Factsheet De sociaal-economische positie van oudere zmv-vrouwen

Transcriptie

1 Factsheet De sociaal-economische oudere zmv-vrouwen AANLEIDING Er zijn in Nederland nog weinig studies gedaan naar oudere I zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen (zmv-vrouwen). II Vooral studies waarin etniciteit, gender en leeftijd worden gekoppeld, zijn schaars. Dit gebrek aan onderzoek naar oudere zmv-vrouwen is terug te zien in beleid. Er is weinig specifiek beleid op deze groep gericht, landelijk, noch lokaal, terwijl hun sociaal-economische positie III hier wel om vraagt. Oudere zmv-vrouwen zijn oververtegenwoordigd in de armste groepen van de samenleving. Dit komt omdat zij te maken hebben met drie risicofactoren, namelijk ouder zijn, vrouw zijn en behoren tot een etnische minderheid. In 2000 maakte 11% van de vrouwen van 65 jaar en ouder onderdeel uit van een huishouden dat langdurig in armoede leefde. Ter vergelijking: bij mannen is dat 4%. DOELSTELLING Deze factsheet biedt landelijke en lokale beleidsmakers feiten, cijfers en beleidsaanbevelingen voor het verbeteren van de vooral oudere zmv-vrouwen. FEITEN EN CIJFERS DEMOGRAFISCH Zmv-ouderen (55+) vormen een sterk groeiend deel van de Nederlandse bevolking. In 2006 wonen er bijna ouderen van niet-westerse afkomst in Nederland. Hiervan vormen Turken, Marokkanen, Antillianen en Surinamers tezamen de grootste groep, namelijk ongeveer personen (Tabel 1). Op dit moment bestaat de groep oudere zmv-vrouwen vooral uit vrouwen van Antilliaanse (9%) en Surinaamse afkomst (31%) (Tabel 1). In de toekomst zullen oudere vrouwen van Turkse en Marokkaanse afkomst in aantal toenemen. De zmv-ouderen van de nabije toekomst zullen gedeeltelijk andere problemen tegenkomen dan de doorgaans welvarender autochtone ouderen van nu. Zo zal een grote groep zmv-ouderen de taal niet of gebrekkig spreken, waardoor communicatie met bijvoorbeeld zorgverleners moeilijk wordt. Tegelijkertijd zullen ze door armoede en vaak zwaar werk, kampen met gezondheidsproblemen. Een kwetsbare gezondheid en een laag inkomen zal de druk op de ouderenvoorzieningen doen toenemen. Onder zmv-vrouwen die ouder worden, zal het aantal weduwen groeien. Doordat ze vaak jonger zijn dan hun partner, zullen ze relatief jong hun man verliezen. Bovendien kennen deze vrouwen over het algemeen een lage zelfredzaamheid. Dit komt onder meer door hun gebrekkige taalkennis en door het feit dat ze hun volwassen leven vrijwel uitsluitend hebben gewijd aan het huishouden en de kinderen, terwijl hun partner alles regelde wat te maken had met de buitenwereld (Schellingerhout, 2004). Pagina 1

2 Veel Turkse en Marokkaanse ouderen willen volgens culturele gewoonte verzorgd worden door hun kinderen. In focusgroepbijeenkomsten, gehouden door E-Quality in 2005 ( kwam naar voren dat Surinaamse vrouwen als ze oud zijn het liefst naar een bejaardentehuis willen met Surinaams personeel, omdat dat hun beter begrijpt dan autochtoon personeel. Dit stelt nieuwe eisen aan de organisatie van de ouderenopvang. Nederland Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht Tabel 1: Bevolkingssamenstelling 55+ in de G4 naar geslacht en etniciteit, 2006 Ned. Antillen Bevolking totaal Turkije Marokko Suriname en Aruba Niet-westers totaal Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Bron: CBS statline, 2006 INKOMEN De vergrijzing zal gepaard gaan met een toenemende feminisering van armoede onder ouderen. Vrouwen leven immers langer dan mannen. Bovendien hebben oudere zmv-vrouwen minder vaak een arbeidsverleden dan zmv-mannen. Het gevolg hiervan is dat ze nooit aanvullend pensioen hebben opgebouwd. Van Marokkaanse vrouwen van 55 jaar en ouder heeft de overgrote meerderheid nooit een betaalde baan gehad. Voor Turkse en Antilliaanse vrouwen geldt in mindere mate hetzelfde (Tabel 2). Bovendien hebben zij geen recht op volledige AOW (zie Tabel 3 & Fatscheet Wie betaalt voor wie, E-Quality, 2006a), hetgeen hen afhankelijk maakt van de bijstand. Tabel 2: Arbeidsparticipatie en arbeidsverleden van vrouwen in Nederland naar etnische groep en leeftijd in procenten, 2003 Vrouw Man Herkomst Leeftijd Nu betaald werk (%) Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Nooit betaald werk gehad (%) Nu betaald werk (%) Nooit betaald werk gehad (%) jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar Autochtonen 65 jaar Bron: Schellingerhout, Pagina 2

3 Naast feminisering van armoede is er dus tegelijkertijd sprake van etnisering van armoede. Zmvgepensioneerden zijn immers aanzienlijk vaker arm dan autochtone gepensioneerden (Tabel 3). Dit komt door hun gekorte AOW en laag of geen aanvullende pensioen. Hierdoor leven ze op of onder het bijstandsniveau. Gebrek aan financiële middelen heeft een nadelig effect op de maatschappelijke participatie van zmv-ouderen en kan leiden tot sociale uitsluiting en isolement (Nederland et al, 2005). Tabel 3: Aantal AOW-gerechtigden woonachtig in Nederland met een vol of gekort pensioen naar geboorteland voor de zeven grootste etnische groepen, mei 2006 Geslacht Geboorteland MAN VROUW Totaal % Gekort Totaal % Gekort België , ,9 Duitsland , ,7 Marokko , ,0 Nederlandse Antillen , ,1 Suriname , ,5 Turkije , ,8 Nederland , ,0 Totaal (inclusief overige niet-genoemde landen) , ,2 Bron: SVB, 2006 BELEID Er is in Nederland geen specifiek landelijk of gemeentelijk beleid voor oudere zmv-vrouwen. Het algemene ouderenbeleid valt onder verschillende ministeries en valt onder de coördinatie van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). De gemeente heeft op verschillende beleidsterreinen met oudere zmv-vrouwen te maken: in het armoedebeleid, het integratiebeleid, het emancipatiebeleid en het ouderenbeleid. Sinds een paar decennia wordt de verantwoordelijkheid voor deze beleidsterreinen verlegd van de landelijke naar de lokale overheden. Landelijk worden de richtlijnen uitgezet en op gemeentelijk niveau wordt concreet beleid ingericht en uitgevoerd naar behoefte van de desbetreffende gemeente. Dit heeft als voordeel dat gemeenten beter kunnen inspringen op lokale problemen. De gemeenten zijn echter de laatste jaren gekort in hun budget en zijn daardoor genoodzaakt hun prioriteiten bij te stellen. Zo had de invoering van de Wet werk en bijstand (Wwb) in 2004 grote gevolgen voor het gemeentelijke armoedebeleid (Van Galen & Van Griensven, 2006). Door de Wwb kan er geen categoriaal inkomensbeleid meer gevoerd worden. Dit houdt in dat financiële ondersteuning van bepaalde groepen ter bestrijding van armoede niet meer mogelijk is (met uitzondering van de 65- plussers en de chronisch zieken en gehandicapten). De Wwb en de rijksbezuinigingen in 2004 op onder meer het reïntegratiebudget zorgden voor veranderingen in beleidkeuzes van gemeenten. Hierdoor legden gemeenten bijvoorbeeld meer nadruk op het begeleiden van werklozen naar betaalde arbeid, terwijl ze aan het bevorderen van andere vormen van participatie minder aandacht besteedden (Gemeente Utrecht, 2003). Door deze accentverlegging is er minder aandacht voor oudere zmv-vrouwen die gebaat zijn bij sociale participatie. Het bevorderen van de sociale participatie van oudere zmv-vrouwen valt onder het gemeentelijk emancipatie- en/of integratiebeleid. De economische positie, taalkennis en opleidingsniveau vormen een grote barrière voor de sociale participatie van de meeste zmv-vrouwen van de eerste generatie in de Nederlandse samenleving (Ministerie SZW, 2003). Op 1 januari 2007 zijn de Wet inburgering en de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) in werking getreden. Deze wetten kunnen grote invloed hebben op de inkomens oudere Pagina 3

4 zmv-vrouwen en hun participatie aan de maatschappij, wat betreft hun arbeidsparticipatie en wat betreft hun sociale participatie. Sinds de nieuwe Wet inburgering zijn zowel nieuwkomers als oudkomers vanaf 1 januari 2007 inburgeringsplichtig. IV De meeste mensen moeten hun inburgering voortaan zelf organiseren en betalen. Het ministerie schat dat de gemiddelde cursusprijs ongeveer 4500 zal zijn. Het is mogelijk voor deze kosten een rentedragende lening af te sluiten bij de IB-groep. Ook kunnen mensen, als ze binnen drie jaar voor het examen slagen, maximaal 3000 subsidie krijgen. Sommige mensen krijgen een aanbod van de gemeente, dat wil zeggen dat ze kunnen deelnemen aan een door de gemeente ingekocht inburgeringstraject. De eigen bijdrage hiervoor bedraagt 270. Dit kan in termijnen worden betaald. De gemeente is verplicht een traject aan te bieden aan erkende asielzoekers en aan geestelijk bedienaren (zoals priesters of imams). De gemeente mag een traject aanbieden aan uitkeringsgerechtigden en aan mensen zonder werk en zonder uitkering. Deze laatste groep bestaat in de praktijk vooral uit vrouwen van wie de echtgenoot een inkomen heeft. Er is dus een grote groep oudkomers die door de nieuwe wet inburgeringsplichtig is, maar die geen aanbod van de gemeente krijgt en de cursus dus zelf moet betalen. Het is voor gemeenten ondoenlijk om al deze oudkomers op te roepen en te controleren of ze aan hun inburgeringsplicht voldoen. Een gemeente zou wel de keuze kunnen maken om zich te concentreren op specifieke groepen onder de inburgeringsplichtigen. Het is echter niet ondenkbaar dat dan de neiging ontstaat om ouderen ongemoeid te laten, en bijvoorbeeld prioriteit te leggen bij ouders met kinderen. Nadeel hiervan is dat het isolement van juist oudere zmv-vrouwen daarmee in stand blijft. Inburgering van oudere zmv-vrouwen kan positieve effecten hebben op hun sociale leven. Alleen moeten de randvoorwaarden waaronder ze een inburgeringscursus volgen, meer in overeenstemming zijn met hun sociaal-economische positie. Zo zouden gemeenten trajecten voor hen kunnen inkopen en daarvoor een betaalbare eigen bijdrage kunnen vragen. Ook het geven van inburgeringscursussen op maat zou een goed idee zijn, daar veel oudere zmv-vrouwen analfabeet zijn. (E-Quality, 2006b) Voor de inburgeringswet is duidelijk wat de financiële gevolgen voor zmv-ouderen zijn. Dat geldt niet voor de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Tot nu toe regelden de gemeente én de rijksoverheid elk een deel van de maatschappelijke ondersteuning. Met de Wmo is vanaf 1 januari 2007 die verantwoordelijkheid geheel bij de gemeenten komen te liggen. Met de Wmo moet de gemeente de sociale samenhang in de buurten en wijken bevorderen, bijvoorbeeld met activiteiten om eenzaamheid tegen te gaan. De Wmo regelt verder dat de gemeente mensen met of zonder beperkingen gaat ondersteunen met informatie en advies. Gemeenten mogen zelf bepalen hoe ze dat doen. Veel gemeenten werken er aan om straks één aanspreekpunt te hebben voor vragen over zorg en ondersteuning (mantelzorg en vrijwilligers): het Wmo-loket. Mensen kunnen er terecht voor informatie, advies of praktische ondersteuning (Ministerie VWS, 2006a). Dit heeft als voordeel dat men maar naar één loket hoeft om papieren in te vullen voor het aanvragen van diverse voorzieningen. De Wmo bundelt een aantal losse wetten tot één regeling. De Wmo biedt mogelijkheden voor gemeenten om de participatie van oudere zmv-vrouwen te bevorderen, door bijvoorbeeld activiteiten voor hen te organiseren om hen uit hun isolement te halen. Het is de vraag of gemeenten ook deze kans (kunnen) grijpen, daar de invoering van de Wmo gepaard gaat met grote veranderingen en gemeenten nog weinig ervaring hebben met het bepalen en uitvoeren ervan. Pagina 4

5 PRAKTIJKVOORBEELDEN DE ACHTERHOEK BURGERT BIJZONDERE GROEPEN IN In de Achterhoek wordt sinds een jaar gewerkt aan inburgering van onder andere via het project Vrouwen in Beweging. Met ogenschijnlijk kleine stappen worden vrouwen in beweging gezet. Ze leren omgaan met de computer, boodschappen doen, een afspraak maken of afzeggen en naar de bibliotheek gaan, terwijl ze daar voorheen hun man, dochter of zoon voor nodig hadden. OUDERENADVISEURS OP HUISBEZOEK IN MAASTRICHT De gemeente Maastricht werkt met ouderenadviseurs die outreachend hulp verlenen aan kwetsbare ouderen. De behoeften en vragen van ouderen zijn daarbij het uitgangspunt. De adviseurs verhelderen de situatie, inventariseren knelpunten en stellen de ouderen in staat zelf oplossingen te kiezen. Het project is een samenwerking tussen Zorgcentra, SEZ, woningcorporaties, Riagg, Humanitas, Rode Kruis, Thuiszorgorganisaties, Opbouwwerk samen. Meer informatie: PENDULAPROJECT In vijf gemeenten zijn gedurende twee jaar elf intermediairs werkzaam geweest om de kloof tussen oudere zmv-vrouwen en voorzieningen te verkleinen. De intermediairs werken vanuit een Nederlandse instelling voor zorg- en dienstverlening of voor ouderenwelzijn. Ze bezoeken vrouwen van 50 jaar of ouder van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Kaapverdische afkomst thuis en geven informatie over Nederlandse voorzieningen. Zelf zijn zij jongere vrouwen met dezelfde etnische achtergrond en hebben een opleiding op mbo of hbo-niveau. Ze begeleiden de vrouwen naar deze voorzieningen en treden op als contact- en vertrouwenspersoon. Zij stimuleren hen om deel te nemen aan activiteiten in buurt- en verzorgingshuizen. Aan de andere kant stimuleren zij de voorzieningen om hun aanbod toegankelijker te maken voor de vrouwen (s Jacobs, 2000). INTEGREREN ACHTER DE GERANIUMS Met dit project zijn medewerkers en vrijwilligers van Stichting Radius in Leiden erin geslaagd een aantal vrouwen te bereiken die zonder dit project niet of nauwelijks in staat waren tot het aangaan van contacten buitenshuis, vanwege hun gezondheid, hun leeftijd, een taalbarrière of een erg grote afstand tot de Nederlandse samenleving. Dit doen ze door via ouderenadviseurs individuele hulp te bieden aan zmv-ouderen. Ook biedt Stichting Radius dagverzorging voor oudere Turkse vrouwen in samenwerking met de lokale thuiszorgorganisatie. Voor oudere Marokkaanse vrouwen is dit project in voorbereiding. Om contact te leggen met oudere zmv-vrouwen is gebruik gemaakt van het Pendulaproject. ANALYSE EN AANBEVELINGEN Uit de cijfers over oudere zmv-vrouwen en hun onzichtbaarheid in beleid en projecten, blijkt dat het goed zou zijn als de sociaal-economische deze groep nader wordt onderzocht. Door de groep oudere zmv-vrouwen in kaart te brengen, met oog voor de diversiteit onder hen, kunnen beleid en projecten beter op hen worden afgestemd. Er zijn nu alleen cijfers beschikbaar over hun inkomen, maar het is ook van belang om hun participatie, kennis van de Nederlandse taal en gezondheid te toetsen. Kortom, er is veel te leren over oudere zmv-vrouwen voordat hun positie verbeterd kan worden met behulp van beleid op maat. Uit de cijfers blijkt dat oudere zmv-vrouwen vaker in armoede leven. De gemeente kan hier wat aan doen door voor hen specifiek armoedebeleid te voeren. Zij kunnen via het Wmo-loket bijvoorbeeld actief worden geïnformeerd over bestaande regelingen waarvan ze gebruik kunnen maken om hun inkomen aan te vullen, en ze kunnen waar nodig worden ondersteund bij het invullen van formulieren. Pagina 5

6 Wat betreft de Wet inburgering, is het goed als de gemeente ook aandacht besteedt aan voor- en natrajecten. Bij een aantal oudere zmv-vrouwen zal een voortraject nodig zijn voordat zij met succes kunnen gaan leren voor het officiële examen. Een voortraject kan bijvoorbeeld gaan om alfabetisering. De praktijk leert dat er ook vrouwen zijn voor wie de drempel om meerdere dagen per week te gaan leren te hoog is. Zij moeten eerst gestimuleerd worden, de kans krijgen om iets voor zichzelf te doen en tijd vrij te maken voor de eigen ontwikkeling. Kortom: om de eerste stappen te zetten in de richting van emancipatie. Voortrajecten kunnen worden betaald uit de Wmo (welzijnswerk), of soms uit het geld voor de Wet educatie en beroepsonderwijs (volwasseneneducatie). Ook de landelijke overheid kan wat doen om de zmv-ouderen te verbeteren: de huidige AOW-opbouw herzien nu zeer ongunstig voor mensen die na hun vijftiende naar Nederland zijn gekomen of de aanvulling op een onvolledige AOW niet langer via de Wwb laten lopen. BRONNEN CBS (2006): E-Quality (2006a). Factsheet Wie betaalt voor wie. Den Haag: E-Quality. E-Quality (2006b). Factsheet Wet inburgering en emancipatie. Den Haag: E-Quality. Galen, C. van & Griesven, R. van (2006). Inventarisatie armoedebeleid G27. Den Haag: SGBO. Gemeente Utrecht ( 2003). Meerjarig Integraal Beleidsplan Werk en Bijstand Utrecht: Gemeente Utrecht. s Jacobs, R. (2000). Intermediairs voor allochtone oudere vrouwen: Een onderzoek naar de ontwikkeling van deze functie in het kader van het Pendula project. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Kiem (2006). Senaat stemt in met Wet inburgering, [online artikel], geraadpleegd op 29 januari Beschikbaar via: (zoeken op datum: 28/11/2006). Ministerie SZW (2003). Het Plan van Aanpak Emancipatie en integratie van vrouwen en meisjes uit etnische minderheden. Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Ministerie VWS (2006a). Informatie over de Wet maatschappelijke ondersteuning, [online dossier], geraadpleegd op 29 januari Beschikbaar via: Ministerie VWS (2006b). Het ministerie van VWS coördineert en ontwikkelt het ouderenbeleid van de overheid, [online artikel], geraadpleegd op 29 januari Beschikbaar via: Nederland, T., Raijer, C. & Stavenuiter, M. (2005). 65-plussers in de min, leven op en onder het minimum met een gekorte AOW-uitkering. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Schellingerhout, R. ( 2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. SVB (2006). Sectie Informatievoorziening en Onderzoek. Lijst AOW-gerechtigden, mei. I In literatuur over ouderen worden ouderen gedefinieerd als 55-plussers. II De term zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen, afgekort tot zmv-vrouwen, verwijst enerzijds naar verschillen in etniciteit en migratiegeschiedenis en anderzijds naar overeenkomsten tussen deze groepen vrouwen, ten aanzien van een gedeelde marginalisering in de samenleving. In deze factsheet zal gebruik gemaakt worden van de term. III Met de sociaal-economische positie wordt bedoeld de arbeidsparticipatie, het inkomen (uit arbeid, sociale zekerheid en andere inkomstenbronnen), het onderwijsniveau, armoede en welzijn (wellbeing). IV Voor niet-ingeburgerde oudkomers met de Nederlandse nationaliteit geldt geen inburgeringsplicht. Pagina 6