Die besten Geschichten sind lokal

Transcriptie

1 Die besten Geschichten sind lokal Berlijn - 4 tot 9 oktober 2009 Vormingsreis Gemeenschapsvorming en interculturaliseren

2 2

3 LEESWIJZER A. Naar Berlijn 1. Algemeen 2. Evaluatie a. Op vlak van gemeenschapsvorming en interculturaliseren b. Op vlak van praktijken c. Op vlak van betekenissen d. Op vlak van samenwerking 3. Opvolging en feedback a. Terugkomdag b. c. Building communities through culture B. Verslag 1. HET BELEIDSNIVEAU a. Een beleid van grote cultuurhuizen b. Kulturprojekte Berlin: cultureel netwerk tot ver buiten de stadsgrens 2. KUNST- EN CULTUURCENTRA a. Moabit, met de moed der wanhoop b. Brotfabrik c. Pfefferwerk in Pfefferberg d. RAW: opvoeden tot participatie 3

4 4

5 3. SCHERPSTELLEN OP LOKALE CONTEXT a. Cultuurbeleid in Berlin-Neukölln b. Kulturnetzwerk Neukölln c. Helen-Nathan-Bibliothek d. Stadtteilmütter: moeders als bemiddelaars e. Agents of Change: kansen in de crisis 4. INTERCULTURALISEREN a. Werkstatt der Kulturen, werkplaats voor transculturaliteit 5. INTERGENERATIONALITEIT a. Friedliche Revolution 1989/1990 b. Zeitzeugenbörse over goede en kwade dagen c. Van Pioniers Palast naar vrije tijdscentrum BIJLAGE - Literatuurlijst - Programma - Evaluatie Goethe-Institut 5

6 6

7 Naar Berlijn Er zijn vele redenen om naar Berlijn te gaan, en zeker rond deze tijd. Was de stad al niet hip en trendy en lag ze al niet vooraan in de schuif van alle creatieve jonge culturo s, dan zijn daar de voorbije weken ontelbare argumenten aan toegevoegd om het vooralsnog te worden. Berlijn is niet uit de media. Om zijn design, zijn clubcultuur, zijn fietsvriendelijkheid, zijn nieuwe historische museum... om zijn multiculturele uitstraling, zijn vernieuwende look, zijn uitdagende. Berlijn blijft het mekka van de projectontwikkelaar, de stoute droom van de dissidente ondernemer, het walhalla van de alternatieve kunstenaar. Een krachtige en tot de verbeelding sprekende stad die een flink stuk van haar actuele dynamiek aan verdeeldheid te danken heeft. Veertig jaar muur tussen oost en west, tussen mensen met een geladen gedeeld verleden dat een betwistbare verdeelde toekomst wordt. Wat doet dat met een samenleving? Wat betekent een plotse tweedeling met de sociale cohesie van een stad? En wat met de verloren gemeenschappelijkheid als de muur even plots weer wordt opgeheven? Mauerfall 09 heeft ook LOCUS naar Berlijn gelokt. Nieuwsgierig naar het antwoord op hoger gestelde vragen. En vooral: nieuwsgierig naar de bijdrage van lokale culturele instellingen in het herenigingsproces. Gemeenschapsvorming en interculturaliseren zijn niet de meest evidente opdrachten van ons eigen Vlaams lokaal cultuurbeleid. Wat niet wil zeggen dat ze onterecht aan de sector zijn toegewezen. Cultuur heeft immers zowel emanciperende als insluitende eigenschappen. Als we met het sociale van cultuur aan de slag willen, zijn beide van belang. De opdracht opnemen is de uitdaging aangaan om het ook goed te doen. En dan zijn een brede horizon en leerrijke contacten inspirerend en heilzaam. 7

8 1. Algemeen Partners Mirjam Wolfrum van Goethe Institut Brussel brengt LOCUS in december 08 in contact met Goethe Institut Berlin. In februari 09 wordt de samenwerking, opgenomen in Berlijn door Monika Hesse, geformaliseerd in een aantal afspraken: - beide partners leveren input voor het programma, LOCUS bewaakt de relevantie voor het thema - Goethe Institut staat in voor prospectie en contacten ter plaatse - Goethe Insititut neemt praktische organisatie van het verblijf op: hotel, vervoer, gids en tolk - LOCUS organiseert de retour Brussel-Berlijn, inclusief reis- en annulatieverzekering - LOCUS verzorgt inhoudelijke voorbereiding, briefing en documentering van de deelnemers De Vlaamse Overheid, Agentschap sociaal-cultureel werk voor jeugd en volwassenen, ondersteunt het initiatief financieel. Periode Van zondag 4 tot en met vrijdag 9 oktober 2009 Verblijf in Hotel Grosser Kurfüst, Neue Rossstrasse 11-12, Berlin Deelnemers en begeleiders Doelgroep zijn lokale cultuurwerkers: cultuurbeleidscoördinatoren, staf- en projectmedewerkers cultuur- en gemeenschapscentra, bibliothecarissen. Leden van de focusgroep gemeenschapsvorming, die sinds het traject Het sociale van cultuur ( 07) een trekkersrol vervullen, worden expliciet uitgenodigd. De deelnemers: - Brien Coppens, H30, Mechelen - Ellen De Bruyne, cc Zwaneberg, Heist-op-den-Berg - Katia De Vos, Vlaamse Overheid afdeling VOLC - Piet Forger, cultuurdepartement provincie Vlaams Brabant ( ) - Igor Geubbelmans, cultuurbeleidscoördinator, Balen - Marijke Leye, dienst Kunsten, Gent - Gunter Lots, cc Casa Louisa, Hoboken - Pedro Oosterlynck, cc Scharpoord, Knokke-Heist - Koen Palinckx, cultuurbeleidscoördinator, Brasschaat - Griet Roosbeek, cc Belgica, Dendermonde 8

9 - Roel Tulleneers, cc De Werft, Geel - Emmy Vandersmissen, cultuurbeleidscoördinator, Borgloon - Andy Vandervoort, Vlaamse Overheid afdeling VOLC - Cecile Van Humbeeck, hoofdstedelijke bibliotheek, Brussel - Sofie Verhoeven, stafmedewerker SoCius ( ) sluit op eigen initiatief bij het programma aan De begeleiders: - Hilde De Brandt, eindverantwoordelijke - Katrien Schulz - Carla Martens (vanaf 6/10) - Herr Frank Weigelt, als tolk (naar het Nederlands) en gids aangesteld door Goethe- Institut 2. Evaluatie a. Op vlak van gemeenschapsvorming en interculturaliseren De ene kant van de medaille Berlijn voert geen actief cultuurbeleid dat het genereren van secundaire effecten zoals gemeenschapsvorming er een is, opneemt. Negentig procent van het cultuurbudget gaat naar de grote culturele instellingen: vier operahuizen, de Berliner Philharmoniker, de musea. De overige 10% wordt projectmatig ter beschikking gesteld aan alle andere culturele actoren. Dat is ontoereikend. De concurrentie om aan een minimaal werkingsbudget te geraken is hoog zodat àlle initiatieven genoodzaakt zijn op andere markten Europese subsidiëring, sponsoring, samenwerkingsovereenkomsten met privé - bijkomende middelen te zoeken. Ook personeelssubsidie bestaat in Berlijn niet of nauwelijks. Er is een bovenbouw Kulturprojekte Berlin die culturele netwerking opneemt en een aantal grote stedelijke initiatieven coördineert. Die personeelsleden zijn in dienst van de stad. Cultuurhuizen vergelijkbaar met onze cultuur- en gemeenschapscentra beschikken vaak over niet meer dan een coördinator met een tewerkstellingsperspectief van 1 maximum 2 jaar. Alle andere werknemers zijn tijdelijk (6 maanden) in dienst via tewerkstellingsmaatregelen van het Jobamt. 9

10 en de andere Dat heeft belangrijke gevolgen. Cultuurhuizen zijn bezig met overleven, ze staan voortdurend onder druk om hun eigen voortbestaan te verzekeren. Het is voor alles hun ambitie om cultuur een plaats te geven zowel door kunstenaars atelierruimte aan te bieden, als door een behoorlijk aanbod naar het publiek te brengen. Cultuurhuizen zijn meestal samenwerkingsverbanden van verschillende verenigingen theatermakers, filmliefhebbers, tentoonstellingsbouwers, dans- en circusartiesten soms ook de buurt die elkaar vinden in een gezamenlijk project: een gebouw waarin ze hun ambities trachten vorm te geven. Het buikgevoel is veelal bepalend voor wat er gebeurt. Middelen zijn er schaars, maar met vrijwillige inzet en veel creativiteit brengen ze een hele machine op gang. Heel wat projecten spreken ook de buurt aan een zomerfestival, openluchtfilms - maar er wordt niet of nauwelijks vanuit buurtverzuchtingen vertrokken. Gemeenschapsvorming door middel van cultuur is geen item waar men bewust mee bezig is. Move De val van de muur heeft het epicentrum van het cultuurleven verplaatst, of beter: bood kansen voor een vernieuwende, alternatieve cultuurscene. En die kwam er: in Oost-Berlijn startten heel wat cultuurinitiatieven vanuit een grote behoefte om uiting te geven aan vernieuwing en creativiteit, de drang om een andere samenleving te maken, dingen te bevragen en aan te kaarten. Zo ontstonden trendy cultuurhuizen die bottom up gestart zijn, maar snel upper middle class evolueerden: doordat men genoodzaakt was winstgevend te zijn, sloot men commerciële deals die al snel op de agenda wogen en de prijzen de hoogte injoegen. Het resultaat zijn trendy cultuurhuizen (Kulturbrauerei), waar de buurt alle betrokkenheid bij is kwijtgeraakt en nog slechts de bekende overlast aan overhoudt. Het was niet de enige opwaartse beweging in het oosten. De bouw- en renovatiewoede die doorheen het stadsdeel trok, joeg de woonprijzen naar omhoog. Kunstenaars en studenten, soms initiatiefnemers en bezielers van de centra, maar altijd deel van het publiek, trokken naar goedkopere oorden. Waardoor vele cultuurhuizen (Moabit) hun glans verloren en op een herprofilering zijn aangewezen. Enkele cultuurinitiatieven wisten convenanten af te sluiten met de Berlijnse overheid en bieden niet alleen een kunstenprogramma, maar ook vorming inclusief sociale leerwerkplaatsen -, kinderopvang, jeugdverblijf en sportaccommodatie (Pfefferwerk). Ze schakelen zich in het buurtwerk in, starten projecten met bejaarden, spijbelaars en probleemjongeren en worden gaandeweg meer als een algemene welzijnsinstelling dan als een cultuurproject ervaren. Doorvragen over gemeenschapsvorming leidt de gesprekken steevast in de richting van interculturaliseren, maar vooral daar gaapt de leegte. In de multiculturele stad Berlijn ontbreken concrete (culturele) beleidsmaatregelen om de migrantengemeenschappen aansluiting te laten vinden tot de samenleving, al is men zich van het probleem bewust. Werkstatt der Kulturen zet zich in om diverse culturen een podium te bieden, maar ook hier gaat het om kunsten, niet in de eerste plaats om de betrokkenheid van de man in de 10

11 straat of de gemeenschap om de hoek. Ook deze wereldstad waar statistisch gezien in minder dan twintig jaar de burgemeester van niet-duitse afkomst kan zijn, voert een aarzelend intercultureel beleid. b. Op vlak van praktijken Gelukkig dient het antwoord op moeilijke vragen niet altijd in een vergelijkbare context gezocht. Inspirerende antwoorden kwamen er wel degelijk. Het district Berlin-Neukölln is er in geslaagd een cultuurbeleid te ontwikkelen van onderuit. Vertrekkend vanuit de lokale dynamiek of het gebrek eraan en de specifieke eigenheid demografische, economische, sociale verschillen kon het Kulturamt de participatie van de bewoners daadwerkelijk verhogen. Het betreft daarbij niet alleen de participatie aan cultuur, maar vooral door middel van cultuur. In Berlin-Neukölln stelt de districtsoverheid de relevantie van cultuur in veranderingsprocessen niet meer in vraag. Wat niet betekent dat cultuur het laatste woord heeft, maar wél dat de inbreng bijvoorbeeld in stedenbouwkundige processen ernstig wordt genomen. Voor onze eigen werksituatie benadrukt dit verhaal het belang van een stevige lokale analyse en een genuanceerde sociologische benadering. Context is ook bepalend binnen de visie van Kristina Volke. Zij onderzoekt de succesfactoren van projecten die er in moeilijke lokale situaties in slagen positieve verandering teweeg te brengen. Belangrijkste vaststelling hierbij is dat er niet of nauwelijks gestuurd wordt door de overheid. De initiatieven ontstaan uit de behoefte van de bewoners en worden door henzelf opgepakt. Als de overheid tussenkomt is het ondersteunend, geenszins bepalend. In Oost-Duitsland neemt het aantal succesvolle burgerinitiatieven, ondanks de desastreuze economische omstandigheden, toe. Deze Agents of Change slagen erin de sociale cohesie te versterken en de burgerzin te verhogen. c. Op vlak van betekenissen Gemeenschapsvorming moet in Vlaanderen 1. uit het enge formatdenken waarin het veelal terecht is gekomen. Gemeenschapsvormende projecten worden geprangd in methodieken buurtfeest, sociaal-artistieke praktijk - die op zich waardevol zijn maar geenszins als sjabloon met gegarandeerd succes kunnen worden gebruikt. 2. aan de slag met een brede cultuurdefinitie: niet alleen de kunsten als middel maar het brede culturele domein moet worden bespeeld. Zijn we daar van overtuigd? Dan wordt het tijd de grens van de theorie te overschrijden naar de praktijk. In de eerste plaats betekent dat: het veld in. Het heeft nauwelijks zin op ambtenarenniveau structuren en processen te bedenken om ze vervolgens te implementeren in het verenigingsleven of in buurt- en wijknetwerken. Hoe goed bedoeld ook, de kans dat er blijvende effecten ontstaan is vrijwel nul. Vruchtbaarder lijkt het te vertrekken vanuit de behoefte zowel op bestuurlijk 11

12 niveau als op niveau van de bewoners en te trachten om de dialoog tussen beide te stimuleren. Het is meestal niet zo dat hele buurten onverschillig zijn over ingrepen die in hun buurt te gebeuren staan, of bedreigingen weze het realiteit of perceptie - die hen omgeven. Het is vaak wél zo dat er geen taal gevonden wordt waarin verschillende belanghebbenden met elkaar een gesprek kunnen aangaan. In geval van migrantengemeenschappen gaat het vaak letterlijk om taalkennis, maar even vaak gaat het om veel subtielere vormen van dialoog. Het zich niet kunnen verplaatsen in elkaars wereld, het vastzitten in jargon en denkpatronen. Hier kan cultuur het verschil maken. In Neukölln werden langetermijnprojecten opgestart zes jaar, een schoolcurriculum lang met jonge mensen die met een kunstenaar en een stedenbouwkundige meedenken over de aanpak van hun buurten. Wie heeft het recht om fundamenteel in te grijpen in het uitzicht van een buurt? Wie mag en kan de impact bepalen? Het stellen van de juiste vragen, het scheppen van de juiste voorwaarden en het geven van ontzettend veel vertrouwen zijn cruciaal. De voorbije jaren leverden in Vlaanderen zeker goede praktijken op, maar ze werden te zeer als methodiek gekopieerd, los van de context. Er werd ook te vaak op korte termijn gepland, met nauwelijks of geen oog voor opvolging of nazorg en helemaal geen aandacht voor doorstroming van de resultaten naar beleidsapparaten en beleidsmakers. Een wezenlijk verschil met Neukölln, waar de output van projecten deel uitmaakt van de input van beleidsdiscussies, op een niveau dat het concrete socio-cultureel buurtwerk ver overstijgt. Het discours van Kristina Volke is van een andere orde, maar verstevigt deze stelling. Goede projecten worden nauwelijks opgezet, ze worden aangetroffen, gevonden. Het zijn belangrijke leerscholen om te detecteren op welke punten niet mag, moet of kan, gestuurd en begeleid worden zonder dat de initiatieven aan kracht inboeten of als overheidsproject gerecycleerd worden. Een derde belangrijk aandachtspunt vloeit daaruit voort: 3. Cultuurprofessionals willen te veel actor zijn en te weinig begeleider. Dat moet anders. d. Op vlak van samenwerking Het Goethe-Institut blijkt een betrouwbare partner die alles in het werk heeft gesteld om de praktische organisatie voortreffelijk te laten verlopen. Inhoudelijk bleek het moeilijk om alle bezochte projecten even goed te briefen, maar gezien de sterk verschillende context was dat ook niet mogelijk. Bezoeken die minder scherp aansloten bij onze eigen zoektocht, waren zeker sterk genoeg om de specifieke Berlijnse eigenheid beter te plaatsen en te begrijpen. Frank Weigelt, door Goethe-Institut aangesteld, bleek een uitstekende gids en begeleider. Hij toonde een grote betrokkenheid met het thema van de reis en met de groep. 12

13 De groepsdynamiek was uitstekend. Heel snel vonden de verschillende deelnemers elkaar. Hun nieuwsgierigheid, leergierigheid en kritische reflectie leverden een stevige bijdrage tot het welslagen van de reis. Uit de evaluatieformulieren van de deelnemers blijkt een overwegend positieve waardering. 3. Opvolging en feed-back aan de sector a. Terugkomdag voor de deelnemers De deelnemers worden uitgenodigd om na enkele weken de leerpunten voor hun eigen werksituatie met anderen te delen. Er wordt nagedacht over verdere opvolging van de reis: mogelijk wordt de case Neukölln opnieuw opgenomen, waarbij dieper wordt ingegaan op het niveau van aanpak en praktijken. b. Blog Om niet-deelnemers mee deelgenoot te maken van de leerervaring, startte tegelijk met de vormingsreis de blog met dagelijkse berichtgeving uit Berlijn. De Berlijnreis was het startpunt, maar is niet het eindpunt. Het is de bedoeling de blog te laten uitgroeien als klankbord en discussieforum voor de gemeenschapsvormende praktijk. c. Building communities through culture Sociale cohesie dringt zich in het westen nagenoeg overal als aandachtspunt op. Op de meeste plaatsen is cultuur een belangrijk instrument in de (pogingen tot) verwezenlijking ervan. Maar niet overal wordt het op dezelfde manier aangepakt. De Community Arts in Groot-Brittanië staan ver af van de Agents of Change van Oost-Duitsland. In het najaar van 2010 hopen we een aantal belangrijke internationale academici en actoren te kunnen samenbrengen rond gemeenschapsvorming. Kristina Volke is een van de genodigden. In een tweedaagse ontmoeting nodigen we de academici uit hun discours op elkaar af te stemmen, om vervolgens de bruikbare ervaringen uit hun context met onze Vlaamse doelgroep te delen. De stad Gent werd als partner aangezocht omwille van de heel eigen expertise die werd opgebouwd door de dienst Kunsten. Dit opvolgingsproject situeert zich momenteel op prospectieniveau. 13

14 Verslag Wat volgt is de verslaggeving van elk bezoek in Berlijn. De volgorde is niet chronologisch, er werd getracht op basis van een aantal krachtlijnen de cases te bundelen. De aanpak is zodanig dat ook niet-deelnemers de verslagen zonder problemen kunnen volgen. Verslag van Hilde De Brandt, met bijdragen van Katia De Vos en Pedro Oosterlynck, en Carla Martens, waarvoor dank. 1. HET BELEIDSNIVEAU Welke kaart trekt de stad Berlijn voor haar cultuurbeleid? Hoe worden de kaarten geschud en de financiële middelen verdeeld? Alice Ströver is de kritische voorzitter van de commissie cultuur in het Berlijnse parlement. Kultuprojekte is een officiële netwerker die organisaties samenbrengt om een aantal grote projecten kracht bij te zetten. 14

15 a. Een beleid van grote cultuurhuizen. Alice Ströver, voorzitter van de commissie cultuur in het Berlijnse parlement. Duitsland heeft een federale staatsstructuur, waarbij het domein cultuur werd overgeheveld naar de deelstaten. De deelstaten ontvangen daarvoor middelen van de federale overheid. De stadsstaat Berlijn telt 12 districten en beschikt over grosso modo 390 miljoen euro te besteden aan cultuur. Dat is, in Berlijnse context, een heel beperkt bedrag, maar in vergelijking met andere staten nog behoorlijk wat: de verhouding bevolking/middelenbesteed-aan-cultuur ligt in Berlijn het hoogst. De eigen financiële bijdrage van de districten in cultuur is heel beperkt: er zijn gewoon geen middelen voor. En er is geen decretale grond voor decentralisatie of besteding van de middelen binnen een bepaalde visie. Bij de eenmaking van Berlijn werd ervoor gekozen alle grote cultuurhuizen in oost en west te behouden. Nagenoeg alle middelen gaan sindsdien naar de operahuizen, de filharmonie, de musea (95% grote huizen, 5% kleine projecten). Ströver acht de keuze voor de grote huizen aannemelijk, maar is kritisch voor het feit dat er 1. nauwelijks of niets overblijft voor basiswerking en 2. de werking van de grote huizen niet in vraag wordt gesteld, en er ook nauwelijks voorwaarden worden gekoppeld aan de massa s overheidsmiddelen die ernaartoe stromen.,,wat Berlijn interessant maakt en waarvoor iedereen naar Berlijn komt, zijn de kleine dingen, maar daar gaat te weinig geld naartoe. Niemand stelt de grote huizen in vraag, maar de kleine worden voortdurend geëvalueerd. Sociale effecten koppelen aan het cultuurbeleid, zoals we dat in Vlaanderen kennen rond de thema s gemeenschapsvorming en interculturaliseren, is onmogelijk en grotendeels ook not done. Een poging om de grote huizen te verplichten om 3 euro-tickets ter beschikking te stellen is mislukt: er werd geen ruchtbaarheid aan gegeven, het waren slechte plaatsen, er was niet de minste toeleiding. Enige grote structurele uitzondering is Neukölln, waar het thema meteen vooruitstrevend en ten gronde is opgenomen door Frau Kolland. Volgens Ströver een voorbeeldfunctie voor alle andere districten, alleen moet het districtsbeleid het dan ook op die manier sturen, en dat gebeurt nergens anders op de manier van Neukölln. Desondanks zijn er in Berlijn wel degelijk een aantal projecten die een emancipatorische of sterke participatieve waarde hebben, bijvoorbeeld TanzZeit. Een dansschool, deel van Kulturprojekte Berlin, die via de (gewone) school werkt met probleemjongeren. Dans helpt hen hun eigenwaarde en kracht te hervinden. Volgens Ströver is er een groot deficit in het opnemen van spontane initiatieven. Een voorbeeld uit de bibliotheek: na de Wende werden de collecties in westerse bibliotheken,,geplunderd, wat noodzaakte om op heel korte termijn in collectievorming en uitbreiding te investeren. Dat gebeurde. Keerzijde van de medaille was dat er ook flink wat bibliotheken dicht gingen. In de districten Tempelhof-Schöneberg en Prenzlauer Berg (Pankow) ontstond protest rond de sluiting van een filiaal, dat uiteindelijk door vrijwilligers werd overgenomen. Het loopt perfect, alleen: wellicht wordt de bib uitgesloten uit het gemeentelijke verwerkingssysteem omdat er geen ambtenaar meer 15

16 aanwezig is. Exit bib.,,we moeten, zegt Strover,,,dringend een dynamischer bibliotheekbeleid op gang brengen, maar ook die beslissing ligt op districtsniveau en daar is de bib een van de minste zorgen. Intussen worden de overgebleven bibliotheken, die geen aansluiting vinden met nieuwe dynamieken, stilaan antiquariaten. Vanuit haar eigen partij (Groen), maar ook vanuit haar bekommernis als voorzitter van de commissie, zou Ströver een aantal accentsverschuivingen willen forceren. Maar de tijd lijkt daar nog lang niet klaar voor. ALICE STROVER Abgeordnetenhaus von Berlin Niederkirchnerstr. 5 / Raum 320, 3.Etage Berlin (Mitte) tel Alice.stroever@gruene-fraktion-berlin.de b. Kulturprojekte Berlin: cultureel netwerk tot ver buiten de stadsgrens Organisatiestructuur: GmbH, Gesellschaft met beschränkter Haftung (cfr. bvba) Gesprek met Wolf Kühneit (Kulturprojekte) & Uwe Richter (Robert-Havemann Gesellschaft) Kulturprojekte Berlin is een onderdeel van de stad Berlijn en bestaat, na een fusieoperatie, drie jaar in zijn huidige vorm. De opdracht: niet-commerciële culturele initiatieven nemen die de stad Berlijn ten goede komen. Kulturprojekte tekent daartoe twee grote lijnen uit. De eerste wordt gedragen door een museumpedagogische dienst die onder meer de organisatie opneemt van de Lange Nacht der Museen, een format die ook bij ons bekend is. De tweede is het stimuleren van grote projecten: festivals, events en themajaren, waar Mauerfall09 er één van is. Kulturprojekte beschikt niet over financiële middelen om die projecten te dragen, het is haar opdracht een netwerk te onderhouden waarmee ze op korte termijn de juiste partners bijeen kan brengen die aan een initiatief vorm en inhoud kunnen geven. Voor Mauerfall09 werd het Robert-Havemann Gesellschaft als partner aangesproken. RHG kreeg via Kulturprojekte de opdracht van de stad Berlijn om de tentoonstellling Friedliche Revolution op de Alexanderplatz op te zetten. Het concept van de tentoonstelling werd grondig doorgesproken, de aanpak en uitwerking was volledig in handen van RHG, zonder verdere bemoeienis van Kulturprojekte of stad. Kulturprojekte is een breed stadsnetwerk dat in partnerschap tekent voor het uitwerken van jaarthema s, maar de organisatie beperkt zich niet tot Berlijn. Kulturwerke sluit uitwisselings- en samenwerkingsverbanden met steden over heel de wereld. In 2009 werd een uitwisseling met Istanbul opgezet, volgend jaar wordt dat Wintuh in Namibië en in 2011 is Moskou aan de beurt. Een helder zicht op de financiering van een en ander kregen we eigenlijk niet. Alleszins beschikt Kulturprojekte over een pot van 1,5 miljoen euro, uit de voormalige DDR-kas: partijgeld dat besteed moet worden aan Kulturele Bildung.,,Alle politici spreken erover, 16

17 maar wat is dat, vraagt Wolf Kühneit zich luidop af. Kulturprojekte zet met de middelen vooral tandemprojecten op, waarbij scholen worden uitgenodigd in een cultuurproject te stappen met een theatergroep of een kunstorganisatie. Andere,,sporen van hereniging of oost en west zijn er niet in de vereniging, zegt Kühneit:,,Ons werk overstijgt het proces tussen oost en west en heeft daar op zich niets meer mee te maken. Toch wordt veel geld besteed aan de,,erinnerungskultur, het themajaar Mauerfall kost de stad 4 miljoen euro. Er werd veel tijd en aandacht besteed aan een gedegen voorbereiding. Richter:,,20 jaar na de val zijn er veel nieuwe inzichten over de hereniging: was het nuttig, noodzakelijk, zijn er alternatieven maar het heeft geen zin die vragen te stellen nadat het proces zich al voltrokken heeft. Een gecompliceerde situatie, waarbij bovendien rekening diende gehouden met twee tegengestelde bewegingen: heel wat burgers kozen voor het westen, maar er is ook heel duidelijk een groep die bewust voor het oosten kiest, en dat nog in volle overtuiging volhoudt. Uit de complexe historiek werden een aantal hoofdlijnen voor het themajaar gepuurd die leidden tot volgende keuzes: 1. Goed verstaan = tentoonstelling Alexanderplatz. Ze vertelt het verhaal van moedige DDR-burgers - het moedige volk dat heeft beslist - en wat daaraan vooraf is gegaan. 2. Berlijn is razendsnel veranderd. De Potzdamer Platz is van een woestenij in een grootstad veranderd. Belangrijk is vooral het besef te bewaren dat het om een historisch ingrijpende verandering gaat. Daartoe zette Kulturprojekte een project op dat 20 locaties selecteerde die drastisch werden gewijzigd. Een grote rode pijl die in de lucht aan een zeppelin hangt, duidt afwisselend de plekken aan, en is van overal in de stad zichtbaar. Een babbelbox ter plaatse wil de discussie over de plek op gang te brengen. 3. Het openen van de muur is de derde grote bouwsteen. Op 9/11 zal de muur met duizend dominostenen heropgebouwd worden en weer omver worden geduwd (cf. Kulturprojekte speelt geen rol in de urbanisatie van de stad of bij stedenbouwkundige ingrepen. Die praktijk lijkt in Berlijn uitgezonderd Neukölln - onbekend. Annex: Kulturprojekte Berlin is ondergebracht in het Podewils schen Palais, een vroeg 18 de eeuws barokgebouw dat heel mooi werd hersteld. Het ligt aan de Klosterstrasse, één van de oudste straten van Berlijn, overigens omgeven met restanten van de oude stadsmuren. Kulturprojekte deelt de plek met verschillende van zijn partners, waaronder TanzZeit, een dansschool waar jongeren met professionelen aan de slag gaan en waarin vooral het proces een rol speelt: niet de artistieke kwaliteit primeert, maar wat het dansen met jongeren doet. (Overigens: het resultaat is fantastisch. 17

18 Verslaggever zag de voorstelling Après la mur tijdens het Cultural Action Europe congres 08 in Marseille) KULTURPROJEKTE Klosterstr Berlin (Mitte) tel KUNST- EN CULTUURCENTRA Cultuurcentra in Berlijn houden het midden tussen gemeenschapscentra en kunstenhuizen. Ze organiseren kunstenaarsateliers, richten bioscopen in, maken theater en programmeren muziek. Vaak vinden ze onderdak in panden met een heel eigen historiek, die na langdurige leegstand een (socio-)culturele herbestemming kregen, meestal op aansturen van de buurt. Het klink mooier dan het is. Want cultuurcentra in Berlijn kennen nauwelijks loonsubsidie en al helemaal geen werkingsmiddelen. Tijdelijke tewerkstelling en al even tijdelijke toekenning van subsidies en sponsorgelden verhinderen lange termijn denken. Ondanks de voortdurende struggle for life bieden ze vaak sterke programma s. Het buikgevoel wijst de weg, idealisme bestaat nog. Moabit en Brotfabrik zoeken nieuwe verankering, Pfefferwerk heeft zich vooral sociaal geprofileerd en RAW-Temple wil zijn verankering in de buurt niet opgeven. 18

19 a. MOABIT, met de moed der wanhoop Gesprek met en rondleiding door Frau Claudia Hesping De LehrterStrasse was ooit een drukke straat in Moabit, een levendige buurt in West- Berlijn. Maar toen kwam de muur. Wat voorheen een centrum was geweest, werd stilaan een grijs en dood nest waaruit alle bedrijvigheid verdween. Tot Toen besloten een aantal bewoners zelf het heft in handen te nemen. Ze stichtten een vereniging met het doel hun wijk op te waarderen. Ze spraken buren aan en gingen op zoek naar materiaal uit het verleden om tentoon te stellen. Toen één en ander bleek te lukken herinnerden ze zich een oud leegstaand pand vlakbij. Tot 73 was het een koekjes- en vleesconservenfabriek geweest, nadien waren er vooral veel plannen rond gemaakt, waar nooit iets was van gekomen. De buren vroegen en de senaat gaf hen de sleutel van het gebouw. En toen ging het snel, iedereen leek geïnteresseerd in Kulturfabrik Moabit: buren, studenten, kunstenaars. Met ontelbare vrijwillige handen werd een theaterzaal gebouwd, een bioscoop Moabits one and only ingericht en kunstenaarsateliers aangeboden. Geld was er niet of nauwelijks. Huur betalen hoefde niet, maar verder was de organisatie aangewezen op de bedelstaf. Afgedankt parket van de opera, uitgebroken zetels van een oude theaterzaal in Potsdam, gesponsorde canvas Het cultuurhuis werd en wordt gerund door verschillende verenigingen die elk verantwoordelijk zijn voor hun eigen werking. De gemeenschappelijke belangen worden behartigd in een koepel, die ook het bijhorende buurtcafé uitbaat. Met de opbrengst van de drankverkoop en het inkomgeld van film- en theatervoorstellingen worden bijna alle 19

20 kosten betaald. En dat is moeilijk, want de inkom- en drankprijzen zijn laag. Iedereen moet hier kunnen komen, vooral diegene die niet het geld heeft om zich het cultuurleven van de,,binnenstad te permitteren. En dat zijn er heel wat: Moabit is arm en oud en er leeft een grote migrantengemeenschap. In een poging om jongeren uit de buurt aan te trekken werden flyers rondgedeeld en jongelui aangesproken om eens langs te komen voor een theatervoorstelling. In de grote theaterzaal staan salonzetels om bij jazzconcerten een gezellige sfeer te creëren. De paar jongeren die op de uitnodiging ingingen kregen er eerst een drankje en liepen dan maar door naar de zaal waar de voorstelling plaatshad. Ze gingen ook daar in de salon zitten, alleen. was die onderdeel van het decor! Het onderscheid tussen publieks- en speelvlak leek hen maar niets, maar goed, ze gingen dan maar aan de kant zitten. Het stuk betrof een bikkelharde sollicitatie tussen vrouwen, die - schoon gekleed en wel bespraakt - elkaar het vuur aan de schenen legden. Vanop de publieksbanken klonk één scheldtirade: slet, onrechtvaardige betweter, lelijk wijf de jonge toeschouwers toonden zich hoogst verontwaardigd. Zo verontwaardigd dat ze maar besloten te verdwijnen, maar niet zonder eerst de acteurs midden in de voorstelling vriendelijk een hand te gaan geven. Ze hadden immers beloofd beleefd te blijven Dat was het eerste initiatief van jongerentoeleiding in de buurt Intussen keurde de bouwpolitie de kunstenaarsateliers af, en verloor Moabit zijn hippe en artistieke imago. De overheid wil helpen met nieuwe verwarmingsinstallatie en sanitair als het netjes en warm is in huis, komen de buren wel maar in ruil zal Kulturfabrik huur moeten betalen. Met welke middelen? Nog onbekend. Sponsoring, bedelstaf het is het lot van nagenoeg alle kleine cultuurcentra in een stadsstaat waar alle cultuurgeld naar de grote instellingen gaat. Maar Kulturfabrik gaat door. Met de moed der wanhoop. KULTURFABRIK MOABIT Lehrterstrasse Berlin (Moabit) tel presse@kulturfabrik-moabit.de b. Brotfabrik Oorspronkelijk kleine broodfabriek. Vanaf 1974 jeugdclub voor de academie. Na 2 maanden gesloten vanwege te vrije programmering. Dan overgenomen als officiële jeugdwerking was het jaar met de grootste vrijheid voor de werking. Oost-Duitsland hield er zich niet meer mee bezig en West-Duitsland was hier nog niet actief. Tijdens de DDR kon men alleen artiesten boeken die door de regering erkend waren. Er was een theaterwerking, een cinema, tentoonstellingen en lezingen in een multifunctionele zaal. Nu heeft de Brotfabrik nog een filmwerking, een theaterwerking en een aantal tentoonstellingen, elk in hun eigen zaal. Elke dag worden er in de filmzaal 2 à 3 alternatieve films getoond in oorspronkelijke versie. De films draaien een week. Met 6000 bezoekers per jaar is de filmwerking verlieslatend. 20