logisch ongebouwd? Vindt u dat er voldoende informatie in het rapport staat om de conclusies te begrijpen? () Vindt u dat de conclusies in het rapport logisch volgen uit de beschreven resultaten? C. Het feitelijk begrip ten aanzien van de inhoud van het rapport. Hierbij ging het om de vraag of de respondent de verschillende aspecten van het voorgelegde DNA-rapport begrijpt zoals deze daadwerkelijk door de deskundige zijn bedoeld. Het feitelijk begrip is gemeten met behulp van twee onderdelen in de vragenlijst: het aangeven van de juistheid van stellingen, en het weergeven van een conclusie in eigen woorden. Het combineren van beide taken kan een goed beeld geven van het feitelijk begrip van de inhoud van het rapport. + Stellingen De stellingen hadden betrekking op een aantal aspecten van het rapport. De formulering van de stellingen is gebaseerd op het onderzoek van De Keijser e.a. (2009),25 gesprekken met DNA deskundigen en onderlinge discussies. Oorspronkelijk ging het om zeven stellingen. Echter, één van de stellingen bleek misverstanden te genereren en is daarom verder niet in de analyses meegenomen. Om 24 De mening van de respondenten ten aanzien van de SIN (tekstpositionering) is aan de orde gekomen tijdens het afsluitende interview. 25 In het onderzoek van De Keijser e.a. (2009) gingen de zes stellingen over hetzelfde onderwerp, namelijk de interpretatie van een waarschijnlijkheidsoordeel in termen van een aannemelijkheidsverhouding. - 18

20 deze reden wordt in het vervolg gesproken over zes stellingen. Drie ervan waren correct en kwamen dus overeen met hetgeen in het rapport staat, en drie waren niet correct. Het ging om de volgende stellingen: 1. Het is niet uitgesloten dat iemand anders dan de verdachte het aangetroffen celmateriaal op tie-wrap #2 heeft achtergelaten. Deze stelling was een correcte weergave van hetgeen de deskundige in het rapport heeft gesteld. Er werd namelijk geen absolute zekerheid gegeven dat het gevonden DNA-profiel van de verdachte is. 2. De deskundige neemt aan dat het slachtoffer celmateriaal heeft achtergelaten op tie-wrap #2. Deze aanname is mede gebaseerd op de match tussen zijn DNA-profiel met het verkregen DNA-profiel uit de bemonstering van de gekoppelde tie-wrap #1. Deze stelling was een correcte weergave van hetgeen de deskundige in het rapport heeft gesteld. In het rapport is, in meer of mindere mate afhankelijk van de rapportvariant, uitgelegd dat er sprake is van een aanname. 3. Het is ongeveer 10 miljoen keer zo waarschijnlijk dat de verdachte donor is van het celmateriaal in de bemonstering op de kraag en manchet van de jas, dan dat een willekeurig ander persoon de donor is van dit celmateriaal. Deze stelling was geen correcte weergave van hetgeen de deskundige in het rapport heeft gesteld. De deskundige sprak over de waarschijnlijkheid van een match, en niet over de waarschijnlijkheid ten aanzien van de herkomst van het celmateriaal. 4. De hypothese dat er in ieder geval ook celmateriaal van de verdachte op de jas zit, is waarschijnlijker dan de hypothese dat alleen door anderen dan de verdachte celmateriaal op de jas is achtergelaten. /3 Deze stelling was geen correcte weergave van hetgeen de deskundige in het rapport heeft gesteld. Deze was niet op deze wijze terug te vinden in het rapport. Een deskundige doet geen uitspraak over de waarschijnlijkheid van een dergelijke hypothese (gegeven de bevindingen), maar hij doet een uitspraak over de waarschijnlijkheid van de bevindingen in het licht van de hypo these. 5. Mogelijkerwijs is de tweede onbekende persoon die celmateriaal op de jas heeft achtergelaten, het slachtoffer. Deze stelling was geen correcte weergave van hetgeen de deskundige in het rapport heeft gesteld. Over het slachtoffer en de jas is niets gezegd, of - in een andere variant van het rapport - is vermeld dat de DNA-profielen op de jas en van het slachtoffer niet matchen met elkaar. 6. Het staat vast dat tenminste twee personen celmateriaal hebben achtergelaten op de jas. Deze stelling was een correcte weergave van hetgeen de deskundige in het rapport heeft gesteld. Het ging om celmateriaal van minstens twee personen. Stellingen 3 en 4 zijn varianten van de prosecutor s fallacy (zie Bijlage 2 voor nadere uitleg). De respondenten werd gevraagd aan te geven of de betreffende stelling een correcte interpretatie is van hetgeen in het rapport staat vermeld Conclusie in eigen woorden De respondenten werd gevraagd de conclusie (ten aanzien van de jas) zoals deze is beschreven in het voorgelegde DNA-rapport, in eigen woorden weer te geven (Bijlage 3 bevat de vier rapportvarianten waarin de conclusie is terug te vinden). Door deze conclusies te scoren op een aantal aspecten die al dan niet aanwezig dienden te zijn voor een correcte weergave, is inzicht verkregen in hoeverre de respondenten deze conclusie werkelijk hebben begrepen (feitelijk begrip). Het ging om de volgende aspecten: 1. Er is sprake van een mengprofiel. 2. Er is sprake van een match met verdachte. 3. Er is sprake van een kans van 1. op 1 miljoen. 4. Er is sprake van een kans op een mengproflel in plaats van een kans op een enkelvoudig profiel (combinatie). 26 Respondenten konden, indien zij hier behoefte aan hadden, het rapport raadplegen tijdens het invullen van de vragenlijst. 27 Merk op dat in dit onderzoek expliciet is gevraagd naar de interpretatie van wat de DNA-deskundige in het rapport schrijft, en niet naar wat de respondent zelf vindt van de betreffende stelling. Het is niet geheel uitgesloten dat de antwoorden (deels) het begrip van DNA meten naast het begrip van het rapport zelf. Niet valt na te gaan of en in hoeverre dit bij de respondenten die hebben meegedaan aan het onderzoek het geval is geweest. 19