Afvalwaterketen Lochem en Zutphen Business case

Transcriptie

1 Afvalwaterketen Lochem en Zutphen Business case WELLDRA B.V.

2 Inhoudsopgave SYNOPSIS Achtergrond... 6 Aanleiding... 6 Werkwijze... 7 Opzet business case Verkennen organisaties... 8 Context... 8 Organisatie... 9 Financiën Planvorming Personeel Samenwerking: basis concepten Kansen Werkprocessen in de afvalwaterketen Sturing samenwerking Financiën Juridische inbedding Samenwerking: alternatieven en schaal Alternatief 1: Uniformeren en afstemmen Alternatief 2: Deeltaken Alternatief 3: Bundelen Waarderen alternatieven Doelstellingen Veranderaspecten Conclusies Advies vervolg Advies: Concrete vervolgstappen Advies: Organisatorische randvoorwaarden De baten Juridische borging augustus 2012 pagina 2

3 Synopsis Achtergrond en aanpak De gemeenten Lochem en Zutphen en Waterschap Rijn en IJssel werken al enkele jaren intensief samen in de afvalwaterketen. De gemeenten zorgen in die keten voor het inzamelen van afvalwater en overtollig hemelwater; het waterschap zorgt voor het transport van dit stedelijk afvalwater naar de zuivering in Zutphen, waar het wordt gereinigd. De vraag is hoe de samenwerking in de afvalwaterketen zich verder kan ontwikkelen. Daarvoor is een initiatief gestart om samen met de verantwoordelijke bestuurders, management en medewerkers een langetermijnvisie op te stellen. Het resultaat daarvan is vastgelegd het rapport 'langetermijnvisie samenwerking afvalwaterketen Lochem en Zutphen (september 2011) en in voorliggende business case. In de langetermijnvisie is bekrachtigd dat de deelnemers met de samenwerking verbetering in vier dimensies nastreven: duurzaamheid, deskundig beheer, effectieve en efficiënte uitvoering en het verminderen van de personele kwetsbaarheid. Als voorwaarde aan de samenwerking geldt dat de lokale binding en zeggenschap behouden moeten blijven. Verantwoordelijkheden wijzigen niet; wel worden voorstellen gedaan voor de wijze van uitvoering. In de langetermijnvisie vindt de planvorming vanuit de bestaande organisaties plaats, waarbij de planvormers een netwerk vormen om kennis en expertise te ontwikkelen en elkaar onderling te kunnen ondersteunen. Operationele, uitvoerende taken worden daarnaast op een meest economische schaal uitgevoerd. In deze business case worden de gevolgen van de visie voor het personeel, de transitie- inspanningen, de risico s en de haalbaarheid van besluitvorming onderzocht. In de business case is, net als in de langetermijnvisie, een aantal varianten verkend. Informatie over de huidige wijze van werken en organiseren is verkregen uit interviews met de betrokken deelnemers en het bestuderen van diverse documenten, zoals gemeentelijke rioleringsplannen. Parallel aan het uitwerken van de business case zijn in het land vele regionale feitenonderzoeken uitgevoerd en initiatieven genomen om gezamenlijk afvalwaterplannen op te stellen. De ervaringen uit deze trajecten zijn meegenomen. Bevindingen Het vergaand opschalen van operationele beheertaken leidt weliswaar tot een kwaliteitsimpuls en het verminderen van de personele kwetsbaarheid, maar is moeilijk op korte termijn te realiseren. Een optimale schaal ligt in de orde van grootte van enkele honderdduizenden inwoners. Voor besluitvorming zijn vele partijen nodig. De consequenties voor het personeel zijn aanzienlijk. Bovendien bestaat onzekerheid of de scheiding tussen planvorming en operationeel beheer niet tot desintegratiekosten leidt. Door de aandacht te richten op het toepassen van beste werkwijzen en op de optimale afstemming tussen gemeenten en waterschap zijn al besparingen mogelijk. Een raming voor Lochem en Zutphen pagina 3

4 komt uit op ruim 4%. Elders zijn op basis van een diepgaande analyse van werkprocessen al besparingen van 10% gerapporteerd en vastgelegd in aanpassingen van het gemeentelijk rioleringsplan. De baten van de samenwerking betreffen vooral indirecte baten: minder snel vervangen van riolering, het toepassen van renovatietechnieken, slim inschakelen van private partijen en investeren op basis van kennis en inzicht en niet op basis van normen. Deze indirecte baten overstijgen ruimschoots de besparingen door eventuele reductie van de formatie. Voorstel voor vervolg Wij stellen voor de komende drie jaar de aandacht te richten op het vaststellen van beste werkwijzen en op een optimale afstemming tussen schakels in de afvalwaterketen. Voor de langere termijn blijft de visie het gewenste eindbeeld. Bij het bepalen van de beste werkwijzen gaat het om de processen: - reinigen, inspecteren en beoordelen (wanneer vervangen?) - repareren, renoveren en vervangen (met name toepassen reliningtechnieken) - vraagformulering en aanbesteden (slim inschakelen private partijen) De afstemming in de afvalwaterketen richt zich op: - opstellen van een gezamenlijke technisch- inhoudelijk visie op de afvalwaterketen, waarbij de mogelijkheden voor verduurzaming van de afvalwaterketen worden bepaald: terugwinnen grondstoffen en energie en hergebruik van gezuiverd water. - het vergroten van het inzicht in het feitelijk functioneren van de afvalwaterketen door meten, monitoren, analyseren en modelleren. De onderwerpen kunnen in de vorm van workshops en projecten worden gestart. Vervolgens worden rond de verschillende thema s expert teams opgericht. Deze expert teams bestaan uit drie à vier personen. Een team ontwikkelt zich op het thema en de teamleden zijn beschikbaar om collega organisaties te ondersteunen. Voor de bemensing van de expert teams wordt ook buiten de regio Lochem- Zutphen gezocht. De expert teams maken specialisatie mogelijk en verminderen de personele kwetsbaarheid voor het thema. Bij het inzetten van expert teams ontstaat een onderlinge afhankelijkheid tussen de deelnemers. Expertise wordt deels opgebouwd buiten de organisatie. Er moet voldoende garantie zijn dat de kennis, indien nodig, beschikbaar is. Deze inzet moet geborgd zijn door goede afspraken. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een bestuursovereenkomst op basis van de Wet gemeenschappelijke regelingen en bijbehorende dienstverleningsovereenkomsten. Voor de samenwerking worden concrete doelen geformuleerd. Deze doelen worden vrijwillig vastgesteld, maar zijn niet vrijblijvend. In het kader van afspraken uit het landelijk Bestuursakkoord Water zullen alle partijen - dus ook Lochem, Zutphen en Rijn en IJssel- een bijdrage moeten leveren pagina 4

5 aan de doelen uit het akkoord, zoals een landelijke besparing van 380 miljoen euro per jaar (12,5%) op de jaarlijkse kosten in de afvalwaterketen in Het management wordt actief betrokken bij de samenwerking om de ontwikkelingen in de afvalwaterketen af te stemmen met andere samenwerkingsinitiatieven bij gemeenten en waterschap, om de samenwerking te faciliteren en om toe te zien op het bereiken van de gestelde doelen. Eind 2015 vindt er een evaluatie plaats van bereikte resultaten en aanpak. Dan zal beslist worden of de aanpak voortgezet wordt of toch anderszins stappen nodig zijn. pagina 5

6 1. Achtergrond Wij beschrijven de aanleiding voor het uitvoeren van de business case, waarbij de in 2011 opgestelde langetermijnvisie op samenwerking als vertrekpunt geldt. Vervolgens schetsen wij de gevolgde werkwijze en de opbouw van de business case. Aanleiding De gemeenten Lochem en Zutphen en Waterschap Rijn en IJssel werken al enkele jaren intensief samen in de afvalwaterketen. De gemeenten zorgen in die keten voor het inzamelen van afvalwater en overtollig hemelwater; het waterschap zorgt voor het transport van dit stedelijk afvalwater naar de zuivering in Zutphen, waar het wordt gereinigd. De vraag is hoe de samenwerking in de afvalwaterketen zich verder kan ontwikkelen. Daarvoor is een initiatief gestart om samen met de verantwoordelijke bestuurders, management en medewerkers een langetermijnvisie op te stellen. Het resultaat daarvan is vastgelegd het rapport 'langetermijnvisie samenwerking afvalwaterketen Lochem en Zutphen (september 2011) en in voorliggende business case. In de langetermijnvisie is bekrachtigd dat de deelnemers met de samenwerking verbetering in vier dimensies nastreven: duurzaamheid, deskundig beheer, effectieve en efficiënte uitvoering en het verminderen van de personele kwetsbaarheid. Als voorwaarde aan de samenwerking geldt dat de lokale binding en zeggenschap behouden moeten blijven. Verantwoordelijkheden wijzigen niet; wel worden voorstellen gedaan voor de wijze van uitvoering. Het eindbeeld in de visie bestaat uit twee elementen: 1. Planvorming Gemeenten en waterschap zijn en blijven verantwoordelijk voor de eigen plannen en de financiering ervan. Planvorming vindt plaats vanuit de gemeenten en het waterschap. De planvormers vormen gezamenlijk een netwerk om een goede afstemming tussen de schakels in de afvalwaterketen te verkrijgen en om kennis en expertise verder te ontwikkelen. De planvormers zorgen voor een verbinding met beleidsdossiers als duurzaamheid, stadsontwikkeling en watersysteembeheer. Vanuit het netwerk kan ook over en weer ondersteuning worden verleend. 2. Operationeel beheer Uitvoerende, operationele taken worden in een uitvoeringsorganisatie gebundeld. Hiervoor wordt de meest economische schaal gezocht. Door de schaal en de mogelijkheid tot specialisatie kan de uitvoering van taken op een hoger niveau worden gebracht. En zeker niet onbelangrijk: de personele kwetsbaarheid in de uitvoering wordt verminderd. De uitvoerende activiteiten worden door de planvormers bij gemeenten en waterschap aangestuurd. Vanuit het netwerk wordt gestreefd naar een zo uniform mogelijke aansturing om de uitvoeringsorganisatie efficiënt en effectief te laten opereren. De uitvoeringsorganisatie rapporteert periodiek over de voortgang en resultaten. De langetermijnvisie is in juni 2011 gepresenteerd aan vertegenwoordigers van de algemene besturen van de betrokken partijen. Dit vormde aanleiding voor het bestuurlijk afvalwaterteam pagina 6

7 Lochem- Zutphen om de visie nader uit te laten werken met elementen die voor directie, management en personeel van belang zijn. Werkwijze De business case is gebaseerd op uitgebreide interviews met de gemeenten Lochem en Zutphen en Waterschap Rijn en IJssel, op bestudering van aangeleverde informatie en documenten en op twee gezamenlijk workshops waarin tussentijdse bevindingen zijn gepresenteerd. Bovendien worden de ervaringen uit diverse samenwerkingsinitiatieven in het land meegenomen, zoals een groot aantal regionale feitenonderzoeken en trajecten om afvalwaterplannen op te stellen. Opzet business case In deze business case wordt eerst vanuit verschillende perspectieven een beeld geschetst van de betrokken organisaties. Vervolgens wordt een aantal algemene aspecten van samenwerking beschouwd, zoals de mogelijkheden van samenwerking per werkproces en de juridische inbedding van de samenwerking. Daarna worden de langetermijnvisie en een aantal minder vergaande varianten gewaardeerd op de volgende veranderaspecten: de gevolgen voor het personeel, de transitiekosten, de risico s en de haalbaarheid in termen van besluitvorming. Op basis van de verzamelde informatie en beoordelingen worden conclusies getrokken die de basis vormen voor ons advies over het vervolgtraject. pagina 7

8 2. Verkennen organisaties Op basis van interviews en documenten is de huidige situatie van het riolerings- en zuiveringsbeheer vastgelegd. Wij schetsen de bevindingen vanuit verschillende perspectieven. Daarbij richten wij ons op de elementen die van belang zijn voor de verdere samenwerking in de afvalwaterketen. Context Oriëntatie samenwerking Rioleringsbeheer vormt een van de circa 40 beleidsvelden binnen de gemeenten; het zuiveringsbeheer is een van de drie primaire beleidsvelden van het waterschap. De ontwikkelingen in het riolerings- en zuiveringsbeheer kunnen niet los gezien worden van andere ontwikkelingen binnen gemeenten en waterschap. In veel Nederlandse gemeenten en ook bij Lochem en Zutphen speelt de vraag hoe door intergemeentelijke samenwerking een goede invulling gegeven kan worden aan het brede taakveld, in een tijd waarin door decentralisatie het takenpakket in omvang toeneemt en er tegelijk fors bezuinigd moet worden. Voor economische thema s richten de gemeenten zich op samenwerking in de Stedendriehoek. Voor samenwerking op het gebied van water ligt de focus op de Achterhoek. De samenwerking rond werkvoorziening voor mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt kent weer een andere oriëntatie, namelijk met de gemeenten Bronckhorst, Voorst en Brummen. En niet altijd hoeft de oriëntatie gelijk te zijn: bij de regionale uitvoeringsdiensten (RUD s) leken de gemeenten Lochem en Zutphen eerst voor verschillende samenwerkingsregio s te kiezen; in tweede instantie lijken de keuzes toch gelijk getrokken te worden richting Achterhoek. De gemeente Zutphen ligt overigens ten westen van de IJssel binnen het beheergebied van waterschap De Veluwe. Ook Waterschap Rijn en IJssel richt zich nadrukkelijk op samenwerking met collega- waterschappen. Samen met de waterschappen Velt & Vecht en Regge & Dinkel is een verkenning gedaan naar vergaande samenwerking. De beide laatste waterschappen hebben op basis van de verkenning het voornemen om te gaan fuseren. Waterschap Rijn en IJssel zoekt de samenwerking onder meer in shared services: het over en weer invullen van taken vanuit de bestaande organisaties. Hierover wordt ook gesproken met de andere drie waterschappen in Rijn- Oost: Groot- Salland, Reest & Wieden en Zuiderzeeland. Voor het verduurzamen van het zuiveringsbeheer door het terugwinnen van energie en grondstoffen wordt juist weer op landelijke schaal samengewerkt, waarbij nadrukkelijk ook verbinding gezocht wordt met private partijen om bijvoorbeeld de afzet van grondstoffen mogelijk te maken. In algemene zin geformuleerd kiest het waterschap voor multi- schaligheid: afhankelijk van de specifieke taak wordt gezocht naar de juiste partners en schaal. Initiatieven voor doelmatige samenwerking in de afvalwaterketen moeten in deze context worden beschouwd. Bij besluitvorming over de samenwerking spelen de verschillende oriëntaties een rol. pagina 8

9 Naarmate voorstellen meer aansluiten bij gekozen samenwerkingsrichtingen is de kans op een positieve beoordeling in raden en algemeen bestuur groter. Accenten Met samenwerking in de afvalwaterketen worden vier hoofddoelen nagestreefd: 1. verlagen van kosten (of beter gezegd: minder snel laten stijgen van de kosten), 2. verhogen van de kwaliteit van het beheer, 3. verminderen van personele kwetsbaarheid en 4. versterken van de duurzaamheid door innovatie. Binnen dit spectrum ligt voor de gemeente Zutphen het accent bij kostenbeheersing. De gemeente staat voor een grote bezuinigingsoperatie. Er moet ongeveer 25% bezuinigd worden op de beïnvloedbare kosten. Uiteraard spelen kosten ook voor Lochem een belangrijke rol, maar de gemeente blijft zich nadrukkelijk richten op het verhogen van duurzaamheid gekoppeld aan innovatie. Voor het waterschap spelen beide facetten een rol. De waterschappen hebben recent taken op het gebied van beheer van primaire dijken en muskusrattenbestrijding erbij gekregen zonder de budgettaire middelen. De kosten dienen door besparingen te worden geëgaliseerd. Tegelijk hebben de waterschappen energie- akkoorden afgesloten en wordt duidelijk dat zij door het terugwinnen van grondstoffen als fosfaat een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan sluiten van grondstofketens. Voor het waterschap speelt daarom èn het beheersen van de kostenontwikkeling èn het verduurzamen van de keten. Organisatie Formatie en kwetsbaarheid De formatie is in onderstaande tabel weergegeven. In totaal werkt bijna 18 fte voor het afvalwaterbeheer in Lochem en Zutphen. Formatie Inwoners Binnen Buiten Totaal Lochem ,1 0,6 3,7 Zutphen ,6 1,9 5,5 Rijn en IJssel rwzi Zutphen 8,5 Rijn en IJssel De bezetting van de binnen- en buitendienst bij de gemeenten Lochem en Zutphen is in onderstaande tabel vergeleken met de landelijk gemiddelde formatie. De formatie is weergegeven per kilometer systeembuis, waarbij rekening gehouden wordt met het areaal vrijverval leidingen, transportleiding, mechanische riolering en drainage. pagina 9

10 Formatie per 100 km systeembuis systeembuis (km) Binnen werkelijk Binnen NL gemiddeld Binnen NL werklast Buiten werkelijk Lochem 297 1,0 0,2 1,6 2,3 Zutphen 246 1,5 0,8 Buiten NL gemiddeld 1,0 Uit de tabel wordt duidelijk dat de formatie voor binnen- en buitendienst bij met name Lochem laag is ten opzichte van landelijke gemiddelden. De verschillen zijn nog groter als we kijken naar de formatie die nodig is om alle taken van de binnendienst voldoende invulling te kunnen geven ( werklast ) 1. De aanwezige formatie kan ook vergeleken worden met ramingen van de gewenste formatie op basis van de Leidraad Riolering (module D2000). In onderstaande tabel is de formatie weergegeven bij maximale uitbesteding van alle taken: Aanwezige versus berekende formatie Aanwezig (binnen en buitendienst) Berekend (conform Leidraad Riolering D2000 bij maximale uitbesteding alle taken) Lochem 3,7 3,2 Zutphen 5,5 3,5 Zeker voor Lochem geldt dat de aanwezige formatie dicht tegen het absolute minimum aan ligt. In het recente GRP is helder toegelicht dat de situatie er toe leidt dat op sommige taken, zoals planvorming, voldoende bezetting aanwezig is, maar op andere taken, zoals inspecteren en meten, sprake is van onderbezetting. Voor zowel Lochem als Zutphen geldt dat de formatie kwetsbaar is. Taken worden enkelvoudig ingevuld; vervanging is niet of slechts lastig mogelijk. Dat maakt ook continuïteit in de uitvoering van taken moeilijk. Hoewel de formatie voor het zuiveringsbeheer op orde is, geldt ook voor het waterschap dat een aantal functies kwetsbaar is. Dat geldt bijvoorbeeld voor de beleidsmedewerkers die zich richten op terugwinnen van grondstof en energie en daarbij nieuwe netwerken met nieuwe partners ontwikkelen. Het beheer door gemeenten Binnen de gemeente Zutphen is het gehele rioleringsbeheer ondergebracht in het Team Openbare Ruimte, verdeeld over de onderdelen beleid & beheer, werken en beheer & onderhoud. Die laatste unit werkt integraal in de openbare ruimte. De unit heeft op dit moment een omvang waarbij het 1 Uit een landelijke enquête in 2005 bleek de aanwezige formatie voor de binnendienst gemiddeld circa 30% onder de werklast te liggen. 2 De kosten voor regio Lochem en Zutphen zijn geschat op basis van inwoneraantal. pagina 10

11 goed invullen van piketdiensten nog net mogelijk is. Door het wegnemen van rioleringsbeheertaken kan de formatie van de rest van de integrale dienst onder een kritische grens uitkomen. Dit kan de integrale aanpak van het beheer frustreren. Bij Lochem is het rioleringsbeheer ondergebracht bij de afdeling Openbare Werken. De gemeente besteedt werkzaamheden op het gebied van rioolonderhoud meer uit dan Zutphen. Zo heeft Lochem het gemalen- en IBA- beheer uitbesteed. Op praktische punten, zoals een uniforme codering voor leidingen en gemalen, vindt afstemming plaats met de gemeente Bronckhorst. Ook voor het gegevensbeheer vindt afstemming met de genoemde gemeentes plaats. Lochem heeft met hen gekozen voor een pakket dat specifiek gericht is op het rioleringsbeheer ( Kikker ). Zutphen daarentegen heeft er recent voor gekozen om juist de integratie van werkzaamheden in de openbare ruimte centraal te stellen en is daarbij uitgekomen op het pakket Xeiz. Overigens kan het programma Kikker gebruik maken van gegevens van integrale beheerprogramma s zoals Xeiz. Het beheer door het waterschap Het zuiveringsbeheer is binnen het waterschap grotendeels geconcentreerd binnen de afdeling Zuiveringsbeheer en riolering. Alleen het onderhoud en het realiseren van werken heeft een plek in andere afdelingen. Het zuiveringsbeheer bestaat uit de eenheden technologie, ondersteuning, riolering en twee rayons (noord en zuid). Gezamenlijk beheren beide rayons dertien rwzi s, elk verdeeld over drie clusters met zuiveringstechnici. Het zuiveringsbeheer vormt, naast water keren en watersysteembeheer, een van de drie hoofdtaken van het waterschap. Er is daarom veel management aandacht voor het beheer waarbij nadrukkelijk naar beheersing van kosten wordt gekeken. De benchmark zuiveringsbeheer wordt benut om de prestaties met collega waterschapen te vergelijken. Waterschap Rijn en IJssel kent momenteel de laagste zuiveringsheffing van Nederland. Naast aandacht voor kosten wil Rijn en IJssel ook nadrukkelijk vernieuwen. Zij zijn early adapters van de MBR en NEREDA techniek en nemen actief deel in de Energiefabriek, waarbij het doel is om afvalwaterzuiveringsinstallaties tenminste energieneutraal te laten opereren. Door de schaal van opereren is er veel kennis in huis. Het gezamenlijk afvalwaterbeheer Lochem, Zutphen en Rijn en IJssel hebben begin 2010 een intentieverklaring getekend om samen te werken in het afvalwaterbeheer. Een afvalwaterteam is operationeel dat gezamenlijk projecten uitvoert en bedrijfsprocessen afstemt. Projecten die uitgevoerd of nog in uitvoering zijn, betreffen de optimalisatie van het afvalwatersysteem, het opstellen van een meetplan monitoring en telemetrie, beleidsafstemming afvalwaterketen (o.a. vergelijk GRP s en WBP) en het invullen van de zorgplicht grondwater. Ten aanzien van de bedrijfsprocessen is of wordt gewerkt aan het organiseren van een arbeidspool afvalwaterbeheer, het vaststellen van een inkoopprotocol, het opstellen van een afvalwaterakkoord om onder meer de resultaten van de optimalisatiestudie vast te leggen en communicatie over de samenwerking, intern en extern De samenwerking verloopt goed. Toch wordt het waterschap soms nog wel als log ervaren. Zo komt het project monitoring en telemetrie slechts langzaam van de grond. Ook het uitgebreide pagina 11

12 rioleringsbeleid van het waterschap wordt als onwerkbaar bestempeld. Met de afspraken in het Bestuursakkoord Water wordt bevestigd dat gemeenten en waterschap vraagstukken in de afvalwaterketen onder gezamenlijke verantwoordelijkheid dienen uit te voeren. Dit sluit aan bij de intentieverklaring uit Financiën Lasten afvalwaterbeheer De jaarlijkse kosten voor de afvalwaterketen Lochem en Zutphen bedragen ruim 11 miljoen euro, zoals verduidelijkt in onderstaande tabel. Dit komt neer op ruim 140 euro per persoon per jaar en ruim 300 euro voor een gemiddeld gezin. Jaarlijkse lasten afvalwaterbeheer Rioleringsbeheer Lochem Rioleringsbeheer Zutphen Zuiveringsbeheer Rijn en IJssel 2 Afvalwaterbeheer regio Lochem+Zutphen Jaarlijkse lasten in 2012 (mln euro per jaar) 2,8 3,4 5,1 11,3 De kosten zullen de komende jaren stijgen. Gemeenten maken hiervoor in hun rioleringsplannen langjarige ramingen. De jaarlijkse lasten voor het rioleringsbeheer zullen tot 2020 stijgen met ruim 0,3 (Lochem) en ruim 0,2 (Zutphen) miljoen euro. De stijging wordt vooral veroorzaakt door toename van de kapitaallasten. De eerste aanleg van de riolering is veelal vanuit de grondexploitatie of de verfijningsregeling gefinancierd. Bij vervanging moeten de kosten worden gedragen vanuit de rioolheffing. Ook het waterschap verwacht een verdere kostenstijging voor het zuiveringsbeheer. Volgens de perspectievennota bedraagt deze ruim 2 miljoen euro tussen 2012 en 2015 voor het hele beheergebied. Op basis van inwoneraantal in de regio Lochem- Zutphen zou dit neerkomen op ongeveer een kwart miljoen euro. Hoe groot de kostenstijging tot 2020 zal zijn, is nog onduidelijk. Aan de kosten voor het rioleringsbeheer worden vaak ook andere kosten toegerekend, zoals het straatvegen en wegrenovatie. Lochem rekent geen kosten voor straatvegen toe; Zutphen wel, voor 100%. Ten aanzien van wegrenovatie rekenen beide gemeenten slechts dat deel mee, dat hersteld moet worden als gevolg van rioolvervanging. De toerekening van indirecte kosten verschilt tussen gemeenten en waterschap. Zo mogen gemeenten algemene beleidsvoorbereiding en algemene bestuurskosten niet doorberekenen in de tarieven. De toegerekende indirecte kosten in de gemeente Zutphen bedragen bijvoorbeeld circa 0,35 miljoen per jaar 3 op een totaalbedrag van 3,4 miljoen euro (ruim 10%). Het waterschap dient alle kosten in de zuiveringsheffing door te rekenen, immers het waterschap is voor zijn inkomsten 2 De kosten voor regio Lochem en Zutphen zijn geschat op basis van inwoneraantal. 3 Verrekeningen, indirecte kosten, facilitaire zaken en tractie pagina 12

13 volledig afhankelijk van zijn heffingen. Dus naast de kosten voor het zuiveringsbeheer worden ook de kosten voor bestuur en communicatie (1,4 miljoen euro) en voor alle ondersteunende beheersproducten doorberekend (5,4 miljoen euro 4 ). Deze beide kostenposten maken samen ruim 16% uit van de totale lasten voor zuiveringsbeheer. BTW BTW vormt een belangrijk aandachtspunt bij samenwerking. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat de samenwerking tot een extra BTW last leidt. In dit opzicht is het van belang dat gemeenten en waterschap een verschillend BTW- regime kennen. Gemeenten kennen het BTW- compensatiefonds. De BTW op diensten, producten en werken kunnen zij terugvorderen. Daardoor blijven alleen de netto kosten zonder BTW als kostenpost over. Overigens worden de kosten voor terugvorderingen uit het compensatiefonds gefinancierd door een reductie van het gemeentefonds. Uiteindelijk betalen de gemeenten de BTW gemiddeld gezien dus toch zelf, alleen voor afzonderlijke keuzes tussen zelf doen of uitbesteden speelt de BTW geen rol meer. Met dat doel is het compensatiefonds ook opgericht. Waterschappen kennen geen BTW- compensatiefonds. De BTW op diensten, producten en werken is daardoor een kostenpost. Voor waterschappen geldt dus een BTW voordeel om zaken zelf uit te voeren in plaats van uit te besteden. In hoofdstuk 3 wordt toegelicht hoe bij samenwerking nadelige BTW- effecten kunnen worden voorkomen. Planvorming De belangrijkste planfiguren voor het afvalwaterbeheer zijn het Gemeentelijk Rioleringsplan (GRP) en het zuiveringsdeel van het Waterbeheersplan (WBP). De plannen zijn van vrij recente datum en lopen door tot 2015 (Zutphen en Rijn en IJssel) en 2016 (Lochem). De diepgang van de plannen verschilt. De GRP s gaan gedetailleerder in op de doel en functioneren van aanwezige voorzieningen, de noodzakelijke investeringen en de dekking van kosten dan het waterbeheersplan. Het waterbeheersplan richt zich meer op budgetten voor programma s. Waterschap Rijn en IJssel heeft het beheersplan samen met de andere vier Rijn- Oost waterschappen opgesteld. De beheersplannen van de vijf waterschappen hebben een gelijke basis, aangevuld met waterschapsspecifieke elementen (met een andere tekstkleur). Momenteel wordt een nieuwe versie van het plan voorbereid. Daarin wil men nog verder afstemmen onder het motto: wat goed is voor een ander, is ook goed voor mij 4 Management en organisatie, beleids- en beheerinstrumentarium, informatiebeleid, automatisering en facilitaire zaken en tractie. pagina 13

14 De looptijd van de plannen loopt redelijk synchroon. Dat lijkt de mogelijkheid te bieden voor verdere afstemming in de afvalwaterketen, bijvoorbeeld in de vorm van een afvalwaterplan, waarbij de afvalwaterketen in zijn geheel wordt beschouwd. Zo n afvalwaterplan zou een looptijd van kunnen hebben en als onderligger kunnen dienen voor de gemeentelijke rioleringsplannen en het waterbeheersplan. Qua planning ligt het waterbeheerplan, dat door de provincie moet worden goedgekeurd, op het kritieke pad. Het plan zal in 2015 de besluitvorming moeten doorlopen en zal dus in 2014 moeten worden afgerond. Dat zou betekenen dat het afvalwaterplan in grote lijn medio 2014 gereed moet zijn om nog als input te kunnen dienen voor (een deel van) het Waterbeheerplan. Personeel Alle partijen werken aan een professionaliseringsslag, onder meer door de P- cyclus, met individuele werkplannen en beoordelingen, nadrukkelijker toe te passen. Rijn en IJssel heeft hier het langst ervaring mee, waarbij wel een spanning wordt geconstateerd tussen aan de ene kant professionaliseren en uniformeren en aan de andere kant het behouden van de inhoudelijke gedrevenheid van medewerkers. Bij Zutphen signaleert men dat de organisatie nog sterk om mensen heen is gebouwd; men wil toe naar een situatie waarbij de doelen van de organisatie centraal staan en gekeken wordt wat ieders bijdrage aan de doelen is. Gemeenten en waterschap kennen (nog) geen flexibele beloning. Bij Rijn en IJssel krijgt men alleen een periodiek bij goed functioneren. De arbeidsvoorwaarden bij gemeenten en waterschappen verschillen. De gemeenten hanteren de uitwerkingsovereenkomst van de collectieve arbeidsvoorwaarden voor de sector gemeenten (CAR- UWO). De waterschappen hanteren de Sectorale Arbeidsvoorwaarden waterschapspersoneel (SAW). Het beeld bestaat dat de waterschappen ongeveer gelijk inschalen als grote gemeenten en dat grote gemeenten c.q. Rijn en IJssel met name de lagere functies iets hoger inschalen. Bij de overheveling in het verleden van gemeentelijke taken naar uitvoeringsorganisaties, zoals voor Plein, Brandweer en Berkel Milieu, zijn sociale plannen opgesteld,. De plannen kennen een netto Business Case afvalwaterketen Lochem Zutphen pagina 14

15 salarisgarantie en de overgang van een vast naar een vast dienstverband. In de praktijk wordt terughoudendheid gesignaleerd: je weet wat je hebt (ambtenarenstatus) en niet wat je krijgt. Bij verandering is van belang zicht te hebben op belangen van medewerkers. Naast werk- en salarisgaranties zijn dit bijvoorbeeld het woon- werk verkeer, de werkomgeving en de wens om als generalist of specialist te opereren Zowel de gemeente Lochem als de gemeente Zutphen kennen momenteel een vacaturestop. Alleen indien echt noodzakelijk worden vacatures ingevuld. Naarmate meer activiteiten worden uitbesteed ontstaat er een andere rol voor de gemeentelijke medewerkers, die van opdrachtgever en regievoerder. Lochem is onderzoek gestart hoe de organisatie zich moet voorbereiden op de regiefunctie (competentie- ontwikkeling). Rijn en IJssel kent geen vacaturestop maar vacatures worden wel kritisch beschouwd. Door de beperkte bezetting kennen de binnendiensten rioleringsbeheer van Lochem en Zutphen geen of bijna geen dubbelfuncties. Bij afwezigheid of vertrek van medewerkers blijven werkzaamheden liggen. Zo heeft er bijvoorbeeld in de vorige GRP- planperiode vrijwel geen rioolvervanging plaatsgevonden bij de gemeente Lochem. pagina 15

16 3. Samenwerking: basis concepten Voordat wij specifiek ingaan op de mogelijkheden voor samenwerking in de regio Lochem- Zutphen staan we in dit hoofdstuk stil bij enkele algemene aspecten van samenwerking in de afvalwaterketen. Daarbij komen achtereenvolgens aan de orde: soorten kansen voor samenwerking, werkprocessen, sturing, financiën en juridische inbedding. Kansen 5 Soorten kansen bij samenwerking Om te kunnen bepalen voor welke werkprocessen samenwerking zinvol is, is het van belang te weten via welk mechanisme eigenlijk de baten van samenwerking tot stand komen. Wat maakt een kans een kans? Welk achterliggend mechanisme maakt dat we over een kans spreken waarmee we het afvalwaterbeheer kunnen verbeteren? We onderscheiden de volgende mechanismen: 1. Versterken van de functionele relatie 2. Benutten en versterken van kennis 3. Benutten van beschikbare capaciteit 4. Uniformeren van systemen Bij het versterken van de functionele relatie onderkennen we nadrukkelijk dat de afvalwaterketen één keten is, die gemeenten en waterschap gezamenlijk optimaal dienen in te richten en te beheren alsof ze één organisatie zijn. Het gaat hier om elementen als een gezamenlijke visievorming op de inrichting van de afvalwaterketen ( waar gaan we naar toe? ), het optimaliseren van investeringsbeslissingen en het meten, monitoren en sturen in de afvalwaterketen. Bij het benutten en versterken van kennis gaat het om het specialiseren op deelgebieden, zoals bijvoorbeeld het gebruik van renovatietechnieken in de afvalwaterketen. Op dit moment is er in het rioleringsbeheer sprake van een sterke versnippering van kennis: in Nederland is het rioleringsbeheer verdeeld over ruim 400 gemeenten. Dit leidt tot een veel kleinere schaal dan bijvoorbeeld het zuiveringsbeheer (25 waterschappen) of de levering van drinkwater (10 drinkwaterbedrijven). Het rioleringsbeheer wordt veelal door enkele generalisten binnen de gemeente uitgevoerd. Voor verdere verdieping en specialisatie is vaak weinig ruimte. Daardoor ontstaat er een afhankelijkheid van externe deskundigen. Bij het benutten van beschikbare capaciteit gaat het om samenvoegen van werkzaamheden, waardoor enerzijds schaalvoordelen kunnen worden behaald, anderzijds meer volume aanwezig is om verder te specialiseren en te ontwikkelen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan processen als storings- en wachtdienst. 5 Dit gedachtenraam is ontwikkeld voor het regionaal feitenonderzoek Goeree Overflakkee. pagina 16

17 Gemeenten en waterschap hebben ieder hun eigen systeem voor bijvoorbeeld databeheer, onderhoudsmanagement en procesautomatisering. Door het uniformeren van systemen wordt een betere aansluiting en afstemming bereikt en wordt een fundament gecreëerd voor verdergaande samenwerking. Zo kan kennis en capaciteit bij het gebruik van de systemen makkelijker over en weer in worden gezet. Benutten van kansen Bij de soorten kansen passen verschillende manieren om de kansen te verzilveren. Zo kan het versterken van de functionele relatie vorm krijgen vanuit het afvalwaterteam met beheerders van gemeente(n) en waterschap. Het afvalwaterteam kan projectmatig werken aan het opstellen van een technisch- inhoudelijke visie voor de afvalwaterketen. Voor het benutten en versterken van kennis kan gedacht worden aan de vorming van expert teams die zich op een bepaald onderwerp ontwikkelen. De kennis die in de teams ontwikkeld wordt is beschikbaar voor andere partijen. Er worden dus over en weer diensten verleend in een soort arbeidspool. Een lichtere vorm van kennis versterking is het organiseren van themabijeenkomsten rond specifieke thema s. Aan deze bijeenkomsten kunnen ook partijen buiten de regio deelnemen. Daarmee kan ook kennis van buiten naar binnen worden gehaald. Bij het benutten van beschikbare capaciteit gaat het veelal om het anders organiseren van operationele taken. Zo kan één partij voor andere partijen taken uitvoeren, bijvoorbeeld het beheer van gemeentelijke eindgemalen door het waterschap. Ook kunnen de krachten gebundeld worden in een gezamenlijke uitvoeringsorganisatie. Die uitvoeringsorganisatie kan zich richten op een specifieke deeltaak, zoals wacht- en storingsdienst, of op een breder takenpakket. In een vergaande vorm ontstaat zo een operationele uitvoeringsorganisatie ( afvalwaterbedrijf ) dat diensten voor gemeenten en waterschap verricht. Voor het uniformeren van systemen gaat het om de wil om te uniformeren en om het vinden van de juiste timing. Om te komen tot uniformering dienen partijen elkaar goed te kennen. Het afvalwaterteam kan daaraan bijdragen. Wel zal altijd een gezonde afweging nodig blijven tussen integreren in de afvalwaterketen (uniforme systemen voor riolering en zuivering) of integreren in de openbare ruimte (uniforme systemen voor riolering, wegen, groen). Overstappen naar een nieuw systeem vraagt vrijwel altijd een aanzienlijke inspanning. Er zal dan ook een goed moment gekozen moeten worden, bijvoorbeeld als oude systemen zijn afgeschreven en er toch een overstap gemaakt moet worden. Een fraai voorbeeld van afstemming van systemen vindt plaats in Limburg. Daar hebben waterschapsbedrijf Limburg en Waterleidingmaatschappij Limburg gezamenlijk de procesautomatisering aanbesteed. Deze stap legt een basis voor toekomstige samenwerking. pagina 17

18 Werkprocessen in de afvalwaterketen In de tabel op pagina 19/Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. is een overzicht gegeven van werkprocessen in de afvalwaterketen. Per proces is aangegeven op welke wijze verbetering van werkprocessen door samenwerking mogelijk is 6 : tussen gemeenten (oranje) of in de afvalwaterketen tussen gemeenten én waterschap (blauw) en wat het belangrijkste mechanismen zijn om verbetering te realiseren (groen): versterken functionele relatie, benutten en versterken kennis, bundelen beschikbare capaciteit of uniformeren systemen Uit het overzicht volgen enkele bevindingen: a. Voor bijna 90% van de processen kan verbetering bereikt worden door samenwerking tussen gemeenten. b. Voor ruim 60% van de processen kan (verdere) verbetering bereikt worden door samenwerking in de afvalwaterketen tussen gemeenten en waterschap. c. Voor processen die met realisatie te maken hebben is vooral intergemeentelijke samenwerking voordelig. De te realiseren voorzieningen verschillen aanmerkelijk tussen gemeenten en waterschap (vrijverval riolen versus zuiveringen en persleidingen). Het ligt dan meer voor de hand eventuele samenwerking te zoeken met partners die gelijksoortige werken realiseren. d. Het benutten en versterken van kennis vormt een belangrijk mechanisme voor realiseren van verbeteringen, met name op het punt van planvorming en realisatie. e. Het bundelen van capaciteit speelt vooral bij het gebruik en beheer van de voorzieningen (operationele taken). f. Het uniformeren van systemen is voordelig bij het meten en sturen in de afvalwaterketen, omdat inzicht over de hele keten gewenst is, en bij het heffen en innen van belastingen, omdat de processen bij gemeenten en waterschap grote overeenkomsten vertonen. De tabel schept geen duidelijkheid welke processen de grootste baten in termen van besparingen of duurzaamheid opleveren. Uit diverse regionale feitenonderzoeken die het afgelopen jaar zijn uitgevoerd is wel inzicht verkregen in processen die als stars kunnen worden aangemerkt. Vanuit het oogpunt van besparingen zijn dit: verlengen levensduur riolering benutten renovatietechnieken samenwerking met private partijen. Op het gebied van duurzaamheid gaat het om: gezamenlijke visievorming inzicht in het functioneren van het systeem (data, meten, monitoren, analyseren) 6 Natuurlijk is ook verbetering mogelijk door samenwerking tussen waterschappen, maar dit valt buiten de scope van het onderzoek; daarom zijn ook niet de werkprocessen opgenomen die zich uitsluitend richten op zuiveringsbeheer. pagina 18

19 Werkprocessen*afvalwaterbeheer*en*kansen*samenwerking (rioleringsbeheer,en,interactie,riolering,en,zuivering) samenwerking soort*kans Werkproces (wie,met,wie) (waardoor,is samenwerking,batig) Intergemeentelijk gemeente,waterschap functionele6realtie kennis capaciteit systemen Besluitvorming (door6raad/b&w6van6gemeenten6c.q.6ab/db6van6waterschap) 8,vaststellen,GRP,c.q.,zuiveringsdeel,waterbeheersplan 8,vaststellen,rioolheffing,c.q.,zuiveringsheffing 2 1 8,vaststellen,afspraken,op,overnamepunt,riolering,en,zuivering 2 1 8,vaststellen,welke,knelpunten,(waterkwaliteit,/,water8op8straat),wanneer,oplossen 1 1 8,vaststellen,financële,uitgangspunten,(investeringen,activeren,of,uit,exploitatie) Planvorming (GRP/BRP) ,volgen,ontwikkelingen,en,visievorming ,afstemmen,intern,en,extern,beleid,en,regelgeving ,modelleren,,hydraulische,berekeningen,uitvoeren ,uitvoeren,optimalisatiestudie,(OAS) 2 1 8,opstellen,afvalwaterakkoord, ,opstellen,,basisriolerings,c.q.,basiszuiveringsplan,(voorzieningen,e.d.) ,opstellen,GRP,c.q.,zuiveringsdeel,WBP) 1 1 8,opstellen,meerjarenplanning,vervangen,riolering ,opstellen,stedelijk,waterplan ,opstellen,grondwaterplan ,opstellen,afkoppelplan ,opstellen,incidenten,/,calamiteitenplan ,formuleren,aanpak,diffuse,bronnen,(zoals,gebruik,bestrijdingsmiddelen) ,overleggen/afstemmen,toezicht,en,handhaving,milieuvergunning,en,verordening ,opstellen,meet,en,monitoringplan ,opstellen,gemalenbeheerplan 1 1 8,opstellen,operationele,programma's,(aanleg,,onderzoek,en,maatregelen) Realisatie 1 1 8,voorbereiden,(PvE,,projectplan) 1 1 8,maken,ontwerp,en,bestek, 1 1 8,aanbesteden,en,gunnen 1 1 8,directie,voeren,,opleveren,en,evalueren 1 1 8,rapareren,en,renoveren,riolen 1 1 8,vervangen,riolen,en,aansluitingen ,vervangen,gemalen 1 1 8,aanleggen,bergbezinkbassins 1 1 8,realiseren,maatregelen,drainage,tbv,grondwaterproblemen 1 1 8,afkoppelen,verhard,oppervlak 1 1 8,aanpassen,inrichting,openbare,ruimte,(poreuze,bestrating,,stoepen,,etc.) pagina 19

20 samenwerking soort-kans Werkproces (wie%met%wie) (waardoor%is samenwerking%batig) Intergemeentelijk gemeente,waterschap functionele6realtie kennis capaciteit systemen Gebruik-en-beheer %meten%actuele%toestand%(peilen,%overstortingen,%water%op%straat%e.d.) %meten%neerslag %meten%grondwaterpeilen %sturen%/%real%time%control %controleren%en%corrigeren%gegevens% %vastleggen%gegevens%(actuele%toestand,%lokatie,%inspectie,%onderhoud) %analyseren%gegevens%en%verbeteringen%initiëren 1 1 4%reinigen,%inspecteren%en%onderhouden%vrijverval%riolen,%kolken,%randvoorz %reinigen,%inspecteren%en%onderhouden%gemalen%en%drukriolen% %inspecteren%en%onderhouden%telemetrie,%pompen%en%schakelkasten 1 1 4%reinigen%infiltratievoorzieningen 1 1 4%doorspuiten%drainagevoorzieningen %draaien%storingsdienst %registreren%en%opvolgen%klachten 1 1 4%vegen%straatgoot%en%stoepen Procesondersteunend %uitvoeren%marketing4%en%PR%activiteiten %werven%en%managen%personeel 4%managen%financieel%economische%zaken 1 1 4%verlenen%facilitaire%diensten %verzorgen%waterloket %uitvoeren%benchmarks %onderzoeken%en%innoveren %informatiseren%en%automatiseren 1 1 4%inkopen %beheren%magazijn %heffen%en%innen%belastingen,%kwijtschelding% Wij schetsen nu de baten en de indicatieve besparingen op de jaarlijkse lasten in 2020 voor de gemeenten Lochem en Zutphen. Voor de gemeenten vraagt het rioleringsbeheer over de jaren een min of meer constante stroom van exploitatie uitgaven en investeringen, wat een indicatie van besparingen mogelijk maakt. Voor een specifieke zuivering zoals Zutphen vinden de investeringen veel meer pieksgewijs plaats. De mogelijke besparingen en verbeteringen voor Rijn en IJssel zijn daardoor lastiger te ramen. Zo zouden alle geplande investeringen voor de zuivering Zutphen in detail moeten worden geanalyseerd. Bovendien kent het waterschap een planningshorizon van vijf jaar, waardoor investeringen na 2016 nog niet goed in beeld zijn gebracht. Vandaar de focus op de gemeentelijke besparingen. pagina 20

21 Verlengen levensduur riolering Een groot deel van de kosten van het rioleringsbeheer betreft kapitaalkosten. Deze kosten zullen de komende jaren toenemen door vervangen van riolen. In het werkproces reinigen, inspecteren en beoordelen wordt bepaald wanneer een riool vervangen wordt. De aanpak in dit proces verschilt landelijk aanzienlijk, ook ten aanzien van de risicobeoordeling van falen van objecten. Door op zoek te gaan naar beste werkwijzen kan een verlenging van de gemiddelde technische levensduur worden bereikt. De gemeenten Lochem en Zutphen vervangen samen voor ruim 1,5 miljoen euro per jaar aan riolering. Als het vervangingsvolume met 10% wordt verminderd, verlaagt dit de uitgaven tot 2020 met 1,2 miljoen euro. In 2020 leidt dit tot per jaar lagere kapitaallasten (annuïteit 0,05). Na 2020 blijft de besparing geleidelijk doorgroeien; de situatie in 2020 is dus slechts een tussenstand. Toepassen relinen In plaats van vervangen kan in veel gevallen ook relining worden toegepast. Bij deze techniek wordt een kous in het bestaande riool aangebracht en uitgehard. Er ontstaat zo een buis in een buis. Voorwaarde voor toepassing van de techniek is dat de bestaande buis nog goed op verhang ligt. Voordeel van relinen is dat de straat niet opengebroken hoeft te worden. Dat scheelt kosten en overlast voor aanwonenden. De techniek wordt steeds meer toegepast, waardoor het voor private partijen aantrekkelijk wordt om te innoveren, bijvoorbeeld op het punt van het meenemen van huisaansluitingen. Door relinen valt de noodzaak weg om wegrenovatie en rioolvervanging te combineren. Voor elk van de aspecten kan een optimale vervangingsstrategie worden bepaald. Overigens kan de relining techniek ook ingezet worden bij transportleidingen van het waterschap. Als het aandeel relining toeneemt met 25% en relinen is 50% goedkoper dan vervanging, dan reduceert dat de uitgaven tot 2020 met ongeveer 1,5 miljoen euro. De kapitaallasten in 2020 dalen daardoor met per jaar. Ook nu geldt weer dat de besparing door blijft groeien na Publiek private samenwerking Ongeveer de helft van alle exploitatiekosten en het grootste deel van de investeringskosten worden door private partijen omgezet. Als we willen besparen is het dus relevant om te kijken of we wel de juiste vraag bij marktpartijen neerleggen en of we dat op een juiste manier doen. Door een dialoog met marktpartijen kunnen verbeteringen worden bereikt. Er zijn inmiddels voorbeelden met tientallen procenten besparing door opdrachten meer te formuleren in termen van functionele eisen en door gebruik te maken van marktconsultatie en prestatiebestekken. Bovendien kan de kennis en ervaring van private partijen worden benut om een impuls te geven aan een meer duurzame afvalwaterketen. De exploitatie uitgaven in Lochem en Zutphen bedragen ongeveer 3 miljoen euro per jaar. Circa de helft hiervan betreft kosten voor werken en diensten door derden. Als hier een voorzichtige besparing van 2,5% op wordt toegepast, levert dit een besparing van bijna per jaar op. pagina 21

22 Het investeringsvolume tot 2020 in de gemeenten Lochem en Zutphen bedraagt ongeveer 17 miljoen euro. Een besparing van 2,5% leidt in 2020 tot ruim lagere kapitaallasten. Deze besparing neemt na 2020 verder toe. Visievorming Er kan alleen effectief geïnvesteerd worden in de afvalwaterketen als duidelijk is in welke richting deze zich ontwikkelt. De afgelopen decennia hebben vooral in het teken gestaan van meters maken. Nagenoeg al het afvalwater wordt ingezameld en behandeld. Er vindt nu een omslag plaats waarbij we anders naar afvalwater kijken. Afvalwater wordt gebruikt water, met terugwinning van grondstoffen en energie en hergebruik van water. Dit vraagt om een heroriëntatie op de inrichting van de afvalwaterketen, inclusief het omgaan met overtollig hemelwater. De gezamenlijke visievorming biedt mooie kansen om de duurzaamheid van de afvalwaterketen te verhogen. Ook kan een goede afweging van nut en noodzaak van investeringen plaatsvinden. Inzicht in functioneren afvalwaterketen De afvalwaterketen vraagt om een verschuiving van een oriëntatie op inspanning, objecten en emissies naar een oriëntatie op resultaat, functioneren en effecten op de omgeving. Alleen dan is het mogelijk een goede afweging te maken tussen de kosten en baten van investeringen. Hiervoor is het nodig om te meten en te monitoren en de verkregen informatie te analyseren en te vergelijken met de resultaten van berekeningen. Op deze wijze kan het inzicht in het functioneren van de afvalwaterketen toenemen. Een voorbeeld is de integrale sturing afvalwaterketen (ISA) in de Hoekse Waard. Met het bouwen van bergbezinkbassins en andere voorzieningen is een reductie van het chemisch zuurstofverbruik van kg/jaar bereikt. De investeringen bedroegen ongeveer 10 miljoen euro. Door het ISA- project is een aanvullende CZV reductie van kg/jaar bereikt, tegen een fractie van de kosten voor randvoorzieningen. De financiële baten van visievorming en inzicht in het functioneren van de afvalwaterketen kunnen het beste in samenhang worden geraamd. In totaal zullen Lochem en Zutphen tot 2020 ongeveer 5 miljoen euro uitgeven aan verbetermaatregelen. Als op basis van inzicht en visie hierop 25% 7 kan worden bespaard, leidt dit tot 1,25 miljoen euro minder uitgaven en een besparing op kapitaallasten in 2020 van per jaar. Overigens is het inzicht in het functioneren van de afvalwaterketen, inclusief de effecten op de omgeving, ook van groot belang voor de investeringen door het waterschap. Zo is bij grootschalige renovatie of nieuwbouw een belangrijke vraag voor welke hydraulische capaciteit de zuivering ontworpen moet worden. Een vraag die zich hierbij voordoet is bijvoorbeeld of je groot en duur gaat bouwen of wellicht iets minder groot en extra beheerinspanningen pleegt bij overstorten. Dan is inzicht in de effecten van overstortingen en effluent op de omgeving van groot belang en de relatie tussen de afnamecapaciteit en de frequentie en omvang van overstortingen. 7 Gebaseerd op landelijk feitenonderzoek doelmatig beheer waterketen pagina 22

23 Besparingen De indicatief geraamde besparingen in 2020 komen uit op een kwart miljoen euro per jaar in Dit is ruim 4% van de kosten voor het rioleringsbeheer. De besparingen zullen na 2020 procentueel geleidelijk toenemen omdat het aandeel oude kapitaallasten afneemt en het aandeel nieuwe (en lagere) kapitaallasten toeneemt. Sturing samenwerking De gemeenten zijn verantwoordelijk voor de gemeentelijke watertaken: het inzamelen van vuil water, het verwerken van overtollig hemelwater en het zorg dragen voor oplossen van structurele grondwaterproblemen. Het waterschap is verantwoordelijk voor transport en zuivering van het ingezamelde stedelijk afvalwater. De verdeling van zorgplichten staat niet ter discussie. Bij samenwerking zullen gemeenten en waterschap altijd invulling moeten kunnen geven aan deze zorgtaken. Gemeenten zijn en blijven daarom verantwoordelijk voor het vaststellen van het gemeentelijke rioleringsplan en de hoogte van de rioolheffing om de kosten voor het rioleringsbeheer te dekken. Evenzo blijft het waterschap verantwoordelijk voor het vaststellen van het waterbeheersplan (waarin de plannen voor zuiveringstechnische werken) en de hoogte van de zuiveringsheffing om de kosten voor het zuiveringsbeheer te dekken. Voor de uitvoering van riolerings- en zuiveringsbeheertaken bestaan verschillende opties. Natuurlijk kan de uitvoering in eigen beheer plaatsvinden of door marktpartijen worden uitgevoerd. Een deel van de uitvoering kan ook in een gezamenlijk programma vanuit de bestaande organisaties plaatsvinden. Dit is bijvoorbeeld de situatie bij het afvalwaterteam. In verdergaande vormen voert de ene overheidsorganisatie taken uit voor een collega overheid of vindt de uitvoering plaats in een gezamenlijke, verzelfstandigde uitvoeringsorganisatie. In alle situaties is het van belang het planning en control proces transparant in te richten. Voor de situatie dat er sprake is van een verzelfstandigde uitvoeringsorganisatie is het proces in onderstaand schema weergegeven. Zutphen Lochem WRIJ Beleid & Heffing DVO & kosten DVO & kosten DVO & kosten rapportage Uitvoering pagina 23