Het mama trauma. Hoe vroegkinderlijke ervaringen je leven ongewild beïnvloeden. de stilte. Breek. Margriet Wentink

Transcriptie

1 Breek de stilte Margriet Wentink Het mama trauma Hoe vroegkinderlijke ervaringen je leven ongewild beïnvloeden ISBN ca. 180 pagina s 15,95 euro

2 Uitgeverij Mens! Brammershoopstraat TC Eeserveen Vertegenwoordiging in België Agora NV, Aalst Redactie Vitataal tekst & redactie, Feerwerd Omslagontwerp Elzo Hofman, In Ontwerp, Assen Foto omslag Alex Hyde, alexhyde.co.uk Opmaak en vormgeving Cathy Gerver, Studio Nico Swanink, Haarlem Serienaam Breek de stilte Stef Bos, Album Noord en Zuid, 2002 Copyright 2016 Uitgeverij Mens!, Eeserveen, The Netherlands/Margriet Wentink, Tiel, The Netherlands Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. ISBN NUR 770

3 Inhoud Voorwoord De serie Breek de stilte Het mamatrauma een handreiking Hoe vind je woorden als de moederliefde niet kon stromen? Voor wie is dit boek? Wegwijs in Het mamatrauma In gesprek met jezelf en anderen Het mamatrauma en de vaders Mama-trauma een wonderlijke samenstelling Mama Trauma Mamatrauma

4 Deel I: Liefde leert je leven De unieke moeder-kindrelatie Voor de geboorte Tijdens de geboorte De eerste uren na de geboorte Hechting Horen en zien met een open hart Niet volmaakt, wel goed genoeg Wie is er voor de moeder? Veranderingen in de hechtingsrelatie Een veilige basis een veilige haven Altijd maar die moeder en anderen dan? Een veilige basis, een stevige ik-ontwikkeling De moeder als basis: het systeem van rust en verbondenheid De moeder als rustpunt: balans, stress en stressreductie De moeder als veilige haven: het reguleren van gevoelens De moeder als spiegel: het leren herkennen van eigen gevoelens De moeder als model: het innerlijke beeld als werkmodel De moeder als toegangspoort tot informatie: het leren van je moedertaal De moeder als tegenover : het ontwikkelen van een eigen ik en een eigen wil

5 Het begrijpen van jezelf en de wereld Alles in één woord: liefde Deel II: Overleven als de liefde verwond is Ingrijpende gebeurtenissen en het verlies van heelheid Psychische balans Wat is trauma? Schokkende gebeurtenissen en herstel Trauma: de verstrekkende gevolgen van ingrijpende ervaringen Ogenschijnlijk normaal Verlies van heelheid een innerlijke driedeling Het open hart, het gesloten hart en het gewonde hart Trauma en hechtingsrelaties Het open moederhart Gewonde moeders Traumatiserende situaties voor moeder een kind De moeder een trauma, het kind een mamatrauma? Traumatiserende situaties voor een kind Strategieën bij gewonde kinderen Hoe overlevingsstrategieën je leven beïnvloeden Trauma van generatie op generatie Herkennen van overlevingsstrategieën bij jezelf Herkennen van overlevingsstrategieën in de wereld waarin wij leven Wat nu?

6 Deel III: Herstellen van het mamatrauma Herstellen met behulp van interactieve zelfreflectie Je goud opdelven Het herstelproces: jezelf ontmoeten en je je afgesplitste delen weer toe-eigenen Herstellen van vertrouwen en zeggenschap over je eigen leven Verlangen De zin van je verlangen De onbewuste onderstroom in je verlangen Het luistert nauw met de woorden Woorden als spiegel De rol van de begeleider Wat je kunt doen en wat beter niet Interactieve zelfreflectie stap voor stap Wat is heling, wat betekent herstel? Voorkomen is beter dan genezen Het goud van de mensheid Utopia? Het verkennen van nieuwe mogelijkheden Dank je wel Over de auteur Bronvermelding

7 De serie Breek de stilte Als we ze volgen in hun dromen om te ontdekken waar ze wonen misschien vinden we de weg dan naar hun hart Als wij proberen mee te reizen en ze de weg naar buiten wijzen misschien vinden ze dan de woorden op een dag Breek de stilte sloop die muren om ze heen woord voor woord en steen voor steen breek de stilte Stef Bos Een aantal jaren geleden werd ik gevraagd een lezing te geven voor een kindertherapiepraktijk over kinderen en trauma en over mijn manier van werken. In de week voorafgaand aan die lezing zat ik in de auto en hoorde

8 op de radio dit lied van Stef Bos. Ik herkende daarin de essentie van de ontmoeting met getraumatiseerde mensen. Voor de serie boeken waarvan dit het tweede deel is, leek Breek de stilte daarom een passende titel. Sommige thema s zijn zo algemeen menselijk dat aangenomen wordt dat ze gemakkelijk bespreekbaar zijn. De oer-relatie tussen moeders en kinderen is zo n thema. Maar klopt dat wel? Is het werkelijk zo eenvoudig om open en eerlijk over álle aspecten van die relatie met anderen te praten? Vooral mensen die psychische en emotionele wonden hebben opgelopen in de moeder-kindrelatie, hebben vaak een muur van zwijgen opgebouwd. Om dat zwijgen te doorbreken hebben zij woorden nodig. Woorden die erkennen en benoemen, respectvol zijn en oprecht, waarmee zij behoedzaam en veilig de werkelijkheid kunnen onthullen. Woorden die een stem geven aan wat er leeft in hun hart. Dat is het doel en het klimaat van de serie Breek de stilte. De afzonderlijke delen in deze serie zijn gebaseerd op praktijkervaringen met een specifieke therapeutische methode. Kenmerkend voor deze methode is dat door middel van aandachtige waarneming, geduld en interactieve resonantie toegang gekregen kan worden tot jeugdervaringen die opgeslagen liggen in het geheugen.

9 De serie Breek de stilte Diverse wetenschappelijke theorieën op het gebied van trauma, hechting en ontwikkelingspsychologie vormen het onderliggende fundament van deze werkwijze. Mannen en vrouwen die deze methode gebruiken ontdekken dat ze verborgen en vaak vergeten ervaringen met zich meedragen, die van invloed zijn op hun volwassen leven. Deze werkwijze biedt hun de gelegenheid hun ervaringen te herontdekken, te verwoorden en te verwerken. Zo nemen zij met elk woord een steen uit de muur van zwijgen, leggen die terzijde en maken daarmee hun hart allereerst toegankelijker voor zichzelf en soms aarzelend en voorzichtig ook meer benaderbaar voor anderen. Geleidelijk kunnen zij hun hart weer openen voor schoonheid, liefde en het leven. Dit boek is ontstaan vanuit inspirerende ontmoetingen met vrouwen en mannen die iets deelden van hun mamatrauma. Steeds opnieuw was het een indrukwekkende en ontroerende ervaring getuige te kunnen zijn van de stenen die uit de muren werden genomen, wanneer de stilte werd verbroken. Zien wat onzegbaar is. Woorden vinden om je uit te spreken. Herkennen wie je bent en wat je bezielt, zodat je je kunt verbinden en met een open hart kunt leven.

10 Dat wens ik je toe bij het lezen van dit tweede deel van de serie Breek de stilte. Margriet Wentink

11 Het mamatrauma een handreiking Stel je eens voor: je bent nét geboren en klaar voor de allereerste ontmoeting met je moeder. Althans, de eerste ontmoeting buiten haar warme moederlijf, want voor je geboorte had je natuurlijk ook al contact met haar. Voel je hoe haar handen je lijfje voorzichtig vasthouden, hoe zij met één vinger teder jouw kleine handen verkent? Weerspiegelen haar ogen de essentie van jouw zijn? Word je herkend als een klein wonder van het leven, als een bron van liefde, wijsheid en vreugde? Voel je aan de lichte trillingen in haar en in jezelf hoe jullie met elkaar resoneren en vind je in die woordeloze stilte houvast in haar ogen en tegen haar lichaam? Of ging het anders en was er vanaf je prille begin iets anders in haar ogen te lezen? Schrik of onzekerheid, of angst, afweer of verdriet? Misschien weerspiegelde haar gezicht de beren die zij op de weg zag of de donkere

12 schaduwen uit haar verleden? Of voelde je aan haar lijf dat ze er alleen voor stond en wanhopig was, en haar levensomstandigheden haar zwaar vielen? Of misschien waren het helemaal niet de handen van je moeder die je voelde, maar harde, koude medische instrumenten en een vakkundige onderzoekende doktersgreep. Als dergelijke ervaringen je eerste ervaringen waren kan het zijn dat de relatie met je moeder complex is geworden en zich al je leven lang afspeelt tussen aantrekken en afstoten, tussen afstand willen en niet zonder kunnen. Misschien verlangde je naar haar liefde en werd je bezeerd, misschien claimt ze jou of jij haar, of verkeren jullie in een permanente staat van oorlog. Misschien hoop je dat ze ooit een leuke oma wordt voor je kinderen, maar kun je haar aanwezigheid niet meer verdragen, misschien zou je er iets voor willen geven haar nog een keer te zeggen dat je van haar hield. Misschien doet ze een beroep op je mantelzorg die je niet kunt opbrengen, of andersom: je zorgt meer voor haar dan goed is voor jouzelf. Misschien merk je tot je schrik en ongenoegen dat je patronen uit de relatie met haar herhaalt in je eigen relaties met je kinderen (ook al had je je nog zo stellig voorgenomen het ánders te zullen doen dan zij deed) en zijn er stagnaties in je leven die meer met de relatie met je moeder te maken hebben dan je op het eerste gezicht zou denken.

13 Het mamatrauma een handreiking Hoe je relatie met je moeder (of met je kind, want je kunt dit ook betrekken op je eigen relatie met je kinderen) er ook uitziet of uitzag, als je iets van het bovenstaande herkent, dan is dit een boek voor jou! Het reikt je taal en beelden aan om jezelf en je eigen gevoelens, gedachten en gedrag beter te begrijpen: jezelf als het kind dat je ooit was, als de volwassene die je nu bent, als partner (als je samenleeft met anderen), als aanstaande ouder (als je een kinderwens hebt), als (groot)ouder wanneer je zelf inmiddels (klein)kinderen hebt en als medemens in de omgeving waarin je leeft.

14 1 Mijmermomentje:* contact met een pasgeborene Neem een foto van jezelf als pasgeboren baby, liefst een foto waarop je je ogen open hebt. Neem wat tijd en vind een rustige plek voor jezelf. Maak contact met de baby op de foto en laat hem of haar alles weten wat je zo n klein, pasgeboren kindje zou willen laten weten. Als je dit boek (ook) leest vanuit je perspectief als ouder kun je precies hetzelfde doen met foto s van je pasgeboren kind(eren). Wat je opschrijft is voor jezelf. Het is je verkenning van wat je bij jezelf ervaart op dit moment, als je kijkt naar het kleintje van toen. * Mijmermomentjes kom je door het hele boek heen tegen. Verderop lees je hoe je ze kunt gebruiken.

15 Het mamatrauma een handreiking Hoe vind je woorden als de moederliefde niet kon stromen? Het mamatrauma is een boek over moederliefde en de waarde van moederliefde voor de ontwikkeling van jonge kinderen. Het is ook een boek over wat er mis kan gaan met die moederliefde en hoe ingrijpend dat voor jonge kinderen kan zijn. Het gaat in op de gevolgen daarvan voor de ontwikkeling van mensen, zelfs tot op volwassen leeftijd. Allemaal thema s die als ze jou zelf betreffen, hetzij omdat je als kind hebt geleden onder de relatie met je moeder, hetzij omdat je als ouder achteraf gezien moet constateren dat je niet voldoende beschikbaar was voor je kind, niet altijd zo gemakkelijk bespreekbaar zijn. Hoe komt dat? Wat maakt waar het misging met de moederliefde zo lastig bespreekbaar? En hoe kun je daar verandering in brengen? Soms heersen er in je omgeving opvattingen die het je niet gemakkelijk maken om je eigen ervaringen te delen. Dat kunnen heel persoonlijke opvattingen zijn van mensen die menen dat er in het Westen sowieso alleen maar luxeproblemen bestaan. Soms zijn zulke opvattingen ontstaan vanuit eigen traumatische jeugdervaringen. Alles wat een volgende generatie meemaakt komt dan per definitie in de schaduw te staan van het grote lijden

16 waaraan zij zelf blootgesteld zijn geweest. Dat kun je bijvoorbeeld aantreffen bij mensen die oorlogsgeweld of hongersnood hebben overleefd. Ook algemeen heersende opvattingen in de maatschappij in een bepaalde periode over emancipatie en modern moederschap, medische of psychologische opvattingen die in populaire tv-programma s of boeken worden verkondigd, kunnen het lastig maken om te bespreken wat je eigen ervaringen zijn. Verder is het in deze tijd niet zo populair om te spreken over trauma. Liever wordt er oplossingsgericht of positief gedacht. Dit soort ideeën kunnen je verhinderen te erkennen wat er werkelijk met je is gebeurd en ervoor zorgen dat je je eigen behoeften bagatelliseert en ontkent. Daarnaast kunnen schuldgevoelens en angst je als volwassene belemmeren om te spreken over de psychische of lichamelijke verwondingen die je opliep in je vroege jeugd. Soms spreek je je als volwassen kind niet uit omdat je je moeder niet wilt of durft te kwetsen. Bovendien heb je misschien al gauw het gevoel dat er toch niemand zal zijn die je gelooft wanneer je erover zou praten. Dat kan versterkt worden door het besef dat de ervaringen die je als zuigeling of peuter had in contact met je moeder, in een intieme relatie tussen twee mensen plaatsvond, waar geen getuigen bij aanwezig waren. Wie zal je woorden geloven

17 Het mamatrauma een handreiking en ze serieus nemen als je als volwassene schoorvoetend probeert te praten over jouw ervaringen? Moeders zelf, die zich toen zij zwanger waren verre van gelukkig voelden met hun kind of hun levensomstandigheden, zwijgen ook in deze tijd nog vaak over hun werkelijke gevoelens omdat zij zich schamen of schuldig voelen over hun onvermogen om in te spelen op de behoeften van het kind dat afhankelijk van hen was. Ook als zij later, als zij ouder zijn geworden, terugkijken op de levensfase waarin zij jonge kinderen hadden en spijtig moeten constateren dat zij destijds tekort zijn geschoten, valt het hun vaak moeilijk om eerlijk te zijn tegenover zichzelf en daarover met hun kinderen te praten. Soms wil je als volwassene de tekortkomingen van je ouders niet benoemen, omdat je inmiddels zelf vader of moeder bent geworden en beter dan ooit begrijpt welke worsteling het ouderschap met zich mee kan brengen. Een andere moeilijkheid is dat je als volwassene misschien geen idee hebt dat er een verband bestaat tussen de problemen die je ervaart in je leven als volwassene en je jeugdervaringen, omdat je je kindertijd en je ouders onbewust idealiseert. Misschien denk je bij het lezen aan al die keren dat je juist wel hebt geprobeerd om te praten over je vroege jeugd, maar voor je gevoel met een kluitje in het riet werd gestuurd, omdat niemand antwoord wist te geven op voor jou wezenlijke vragen. Machteloos leek je te kloppen op

18 een deur die anderen gesloten hielden, omdat er geheimen waren of onderwerpen die te pijnlijk waren om over te praten. Een vrouw vertelt: Mijn hele leven verscheen in mijn dromen een man van mijn leeftijd. Steeds hetzelfde: hij staat in een straat en kijkt naar me, zonder te spreken. Na een tijdje draait hij zich om en loopt weg. Ik heb altijd vermoed dat die droom me iets wilde vertellen. Ze was al tegen de zestig toen ze ontdekte dat ze een halfbroer had, die destijds door haar moeder was afgestaan. Mijn moeder sprak nooit over het verleden. Zoals je ziet zijn er redenen genoeg om je mond te houden en maar gewoon door te gaan alsof er nooit iets is gebeurd. Maar de allergrootste hindernis die mensen belet om te spreken over wat zij hebben ervaren, is (zoals je in deel 2 zult lezen) een psychologisch mechanisme: uit angst overweldigd te worden door hevige gevoelens van pijn, verdriet, eenzaamheid, angst en machteloosheid houden mensen sommige herinneringen het liefst zo ver mogelijk bij zich vandaan. Het gemakkelijkst gaat dat door ze te ontkennen, te vergeten of te projecteren op andere mensen. Tot je lichaam, je psyche of gebeurtenissen in je leven je spiegelen dat het zo niet langer gaat, en dat

19 Het mamatrauma een handreiking het tijd wordt voor een helende ontmoeting met je eigen levenservaringen. Het zélf erkennen van je eigen ervaringen en je persoonlijke levensgeschiedenis kan dan een wereld van verschil maken. Voor wie is dit boek? Dit boek is er allereerst voor mensen die op de een of andere manier het gevoel hebben dat er iets knaagt in hun leven en het verlangen hebben dat dat anders wordt. Als je merkt dat de dingen niet lukken zoals je je voorstelt, als je merkt dat je je hart, je gevoel, hebt afgesloten, als keer op keer je relaties mislukken of als je kampt met vage (chronische) lichamelijke klachten, als je merkt dat je je regelmatig overbelast, angstig of depressief voelt en als je de neiging hebt altijd maar flink te zijn, je schouders eronder te zetten, streng voor jezelf te zijn, of jezelf te verwaarlozen, dan is dit boek voor jou. Maar ook als je bijvoorbeeld kampt met eet- en gewichtsproblemen, of een controlfreak bent geworden, als je te hard werkt of meer pepmiddelen gebruikt dan goed voor je is, als je ervaart dat de relaties met je (stief-) kinderen moeizaam verlopen, ook dan kun je in dit boek puzzelstukjes vinden die jouw problemen misschien net in een ander daglicht zetten. Hopelijk kan het je motiveren en inspireren om de stagnaties of destructieve patronen

20 in je leven die samenhangen met je vroegkinderlijke ervaringen te doorbreken. Dit boek is er voor al die zonen en dochters die hebben ervaren wat er mis kan gaan in de moederliefde. Als je als volwassene geleden hebt onder de relatie met je moeder en zelf al weer (jonge) kinderen hebt, kun je dit boek gebruiken om stil te staan bij je ouderschap. Want wie zich niet bewust is van de subtiele mogelijkheden om een kwetsbaar kind te traumatiseren en zelf niet wezenlijk ervaren heeft waaruit veilige moederliefde bestaat, loopt het risico de volgende generatie te worden die uit onwetendheid zijn kind onthoudt wat het nodig heeft. Hopelijk kan dit boek jou inspireren om je eigen ervaringen te verwerken en het verleden niet ongewild te herhalen, maar nieuwe bronnen van liefde en wijsheid in jezelf aan te boren. Hoe tegenstrijdig dat misschien ook klinkt, dit boek is er behalve voor de volwassen kinderen ook voor hun moeders. Misschien ben jij zo n moeder, die destijds handelde naar beste kunnen en misschien volgens een bepaalde tijdgeest en die nu denkt: had ik dat toen allemaal maar geweten. Misschien voelde je je toen je nog jonge kinderen had overvraagd, machteloos en hulpeloos of misschien wanhopig of depressief. Dit boek kan je helpen om je eigen gevoelens en je handelen in die tijd te

21 Het mamatrauma een handreiking begrijpen en geeft je inzicht in de oorzaken en gevolgen daarvan. Wellicht dat ook jij dan woorden vindt die kunnen leiden tot erkenning van je eigen gevoelens en die van je kinderen. Begrip en erkenning kunnen samen met compassie leiden tot verzoening met jezelf en soms waar nog mogelijk ook met je kinderen. Wegwijs in Het mamatrauma Dit boek gaat over het oer-fenomeen van de moeder-kindrelatie. Over het krachtenveld van liefde en helaas soms ook van destructie. Als titel van dit boek is een wonderlijk samengesteld woord gekozen: het mamatrauma. In het volgende hoofdstuk zal dat allereerst worden toegelicht. Vervolgens zal in deel 1 van het boek het unieke van de moeder-kindrelatie en het belang van moederliefde voor de ontwikkeling van een (jong) kind centraal staan: wat is het precies voor kostbaars dat een moeder haar kind vanaf het allerprilste begin schenkt wanneer zij liefdevol inspeelt op zijn behoeften? Welke ontwikkelingsmogelijkheden biedt zij haar kind daardoor? Wat betekent dat voor het kind en waarom is dat van zo fundamentele waarde? Je leest het in het eerste deel van het boek. Deel 2 gaat over de vraag wat de moderne bedreigingen zijn voor een veilige hechtingsrelatie. Zijn het de moderne levensomstandigheden, met stress,

22 gehaastheid, en overbelasting, of is het feit dat veel mensen in het Westen zo leven niet zozeer een oorzaak en verklaring voor stagnaties in de moeder-kindrelatie, maar eerder een gevolg van een heel ander, dieperliggend probleem? Wanneer wordt de toestand waarin de moeder verkeert een traumatische situatie voor een kind? Wanneer is er sprake van traumatisering, en is dat in veel gevallen niet een veel te zwaar woord? En hoe kan het eigenlijk dat moeders soms hun hart sluiten en niet sensitief zijn voor de behoeften en de nood van hun kind? Zijn dat gevoelloze, egoïstische vrouwen of is er iets heel anders aan de hand? Wanneer wat je leest herkenning bij je oproept, zul je wellicht op een gegeven moment de vraag voelen opkomen: en nu? Wat kan ik eraan doen? In deel 3 van het boek gaat het dan ook over wat je kunt doen om je eigen ervaringen te verwerken en wat je kunt doen om nieuwe wegen te bewandelen en herhaling te voorkomen. Door het hele boek heen worden je zogenoemde mijmermomentjes aangereikt. Hierin word je uitgenodigd stil te staan en jezelf wat vragen te stellen. Soms is er tijd voor nodig om het innerlijk stil genoeg te laten worden, zodat je het antwoord niet alleen in je hoofd weet, maar ook kunt voelen wat het voor je betekent. Je kunt wat er in je opkomt noteren in een opschrijfboekje of in je smartphone (daar zijn leuke apps voor die werken als een

23 Het mamatrauma een handreiking soort plakboek*) en als je later dingen te binnen schieten, bijvoorbeeld omdat je er met iemand over praat, dan kun je die toevoegen, net als foto s, tekeningen of knipsels die voor jouw persoonlijke verhaal relevant zijn. Zo kan de inhoud van dit boek samen met je eigen aantekeningen een persoonlijk document worden dat je kunt gebruiken om je eigen vroegkinderlijke ervaringen te onderzoeken. In gesprek met jezelf en anderen Bij het lezen van dit boek en het uitwerken van de mijmermomentjes kan het gebeuren dat je wordt geraakt in je eigen gevoelens. Je kunt ze verkennen en erover schrijven of tekenen. Het kan ook zijn dat je de behoefte hebt er met iemand anders over te praten. Als je daarbij ondersteund wenst te worden kun je hulp zoeken. Meestal is het fijner om er met iemand over te spreken dan om er alleen mee rond te lopen. Het boek kan je helpen om concrete hulpvragen te stellen en een begin te vinden voor een gesprek, of voor een opstelling. Zo begeef je je op weg om woorden te vinden om elke keer een steen uit de muur van zwijgen te nemen en deze af te stapelen. * Bijvoorbeeld de apps GoodTimes Collages en Collage Photo.

24 Het mamatrauma en de vaders Moederliefde en het mamatrauma staan niet op zichzelf, maar bestaan in een context waarin de aanwezigheid of de eventuele afwezigheid van de vader er zowel voor de moeder als voor het kind toe doet. De relatie van een vader met zijn kind, zijn omgang met het kind en zijn specifieke bijdrage aan de ontwikkeling zijn echter anders dan die van de moeder. Daarom is het een bewuste keuze om dit boek te beperken tot de moeder-kindrelatie. Over het niet minder belangrijke thema vaderliefde en over de manier waarop vaders hun kinderen kunnen traumatiseren zou wellicht een vergelijkbaar maar heel ander boek geschreven kunnen worden. Zoals in een theaterstuk meerdere spelers een rol spelen maar in sommige scènes uitsluitend de spotlights gericht zijn op een enkele speler, zo richt dit boek zich met name op de relatie tussen moeders en hun zonen en dochters. Steeds met de wetenschap dat tussen de coulissen andere spelers, onder wie de vaders, klaarstaan om hun eigen rol te vertolken. Uiteindelijk zijn het alle spelers samen die het volledige verhaal vertellen.

25 Mama-trauma een wonderlijke samenstelling Veel ouders ontvangen hun kind met de intentie en het verlangen goede ouders te zijn en hun kind te omringen met liefde en zorg, zodat hun kind opgroeit tot een leuk, sociaal, gezond en competent mens. Moeders beschikken van nature over de mogelijkheden om daarvoor te doen wat zij kunnen. Wat kan er dan misgaan? De titel van dit boek, het samengestelde woord mamatrauma, roept vragen op: waar is het goed voor om het woord mamatrauma te gebruiken, is het niet veel beter om een positiever woord te bedenken? Wordt tegenwoordig alles niet veel te snel trauma genoemd? Het beantwoorden van deze vragen begint met een verkenning van de twee woorden waaruit het woord mamatrauma is samengesteld: mama en trauma.

26 Mama Het woord mama is afgeleid van het Latijnse woord mamme, dat we terugvinden in de wetenschappelijke aanduiding van zoogdieren, de Mammalia. Net als de andere zoogdieren is een mensenkind van nature voor voedsel en daarmee voor het overleven aangewezen op de mamme, de borst van zijn moeder. Wat alle zoogdieren instinctief ook weten is dat de moederborst meer biedt dan voeding alleen. Veel pasgeboren en jonge zoogdieren slapen bij hun moeder, dicht tegen haar borst aan, en zo is de mamme behalve een bron van voeding ook een bron van veiligheid en geborgenheid, een plek waar je s nachts in het donker rust vindt omdat je daar beschermd bent tegen gevaren. Daarnaast is het een plek waar je warm blijft als je nog te klein bent om jezelf warm te houden. Behalve dat de warmte en bescherming die deze lichamelijke nabijheid jonge dieren geeft aangenaam is en nodig is om ze in leven te houden, heeft dit lichamelijke contact ook invloed op heel onbewuste lichamelijke processen in het jonge dier. Zo zorgt het voor stressreductie en voor het aanmaken van onder andere groeihormonen en hormonen die het hechtingsgedrag bevorderen. Ook voor mensenkinderen geldt dat zij vanaf hun allerprilste begin aangewezen zijn op hun moeder. Op

27 Mama-trauma een wonderlijke samenstelling de warme geborgenheid van het moederlijf, op het huidop-huidcontact, op de mamme, maar vooral op haar moeder-zijn met hart en ziel. Trauma Het woord trauma komt oorspronkelijk uit het Grieks en betekent wond. Het woord is in onze taal eerst in gebruik geraakt als een medische term, die ook toegepast wordt in het dagelijks leven, en bijvoorbeeld bekend is van traumahelikopter. In het dagelijks leven is dit het soort woorden waarin met trauma ook werkelijk lichamelijke verwondingen worden bedoeld. In het algemene spraakgebruik wordt het woord trauma echter meestal in een andere betekenis gebruikt, als er bijvoorbeeld gezegd wordt daar heeft hij een trauma aan overgehouden of als er gesproken wordt van een oorlogstrauma. Hier wordt trauma gebruikt in een andere betekenis, namelijk die van psychische wond. De volledige omschrijving van deze tweede betekenis van het woord trauma is volgens het woordenboek: kwetsing van de psyche door een hevige gemoedservaring die een blijvende stoornis teweegbrengt. Deze omschrijving heeft veel overeenkomsten met definities van trauma zoals die terug zijn te vinden in de literatuur over trauma. Er worden dan verschijnselen mee

28 aangeduid die volledigheidshalve eigenlijk psychotrauma zouden moeten heten. Een psychotrauma is psychisch letsel met een externe oorzaak, oftewel een psychische wond, die ontstaat door een gebeurtenis die van buiten af komt. Mamatrauma Mama en trauma zijn twee woorden die gelukkig niet voor iedereen vanzelfsprekend in een adem te noemen zijn. Aan de ene kant is daar het woord mama, dat eerder geassocieerd wordt met geborgenheid en liefde. Daarbij gaat maar al te gauw de wijdverbreide mythe leven die herkenbaar en frequent in de media wordt verkondigd: moeders zijn lieve, mooie, blije wezens die vriendelijk, stralend, zelfbewust en goedgekleed alle wensen van hun kindje vervullen. Reclamebrochures en -spotjes op de televisie, foto s bij artikelen over ouderschap, illustraties bij uitstapjes naar steden, in de natuur of met de trein, alles ademt graag de sfeer van de ideale moeder-kindrelatie. Wie verder denkt en zich bij het woord mamatrauma afvraagt: kunnen moeders hun kind traumatiseren?, komt al snel uit bij voorbeelden die getuigen van het andere uiterste: kinderen die worden verwaarloosd of misbruikt, te vondeling gelegd of afgestaan, die worden gekleineerd en uitgescholden, geslagen of die zodanig

29 Mama-trauma een wonderlijke samenstelling worden mishandeld dat ze in instellingen, pleeggezinnen of ziekenhuizen terechtkomen. Toch is er voor veel meer mensen dan we misschien geneigd zijn te denken een koppeling tussen deze twee ogenschijnlijk onverenigbare woorden. Tussen die twee uitersten bevindt zich een middengebied waar de moederkindrelatie vele gezichten kent en niet direct extreem geweld aangewezen kan worden maar moederliefde zich ook niet zonder meer manifesteert. Waar dezelfde moeder voor haar kind zowel een bron van liefde en geborgenheid als een bron van pijn, verdriet en eenzaamheid kan zijn. Daarbij kun je denken aan situaties waarin je als kind lijdt onder subtiel geweld dat bijna niet te benoemen valt en dat niet door de omgeving wordt opgemerkt. Situaties waarin je verward raakt, omdat liefde niet is wat ze lijkt doordat er voorwaarden aan je gesteld worden, of je gemanipuleerd wordt om iets te doen in ruil voor liefde. Of situaties waarin je als kind in plaats van door emotionele steun en nabijheid wordt omringd door een overdaad aan materiële luxe. Waarin je als kind maar liever je mond houdt, stil wordt en je zo weinig mogelijk laat zien om je zieke of psychisch kwetsbare moeder te sparen of om het risico op een emotionele uitbarsting of kritiek te voorkomen. Situaties waarin dagelijkse stress en angst je leven bepalen, of waarin je meer zorg en verantwoordelijkheid op je schouders neemt dan je kunt dragen als kind, omdat de rollen zijn omgekeerd en jij als

30 kind de taak hebt de behoeften van je moeder te vervullen in plaats van andersom. Met het woord mamatrauma wordt de psychische verwonding bedoeld die een jong kind oploopt als zijn moeder zowel een bron van liefde en geborgenheid als van pijn en verdriet kan zijn. Dat beide aanwezig kunnen zijn in dezelfde moeder, met alle gevolgen van dien. Dat kinderen, weliswaar subtiel of verborgen maar toch onmiskenbaar, verwond raken door toedoen van hun moeder. In mamatrauma wordt trauma dus gebruikt in de zin van psychotrauma. Net zoals met oorlogstrauma aangegeven wordt dat iemand getraumatiseerd is door oorlogservaringen, en zoals met verliestrauma duidelijk wordt gemaakt dat iemand een ingrijpend verlies heeft geleden, zo geeft het woord mamatrauma aan dat iemand getraumatiseerd is door ervaringen met zijn moeder. Mamatrauma is een woord voor wat misschien wel het meest miskende trauma genoemd kan worden. Daarom wordt het tijd om die twee kanten onder de loep te nemen: de moeder die de bron is van liefde en geborgenheid en de moeder die de bron is van pijn en verdriet. Te beginnen met de moeder die de bron is van liefde en geborgenheid en de onschatbare waarde die zij heeft voor de identiteitsontwikkeling van een kind.

31 Deel III Herstellen van het mamatrauma Loop niet, ga langzaam je wandelt enkel jezelf tegemoet. Juan Ramón Jiménez

32 Herstellen van het mamatrauma

33 Herstellen met behulp van interactieve zelfreflectie Hoe duidelijker het verband is tussen de problemen die je ervaart in je leven en de verwondingen die je opliep in de hechtingsrelatie met je moeder, hoe meer de vraag zich opdringt: wat nu? Wat kan ik voor mijzelf doen om mijn wonden uit het verleden te helen, angsten te overwinnen, destructieve patronen in mijn leven te veranderen en te voorkomen dat ik mezelf en anderen opnieuw verwond? Hoe kan ik zo leven als bij mij past, mijn verlangens verwezenlijken en een gezond en gelukkig leven leiden? Je goud opdelven Het gevolg van een mamatrauma is dat je wezenskern bedolven is geraakt onder je overlevingsstrategieën: je eigen vermijdings- en aanpassingsmechanismen, de overgenomen gevoelens van anderen of opvattingen van je

34 34 Herstellen van het mamatrauma omgeving over hoe jij je leven zou moeten leven, verhullen wie jij in wezen bent. Wat werkelijk je eigen behoeften en gevoelens zijn kun je niet goed meer waarnemen en je bent maskers, façades en maniertjes gaan gebruiken, waarvan je omgeving is gaan denken dat jij dat bént. Misschien ben je dat zelf ook wel gaan geloven. Maar diep vanbinnen voel je je anders en verlang je meer jezelf te kunnen zijn, of je leven anders vorm te geven dan je op dit moment doet. Soms weet je dat al een tijdje. Soms ontdek je het plotseling. Een vrouw, die oppervlakkig gezien succesvol was en goed functioneerde, verwoordde haar ervaring als volgt: Ik herinner mij de dag waarop het water me aan de lippen stond. Het ging gewoon niet meer. Ik ging me douchen, bracht mijn handen met water naar mijn gezicht en merkte opeens dat ik mijn gezicht niet meer kon voelen. Ik voelde me een zombie. Op dat moment schoten mij een aantal dichtregels te binnen: Delf mijn gezicht op, maak mij mooi. Wie wordt ontmaskerd, wordt gevonden en zal zichzelf opnieuw verstaan, en leven, bloot en onomwonden,... Huub Oosterhuis

35 Herstellen met behulp van interactieve zelfreflectie 35 Ik wist op slag dat dat precies was wat mij te doen stond: mezelf ontdoen van mijn maskers, mezelf weer opdelven, zodat ik weer kon gaan voelen wie ik zelf ben. Wie zijn eigenheid wil terugwinnen staat voor de opgave zich te ontdoen van de overbodige toedekkende lagen, en moet zichzelf als het ware weer opdelven, zoals gouddelvers laag na laag modder, leem en steen verwijderen totdat ze op een goudader zijn gestuit. Het herstelproces: jezelf ontmoeten en je je afgesplitste delen weer toe-eigenen Jezelf opdelven en het helen van de wonden die je hebt opgelopen in de hechtingsrelatie met je moeder is een proces dat begint met het herkennen en ontmaskeren van je overlevingsstrategieën: je herkent op welke manier je je pijn vermijdt en compenseert en erkent: ja, zo doe ik dat. Met die erkenning ontpantser je je gesloten hart, de deur gaat weer op een kier. Daardoor kunnen je overlevingsdelen wat meer ontspannen en kan je hart zich meer openen, zodat je geleidelijk weer toegang krijgt tot ervaringen die opgeslagen liggen in je geheugen. Je gaat je stap voor stap herinneren wat je als kind hebt ervaren.

36 36 Herstellen van het mamatrauma Naarmate je jezelf meer erkent en je eigen ervaringen toe-eigent, kan je hart zich steeds verder openen. Je gaat merken dat je met je open hart in staat bent je geïsoleerde en afgesplitste traumadelen, zoals die in het vorige hoofdstuk zijn beschreven, te ontmoeten en de gevoelens toe te laten zonder dat deze je overspoelen. Hoe vaker je die ervaring hebt, hoe meer je innerlijke draagkracht toeneemt om je je vergeten ervaringen weer te herinneren. Daardoor worden op hun beurt je overlevingsdelen gerustgesteld en staan ze minder op scherp: ze krijgen vertrouwen in je draagkracht, zien dat je niet overweldigd wordt door de gevoelens, merken dat ze iets meer kunnen ontspannen en zijn niet meer elk moment van de dag bang dat zich iets voor zal doen dat jouw draagkracht te boven gaat. Je zult merken dat daardoor je vertrouwen in dat proces en in je eigen draagkracht toeneemt en dat je je eigen gevoelens, je eigen ervaringen en herinneringen meer gaat vertrouwen. Je zelfvertrouwen groeit. Het herstelproces is een beweging van herkennen en erkennen, van ontmaskeren en ontpantseren, van openen en ontwikkelen en van ontmoeten en toelaten. In het model met de driedeling ziet dat er zo uit: toelaten 0ntmoeten gezond deel/ open hart onopenen twikkelen traumadeel overlevingsdeel ontmaskeren ontpantseren

37 Herstellen met behulp van interactieve zelfreflectie 37 Herstellen van vertrouwen en zeggenschap over je eigen leven Vertrouwen en zelfvertrouwen zijn voor veel getraumatiseerde mensen nu typisch kwaliteiten waarover zij niet meer vanzelfsprekend beschikken. Want tijdens traumatische ervaringen hebben ze geleerd dat zij anderen, of hun eigen lijf of inschattingsvermogen juist helemaal niet konden vertrouwen. Bij het mamatrauma was het de moeder die voor het kind niet te vertrouwen was, omdat hij niet op haar kon terugvallen als hij haar nodig had, of omdat zij een bron van stress en pijn was. Het verliezen van vertrouwen in de ander en in jezelf gaat bij traumatische ervaringen binnen de moederkindrelatie hand in hand met autonomieverlies, omdat het kind ervaart dat de moeder de machtsongelijkheid die er tussen hen is niet gebruikt om hem te beschermen of te verzorgen. Wanneer het uiten van jouw kinderlijke behoeften en gevoelens destijds de situatie misschien alleen maar slechter en soms zelfs gevaarlijker maakte, waardoor je je extra kwetsbaar en afhankelijk hebt gevoeld en bent gaan aanpassen, heb je onvoldoende autonomie ontwikkeld en nauwelijks ervaren dat je zeggenschap hebt gekregen over je eigen leven of je eigen lijf. In sommige situaties lijkt misschien het omgekeerde het geval omdat je als gevolg van de toestand waarin je

38 Herstellen van het mamatrauma moeder verkeerde al heel vroeg op eigen benen moest staan en taken van volwassenen op je jonge schouders hebt genomen. Misschien kreeg je te horen die redt zich wel, die is zo zelfstandig, en ben je zo door mensen in je omgeving geprezen om je zelfredzaamheid. Omstandigheden waarin jij jouw mamatrauma hebt opgelopen leidden echter eerder tot schijnautonomie dan tot werkelijke zeggenschap over je eigen leven, omdat je helemaal niet zo vrij was in je keuze om al vroeg zelfstandigheid te ontwikkelen: het was een noodstrategie in een periode in je leven waarin je eigenlijk nog onbezorgd kind had willen zijn. Daarom zijn het weer terugwinnen van zeggenschap over je eigen leven en het weer kunnen vertrouwen op jezelf (en op anderen) veelvoorkomende verlangens van mensen die een verwonding hebben opgelopen in de relatie met hun moeder.

39 Bronvermelding Jon G. Allen, Peter Fonagy, Anthony W. Bateman: Mentaliseren in de klinische praktijk, Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam 2008 Prof. dr. Joachim Bauer: Zelfsturing en identiteits ontwikkeling. De herontdekking van de vrije wil, Uitgeverij Mens!, Eeserveen 2016 Bea R.H. Van den Bergh: Prenataal verworven kwetsbaar heid. Gezond opgroeien begint in de baarmoeder; gezond oud worden ook. In: Marja Rexwinkel, Marcel Schmeets, Catharine Pannevis, Bert Derkx (red.): Handboek Infant Mental Health. Inleiding in de ouder-kindbehandeling, Koninklijke van Gorcum BV, Assen 2011 Sarah Blaffer Hrdy: Mothers and Others. The Evolutionary Origins of Mutual Understanding, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 2011 Lieve Blancquaert: Birthday. Hoe de wereld zijn kinderen verwelkomt, Uitgeverij Lannoo NV, Tielt 2013 Drs. C.A. den Boon en prof. dr. D. Geeraerts: Van Dale. Groot woordenboek van de Nederlandse taal, Van Dale lexicografie, Utrecht/Antwerpen 2005 Stef Bos: Album Noord en Zuid, 2002 J. Bowlby: Verbondenheid, Van Loghum Slaterus, Deventer, 1979

40 J. Bowlby: Attachment and Loss (Vol. 1): Attachment. Hogarth Press and the Institute of Psychoanalysis, London 1969 Stephen R. Covey: De zeven eigenschappen van een succesvol gezin, Uitgeverij Business Contact, Amsterdam Antwerpen 2014 Martine F. Delfos: Ik ben aan ze gehecht. Over gehechtheid als een boei in nood, Uitgeverij SWP, Amsterdam Kitlyn Tjin A Djie: Een multiculturele visie. In: Mariëtte Hoogsteder en Simonette de Vriese (red.): Hechting en loyaliteit. O&O-cahier 1. B.V. Uitgeverij SWP, Amsterdam 2012 Adriaan van Dis: Ik kom terug, Uitgeverij Augustus, Amsterdam Antwerpen 2014 Caroline Eliacheff, Nathalie Heinich: Moeders en dochters een driehoeksrelatie, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam 2002 Phily Elst: Een gat in je ziel. Het erfgoed van een liefdeloze opvoeding, Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2006 G. Fischer & P. Riedesser: Lehrbuch der Psychotraumatologie, Ernst Reinhardt Verlag, München 1999 Iki Freud: Mannen en moeders. De levenslange worsteling van zonen met hun moeders, Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam 2002 Sandra van Gameren: Leven met een psychisch zieke ouder, Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2006 Sue Gerhardt: Waarom liefde zo belangrijk is. Hoe de liefde voor je baby zijn hersenen vormt, Uitgeverij Scriptum, Schiedam 2009 Jean-Marie Govaerts: Hechtingsproblemen in gezinnen. Integratie van de hechtingstheorie in het systeemtherapeutische model, Uitgeverij LannooCampus, Leuven & Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2007 Stanley I. Greenspan: The Child with Special Needs, Reading, Perseus Books, 1998

41 Michael Gurian: Dansend in moeders spiegel. De relatie van een man met zijn moeder en de invloed daarvan op al zijn relaties met vrouwen, Uitgeverij Symbolon, 2012 H.C. Halberstadt, Iki Freud: Electra versus Oedipus. Het drama van de moederdochterrelatie, Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam 2002 Harry F. Harlow: The nature of love, American Psychologist, Vol 13 (1958), Onno van der Hart, Ellert Nijenhuis en Kathy Steele: Het belaagde zelf. Structurele dissociatie en de behandeling van chronische traumatisering, Uitgeverij Boom, Amsterdam, 2010 Judith Lewis Herman: Trauma en herstel. De gevolgen van geweld - van mishandeling thuis tot politiek geweld, Uitgeverij Wereldbibliotheek, Amsterdam 1996 Willem Heuves, Marcel Schmeets, Marja Rexwinkel: En de vader dan? De betekenis van de vader in de ouder-kindbehandeling, In: Marja Rexwinkel, Marcel Schmeets, Catharine Pannevis, Bert Derkx (red.): Handboek Infant Mental Health. Inleiding in de ouder-kindbehandeling, Koninklijke van Gorcum BV, Assen 2011 Mariëtte Hoogsteder en Simonette de Vriese (red.): Hechting en loyaliteit. O&O-cahier 1. B.V. Uitgeverij SWP, Amsterdam 2012 Marloes Hospes, Breken met je ouders, Uitgeverij Boom, Amsterdam 2012 Daniel Hughes, Jonathan Baylin: Opvoeden doe je met je brein. Wat de neurowetenschap je leert over een hechte band met je kind, Uitgeverij Hogrefe, Amsterdam 2014 Prof. dr. Bessel van der Kolk: Traumasporen. Het herstel van lichaam, brein en geest na overweldigende ervaringen, Uitgeverij Mens!, Eeserveen 2016

42 Mirjam W.E. Lambermon: Appels en peren. Theorieën over gehechtheid en gehechtheid aan theorieën. In: Mariëtte Hoogsteder en Simonette de Vriese (red.): Hechting en loyaliteit. O&O-cahier 1. B.V. Uitgeverij SWP, Amsterdam 2012 Fr. Leboyer: Geboren worden zonder pijn. Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht- Antwerpen, 1973 Peter A. Levine: De stem van je lichaam. Trauma s helen met je lichaam als gids, Uitgeverij Altamira, Haarlem 2011 K. Lyons-Ruth: The Two-Person Unconscious: Intersubjective Dialogue, Enactive Relational Representation, and the Emergence of New Forms of Relational Organization, Psychoanalytical Inquiry 19 (1999) Bruce Perry, Maia Szalavitz: De jongen die opgroeide als hond, en andere verhalen uit het dagboek van een kinderpsychiater, Scriptum, Schiedam 2007 Richard David Precht: Liebe. Ein unordentliches Gefühl, Wilhelm Goldmann Verlag, München 2009 K.D. Pruett: Infants of primary nurturing fathers. Psychoanalytics Study of Child 38 (1983), blz Marja Rexwinkel, Marcel Schmeets, Catharine Pannevis, Bert Derkx (red.): Handboek Infant Mental Health. Inleiding in de ouder-kindbehandeling, Koninklijke van Gorcum BV, Assen 2011 Carolien Roodvoets: Niemandskinderen. De gevolgen en verwerking van een onveilige jeugd, Uitgeverij Altamira, Haarlem 2006 Tessa Roseboom, Ronald van de Krol: Baby s van de Hongerwinter. De onvermoede erfenis van ondervoeding, Uitgeverij Augustus, Amsterdam, Lilian B. Rubin: Verweven levens. Dochters, moeders en het ouder worden, Ambo Anthos uitgevers, Amsterdam 2001

43 Franz Ruppert: Symbiose en autonomie. Een weg uit symbiosetrauma en destructieve afhankelijkheid. Traumaopstellingen als nieuwe benadering, Uitgeverij Mens!, Eeserveen 2010 Franz Ruppert: Bevrijding van trauma, angst en onmacht. Op weg naar gezonde autonomie en liefde. Nieuwe inzichten in het werken met opstellingen, Uitgeverij Mens!, Eeserveen 2012 Franz Ruppert: Vroegkinderlijk trauma. Zwangerschap, geboorte en eerste levensjaren, Uitgeverij Mens!, Eeserveen 2014 Antoine de Saint-Exupéry: De kleine prins, Rotterdam, Ad. Donker, 2015 M.G.J. Schmeets, J.E. Verheugt Pleiter: Affectregulatie bij kinderen. Een psychoanalytische benadering. Koninklijke Van Gorcum B.V., Assen 2005 B.J.N. Schreuder: Psychotrauma. De psychologie van schokkende ervaringen. Koninklijke Van Gorcum, Assen 2003 Daniel Siegel: MindSight. De psychologie van het nieuwe bewustzijn, Uitgeverij Unieboek/Het Spectrum bv, Houten Antwerpen 2010 Daniel J. Siegel, Tina Payne Bryson: Het hele brein, het hele kind. 12 revolutionaire strategieën om de ontwikkeling van je kind te stimuleren, Uitgeverij Scriptum, Schiedam 2013 F.M.E. Slijper: Koning, Keizer, Admiraal. Het belang van vaderen voor de affectregulatie bij een jongen met een narcistische ontwikkelingsstoornis. In: M.G.J.Schmeets, J.E. Verheugt Pleiter: Affectregulatie bij kinderen. Een psychoanalytische benadering. Koninklijke Van Gorcum B.V., Assen 2005 Daniel N. Stern: The Motherhood Constellation. A Unified View of Parent- Infant Psychotherapy. Basic Books, New York, 1995 Gaby Stroecken, Rien Verdult: Het miskende kind in onszelf. Herziene uitgave, Uitgeverij Acco, Leuven Den Haag 2014 Maia Szalavitz, Bruce D. Perry: Het liefdevolle brein. Waarom empathie zo belangrijk is, Uitgeverij Scriptum, Schiedam 2010

44 M. Target, P. Fonagy: The role of the father and child development. In: J. Trowell, A. Etchegoyen (Eds.): The importance of fathers: a psychoanalytic re-evoluation (blz ) Hove: Brunner Routledge, 2002 Anniek Thoomes-Vreugdenhil: Behandeling van hechtingsproblemen, Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2006 Kerstin Uvnäs Moberg: De oxytocine factor. Benut het hormoon van onthaasting, genezing en verbondenheid, Thoeris, Amsterdam 2010 Dr. P.A.F. van Veen en dr. N. van der Sijs: Etymologisch woordenboek. De herkomst van onze woorden, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen 1997 Margriet Wentink: Je verlangen dwaallicht of kompas?. Over verlangens, innerlijke verdeeldheid en vervulling, Uitgeverij Mens!, Eeserveen 2014 Marinus van IJzendoorn, Maria Bakermans-Kranenburg: Gehechtheid en trauma. Diagnostiek en behandeling voor de professional, Hogrefe Uitgevers, Amsterdam 2010