ROMA. excursiegids bk3030 reis door Rome

Transcriptie

1 ROMA excursiegids bk3030 reis door Rome

2 Excursiegids Rome door de deelnemende studenten van het Honours Programme Bachelor BK onder leiding van dr. Reinout Rutte en dr. Everhard Korthals Altes voor bk3030hp reis door Rome 1 6 april 2012 Samengesteld door Ludo Groen en Koen Kaljee 1 e druk Maart 2012 Faculteit Bouwkunde TU Delft

3 Inhoud Inleiding 3 Algemene informatie en kaarten Rome 11 Plattegrond centrum Rome 12 Invloedrijke Families 14 Pausen 17 Nolli, kaart van Rome 18 Ontwikkeling van Rome in Plattegrond 20 Tijdlijn 30 1 april Introductiedag 49 Het Pantheon 54 2 april Stedenbouwkundige transformaties 63 Colosseum 64 Piazza Navona 76 De ontwerpontwikkeling van de Sint Pietersbasiliek 80 3 april Kerken 87 Basiliek van Santa Maria Maggiore 88 San Carlo alle Quattro Fontane 96 Bernini versus Borromini april Palazzo s en villa s 107 Agostino Chigi 108 Piazza Navona 114 Galleria Doria Pamphilj 118 Caravaggio april Watervoorziening 137 Palazzo della Civiltà Italiana 140 De Trevifontein 144 Aquaducten 150

4 Inleiding door Reinout Rutte en Everhard Korthals Altes In de Michelingids staat over Rome dat er overblijfselen uit de oudheid, middeleeuwse gebouwen, renaissancepaleizen en barokke kerken overal verspreid staan. Dat klopt als een bus. Vervolgens beweert Michelin: Toch is er geen sprake van schrille onderlinge contrasten. Integendeel, samen vormen deze historische getuigenissen een logische en harmonieuze continuïteit. Dat is onzin. Rome is een rommeltje. Gebouwen en ruïnes uit verschillende tijden staan schots en scheef door en tegen elkaar. Romeinse gebouwen zijn in later eeuwen verbouwd en verhaspeld. Door hergebruik van bouwwerken en bouwmaterialen is dikwijls moeilijk te onderscheiden wat van wanneer is. Behalve complex maakt dat de stad juist ook boeiend, maar een klerezooi blijft het, vooral ook in stedenbouwkundig opzicht. Rome mag dikwijls de eeuwige stad worden genoemd, als ergens duidelijk wordt dat alles aan verandering en verval onderhevig is en slechts zo nu en dan een periode van bloei doormaakt, dan is het daar. Logisch is het allemaal niet, eerder verrassend en versnipperd. De transformaties verliepen schoksgewijs en dat leverde een spannende verzameling op van van alles en nog wat; Rome is veeleer een gevarieerde verzameling dan een samenhangend geheel. Enkele grote lijnen in de stedenbouw Nadat Rome in de loop der eeuwen voor Christus langzamerhand was ontstaan en gegroeid zonder veel planning, en in de eerste eeuwen na Christus een grote bloei en expansie doormaakte als hoofdstad van het Romeinse Rijk waar bijna tweehonderd jaar de zogenaamde Pax Romana heerste (zie het plaatje hierboven van de maquette uit het Museum van de Romeinse Beschaving in de EUR-wijk in Rome zuid en L.B. Dal Maso, Het Rome van de Caesars, Florence, 1982), zette het verval en een dramatische krimp in vanaf de vierde eeuw, toen dat rijk ten onder ging. Hoewel Constantinopel vanaf de tweede helft van de vierde eeuw de hoofdrol overnam, werd in Rome nog wel een aanzienlijk aantal grote kerken gebouwd. Vervolgens viel het terug tot een onbeduidende provinciestad: 3

5 binnen de zogenaamde Aureliaanse stadsmuren van ongeveer 280 na Christus bleef een bewoonde kern over in de bocht van de Tiber, aan de voet van de heuvels van Capitool en Quirinaal. Wel werd op de westoever van de rivier de zetel van de paus der Roomse kerk gevestigd (Sint Pieter en Vaticaan), wat vanaf de tijd van Karel de Grote (omstreeks 800) echt iets ging betekenen. Behalve het machtscentrum van de moederkerk en de woonplaats van een indrukwekkende hoeveelheid mannen in jurken, werd het een belangrijke bestemming voor pelgrims, maar economisch gezien stelde het eeuwenlang weinig voor. Met vallen en opstaan kwam de stad de eeuwen door (zie over de middeleeuwen de prachtige studie van R. Krautheimer, Rome. Profile of a City, , Princeton, 1983). Gedurende de zestiende en zeventiende eeuw maakte de stad opnieuw een periode van bloei door. Deze was grotendeels te danken aan een paar kordate pausen en hun rijke families, die veel aan de verfraaiing van de stad en hun eigen woonstee en woonomgeving deden. Echter pas nadat Rome omstreeks 1870 de hoofdstad van Italië werd, zette de grote groei en stadsuitbreiding in, uiteindelijk in de twintigste eeuw ook buiten de stadsmuren uit de antieke oudheid. Evenwel is Rome tegenwoordig in vergelijking met bijvoorbeeld Parijs, Londen of New York een kleine stad, wat voor de wandelaar een prettig ding is: je kunt er alles te voet doen. Tijdens onze wandeling op maandag 2 april zullen we de grote stedenbouwkundige transformaties gaan bestuderen die in de loop van ongeveer 2000 jaar hebben plaatsgevonden. Wandelen door Rome is eerst even wennen: hoe zit die boel in elkaar? Op het eerste gezicht lijkt het een grote verzameling oude gebouwen, bouwvallen en ruïnes uit allerlei tijden, zonder veel verband, verspreid over een aantal heuvels, valleien en in de laagtes langs de Tiber, deels met een kronkelig stratenpatroon, deels wat overzichtelijker met een meer geometrische opzet. Langzamerhand kom je erachter dat er dwarsdoorheen lange, rechte hoofdassen lopen, die de belangrijke monumenten en plekken met elkaar verbinden (zie de kaart hiervoor, uit 1602). Want godzijdank verrees in de vierde en vijfde eeuw een aantal vroeg-christelijke kerken, trokken enige ordelijke pausen, onder wie Sixtus V en Alexander VII, in de decennia rond 1600 en in de loop van de zeventiende eeuw een reeks grote assen tussen die vroegchristelijke kerken en door de ineengeschrompelde stad (zie: R. Krautheimer, The Rome of Alexander VII, , Princeton, 1985). Bovendien markeerden zij hun stedenbouwkundige ingrepen met obelisken en fonteinen, en lieten zij enkele pleinen aanleggen en oude stadspoorten vernieuwen. Deze gaan we natuurlijk ook bekijken op maandag, terwijl op dinsdag 3 april de kerken centraal staan, niet alleen de vroeg-christelijke, maar ook die uit de Hoge Middeleeuwen en de Renaissance en Barok. In de decennia rond 1900 werden nogmaals flinke stedenbouwkundige ingrepen 4 5

6 gedaan om iets te doen aan de chaos van Rome, waaronder doorbraken, straatverbredingen en de verhoging van de oevers van de Tiber. Ook Mussolini droeg daaraan zijn steentje bij. Tijdens zijn bewind werd tevens een aanzienlijk aantal gebouwen neergezet, ministeries, woningbouwcomplexen en monumenten, dikwijls opgetrokken uit baksteen en grijze natuursteen en niet zelden vormgegeven in een ietwat neerdrukkende classicistische stijl. Om deze veelzijdige stedenbouwkundige geschiedenis van Rome beter te begrijpen is het raadzaam om het volgende handzame boekwerkje te bestuderen, in ieder geval de plaatjes zeer instructieve plattegronden, prenten en foto s te bekijken, eventueel de toelichtende tekst te lezen: S. Kostof, The Third Rome Traffic and Glory, Berkeley, Om een indruk te geven is op de eerste pagina van deze inleiding een kaartje uit The Third Rome opgenomen: The Master Plan of 1873, met in zwart de bebouwing omstreeks 1870, in grijs de wegen, ruïnes en oude stadsmuren, in blauw de geplande afbraak in verband met verbetering van het wegensysteem en in rood de geplande nieuwbouw. Eveneens zeer de moeite zijn de twee hoofdstukken over Rome uit A.E.J. Morris, History of Urban Form. Before the Industrial Revolutions, Harlow, 1997, pp en Daarnaast is een nauwkeurige stadsplattegrond van Michelin onmisbaar. Ook de Cantecleer Kunst-reisgids is aan te bevelen, liefst de druk van 1981, die hoofdzakelijk bestaat uit een reeks plaatjes met bijschriften, geordend in een aantal periodes. Met behulp daarvan kun je gemakkelijk een eerste selectie maken uit de vele bezienswaardigheden. Bekijk je daarnaast een recente Capitool reisgids van Rome, dan raak je ook redelijk wijs uit de uiteenlopende openingstijden die worden gehanteerd, hoewel die soms ter plaatse toch weer anders kunnen zijn daarop moet je altijd bedacht zijn in de eeuwige stad. Architectuur en kunst in de Renaissance en Barok In de periode van de Renaissance en de Barok (in Rome van ongeveer 1500 tot 1750) groeide onder pausen en kardinalen niet alleen de behoefte om de macht van de kerk te tonen, maar ook hun persoonlijke macht, of die van hun familie. Sommige pausen zagen zichzelf als opvolgers van de heersers uit de Oudheid. Deze houding bracht een ongekende hausse aan opdrachten voor architecten en kunstenaars met zich mee. Architectuur en kunst waren immers ideale middelen om te laten zien hoeveel geld en invloed je had en hoe belangrijk je (familie) wel niet was. Opdrachtgevers hadden dan ook vrijwel altijd een belangrijke hand in de vorm- en betekenisgeving van architectuur en kunst (zie hierover bijvoorbeeld F. Haskell, Patrons and painters: a study in the relations between Italian art and society in the age of the Baroque, New Haven, 1980). Tijdens onze wandelingen door Rome zullen we een groot aantal iconen van de architectuur- en kunstgeschiedenis bekijken, van onder anderen Michelangelo, Rafael, Caravaggio, Bernini en Borromini. Er zijn boekenkasten vol geschreven over de 6 7

7 architectuur en kunst in Rome uit deze bloeiperiode. Mooie introducties en overzichtspublicaties zijn W. Lotz, Architecture in Italy (Pelican History of Art), New Haven, 1995, en A. Sutherland Harris, Seventeenth- Century Art and Architecture, Londen, Hierin staan uitgebreide literatuurlijsten over specifieke onderwerpen. De hamvraag is waarom deze architectuur en kunstwerken nu precies zo goed zijn. Waarom hadden en hebben zij nu nog steeds zo n grote aantrekkingskracht? De reputatie van de kunstenaars en architecten werd meestal al tijdens hun leven gevestigd. Van het grootste belang daarbij waren, je raadt het al: de opdrachtgevers. De aanwezigheid van de indrukwekkende (resten van de) bouwwerken uit de Oudheid, de fenomenale Romeinse beeldhouwkunst (die voor een deel tijdens de Renaissance werd opgegraven), de imposante nieuwe Sint Pieter (gebouwd tussen ongeveer 1500 en1600) en de prachtige schilderingen van de Renaissance kunstenaars maakte van Rome een ideale reisbestemming voor de Europese elite. Het met eigen ogen aanschouwen van het Romeinse verleden ging tot de standaard onderdelen van de opvoeding behoren. Aan het einde van de studieperiode behoorde men een (studie)reis, een Grand Tour, naar Rome te ondernemen. Ook voor kunstenaars en architecten was een reis naar Rome vanaf ca (tot zeker 1900) een must, uiteraard vooral om inspiratie op te doen (zie bijvoorbeeld N. Dacos e.a., Fiamminghi a Roma : kunstenaars uit de Nederlanden en het prinsbisdom Luik te Rome tijdens de Renaissance, Brussel/Rome, 1995). Daarnaast bleef Rome natuurlijk een grote aantrekkingskracht uitoefenen op gelovigen. Jaarlijks ondernamen (en ondernemen) katholieken uit geheel Europa een pelgrimstocht. Tijdens onze studiereis gaan we op zoek naar de betekenis van de relatie opdrachtgever - architect cq. kunstenaar. Dat doen we aan de hand van een serie uitgelezen voorbeelden. Op dinsdag 3 april bekijken we de kerkelijke opdrachten (d.w.z. kapellen in kerken en schilderijen of beeldhouwwerk in kapellen). Vervolgens richten we ons op woensdag 4 april op de seculiere opdrachten: met name enkele paleizen en villa s die door rijke Romeinse families werden gebouwd en waarin ze schilderingen lieten aanbrengen of collecties met kunstwerken onderbrachten. Op donderdag 5 april behandelen we een ander belangrijk aspect van Rome. In de loop van de zestiende en zeventiende eeuw werden de publieke ruimtes in de stad verfraaid, onder andere door de aanleg van talloze prachtige fonteinen. In geen enkele stad zijn zoveel fonteinen als in Rome. Dat gebeurde niet alleen om de inwoners van de stad te plezieren, maar ook om de buitenlandse gasten te imponeren. Maar misschien wel het belangrijkste motief was de distributie van water in de stad te verbeteren. De toevoer van water was namelijk niet zonder problemen. In een recente studie naar dit fenomeen is beschreven hoe ingewikkeld het was om op elke gewenste plek in de stad voldoende water te krijgen en hoezeer de vorm van de fonteinen afhankelijk was van de watertoevoer (K. Wentworh Rinne, The Waters of Rome: Aquaducts, Fountains, and the Birth of the Baroque City, New Haven/Londen, 2010). Water was altijd al essentieel geweest in Rome. De rivier de Tiber speelde uiteraard een zeer belangrijke rol. Daarnaast werden sommige antieke Romeinse aquaducten hersteld die water uit bronnen ver van de stad haalden. Tijdens de wandeling op 5 april bekijken we een reeks bouwwerken die direct met (de infrastructuur van) water te maken hebben. 8 9

8 Algemene informatie en kaarten Rome Locatie Koninklijk Nederlands instituut Rome Via Omero 10/ Roma 10 11

9 Plattegrond centrum Rome (2007) 12 13

10 Invloedrijke Families Barberini Deze Romeinse familie, oorspronkelijk afkomstig uit Toscane, heeft de paus Urbanus VIII ( ) voortgebracht. Hij gaf opdracht tot de bouw van het Palazzo Barberini aan wie onder meer Bernini en Borromini hebben gewerkt. Het bevat een prachtige schilderijenzaal. Hij gaf tevens opdracht tot de bouw van de Triton fontein op het Piazza Barberini. Hij was bevriend met Gallileo en de eerste werknemer van Bernini, aan wie hij de opdracht gaf een borstbeeld van zichzelf en de Baldakijn boven het altaar in de Sint Pieter te maken. Borghese Deze adellijke familie uit Siena vestigde zich in Rome toen Paul V ( ) tot paus werd verkozen. De familie heeft zijn sporen achtergelaten in het Palazzo Borghese, in het centrum, en de Villa Borghese in het noorden van Rome. Tijdens zijn pausschap werd de villa een museum en huisvestte het verschillende belangrijke kunstcollecties door de jaren heen. Paul V gaf tevens opdracht voor de Fontana Paolina op de Janiculum, de lange heuvelrug op de rechteroever van de Tiber. Hij is begraven in de Paolina kapel van de Santa Maria Maggiore. Borgia Oorspronkelijk afkomstig uit Spanje, heeft twee pausen voorgebracht: Calixtus III ( ) en Alexander VI ( ). Het was gedurende Alexander s regeerperiode dat America werd ontdekt. Hij gebruikte het goud uit Peru om het plafond van de Santa Maria Maggiore mee aan te kleden; zijn wapen is hier te zien. Hij was tevens verantwoordelijk voor de decoratie van de Borgia Appartementen in het Vaticaan. Zijn zoon, Cesare, wordt herinnerd om zijn oncontroleerbare lust van macht welke Machiavelli inspireerde tot het schrijven van The Prince; zijn dochter, Lucrezia, was het slachtoffer van de politieke intrigue tussen haar vader en haar broer. Chigi Deze Romeinse bankiersfamilie kwam oorspronkelijk uit Siena. Ze werden belangrijk vanaf de 15e eeuw door Agostino Chigi, die de jonge Raphael opdracht gaf om zijn residentie aan te kleden, de Villa Farnesina. Het Chigi Paleis, het officiële onderkomen van de voorzitter van de Raad van ministers, heeft zijn naam te danken aan Alexander VII ( ), een lid van de illustere familie die naam maakt in de 17e eeuw. De paus gaf Bernini de opdracht tot de bouw van de colonnades van de Sint Pieter. Het Chigi wapen staat ook op de fontein op het Piazza d Aracoeli. Colonna Deze oude adellijke Romeinse familie had zeer veel macht in Rome van de 13de tot de 17de eeuw. De verkiezing van een van zijn leden, Martin V ( ) tot paus maakte een einde aan de grote schisma van het westen waarbij verschillende pausen en tegenpausen elkaar tegenwerkten. Toen het pausdom terugkeerde naar Rome, concentreerde Martin zich tot zijn dood volledig op de herinvoering van het primaat van het Vaticaan. Della Rovere Twee grote pausen werden geboren in deze familie uit Savona: Sixtus IV en Julius II. Sixtus IV ( ), was een geleerd en ijverig man. Hij was onder andere verantwoordelijk voor belangrijke werken welke hebben bijgedragen aan het architectonische erfgoed van Rome, zoals de herbouw van de Sante Maria del Popolo en de constructie van de Santa Maria della Pace en de Sixtijnse kapel. Hij vroeg de grootste artiesten uit zijn tijd zoals Botticelli, Ghirlandaio en Perugino, de kapel te decoreren. Doordat zijn neefjes Gerolamo en Pietro Riario werden aangesteld als bisschop en aardsbisschop van Imola, kreeg hij een conflict met Lorenzo de Medici en was hij betrokken bij de Pazzi samenzwering die hebben geleid tot de moord op Giuliano de Medici (Lorenzo s broer) in de kathedraal van Florence. Net als zijn neef paus Julius II was Sixtus IV een warrior pope ; hij vocht tegen andere Italiaanse staten en was zegevierend tegen Muhammad II. Julius II ( ) werd gezegend met grote geschenken zowel als politicus en als mecenas: de verwezenlijking van Bramante s ontwerp voor de Sint Pieter, de schilderingen in het Vaticaan van Raphael, het ontwerp van zijn mausoleum door Michelangelo (in de kerk van San Pietro in Vincoli) en de collectie van antieke sculpturen in het Vaticaan. Hij was ook nog verantwoordelijk voor de bouw van de Via Giulia, een 14 15

11 Pius VPius V tot 1572 tot 1572 Pausen Pius IV Pius IV tot 1566 tot 1566 lange doorgaande weg tussen de bocht van de Tiber en het eiland stroomafwaarts. Farnese Deze aristocratische familie uit Umbrië, die al bekend was in de 12e eeuw, kwam naar Rome toen Paul III ( ) werd aangesteld als paus. Hij was degene die het concilie van Trente bijeenriep. Hij was de drijvende kracht achter een aantal belangrijke projecten en gaf onder andere Sangallo de opdracht tot de bouw van het Palazzo Farnese, welke uiteindelijk afgemaakt werd door Michelangelo. Toen hij paus werd wendde hij zich tot de Florentijnse meester voor het Laatste oordeel in de Sixtijnse kapel. De familie had ook hertogdommen in Parma en Piacenza van 1545 tot Medici De Florentijnse koopmans- en bankiersfamilie regeerde over Florence en heel Toscane van de 15e tot de 18e eeuw. Ze hebben daarnaast verschillende pausen voortgebracht waaronder Leo X ( ); Clement VII ( ), een bondgenoot van François I, die niet in staat was de plunderingen van Rome en Luthers hervormingen te voorkomen tijdens zijn pausschap; Pius IV ( ) die de leiding had over de sluiting van de concilie van Trente ( ); en tot slot Leo XI, die overleed een paar dagen nadat hij was gekozen in 1605, maar wie, terwijl hij nog kardinaal was, de Villa Medici had verworven, die later de Franse Academie werd in Rome. Pamphili Oorspronkelijk afkomstig uit Umbrië, de familie vestigde zich in Rome in de 15e eeuw. In de 16e eeuw Giovanni Battista werd paus Innocent X ( ). Hij was verantwoordelijk voor vele veranderingen op het Piazza Navona: de herbouw van het Pamphili Paleis, de transformatie in een familie kapel van de kerk van Sant Agnese in Agore, voor wie de gevels en de dom werden gebouwd door Borromini; en de bouw van de Fontana dei Quattro Fiumi waarvoor hij de opdracht gaf aan Bernini. Het kwam echter weer terug bij Borromini voor het Palazzo di Propaganda Fide en de herbouw van de Basilica di San Giovanni in Laterano. De Villa Doria Pamphili werd gebouwd voor de neef van de paus, Camillo Pamphili. Alexander Alexander VII VII tot 1667 tot 1667 Innocentius X X tot 1655 tot 1655 Urbanus Urbanus VIII VIII tot 1644 tot 1644 Gregorius Gregorius XV XV tot 1623 tot 1623 Paulus Paulus V V tot 1621 tot 1621 Leo Leo XI XI tot 1605 tot 1605 Clemens Clemens VIII VIII tot 1605 tot 1605 Innocentius IX IX tot 1591 tot 1591 Gregorius Gregorius XIV XIV tot 1591 tot 1591 Urbanus Urbanus VII VII tot 1590 tot 1590 Sixtus Sixtus V V tot 1590 tot 1590 Gregorius Gregorius XIII XIII tot 1585 tot 1585 Pius Pius V V tot 1572 tot 1572 Pius Pius IV IV tot 1566 tot 1566 Paulus Paulus IV IV tot 1559 tot 1559 Marcellus Marcellus II II tot 1555 tot 1555 Julius Julius III III tot 1555 tot 1555 Paulus Paulus III III tot 1549 tot 1549 Clemens Clemens VII VII tot 1534 tot 1534 Adrianus Adrianus VI VI tot 1523 tot 1523 Leo Leo X X tot 1521 tot 1521 Julius Julius II II tot 1513 tot 1513 Pius Pius III III tot 1503 tot 1503 Alexander Alexander VI VI tot 1503 tot 1503 Innocentius VIII VIII tot 1492 tot 1492 Sixtus Sixtus IV IV tot 1484 tot 1484 Paulus Paulus II II tot 1471 tot 1471 Pius Pius II II tot 1464 tot Marcellus Marcellus II II tot 1555 tot

12 Nolli, kaart van Rome (1748) 18 19

13 Ontwikkeling van Rome in Plattegrond 20 21

14 ontwikkeling van rome in plattegrond 22 23

15 ontwikkeling van rome in plattegrond 24 25

16 ontwikkeling van rome in plattegrond 26 27

17 ontwikkeling van rome in plattegrond 28 29

18 Tijdlijn 30 31

19 tijdlijn 32 33

20 tijdlijn 34 35

21 tijdlijn 36 37

22 tijdlijn 38 39

23 tijdlijn 40 41

24 tijdlijn 42 43

25 tijdlijn 44 45

26 tijdlijn 46 47

27 1 april Introductiedag Aanvang 15:00 op het Nederlands instituut Legenda 1. S. Maria del Popolo 2. Piazza Navona 3. Pantheon (Soscha Monteiro de Jesus) 4. Campidoglio 5. S. Maria in Cosmedin 6. Gianicolo 7. Mausoleo di Augusto Kennismaking met de stad Door middel van een wandeling, waarin de thema s van de komende vier dagen worden geïntroduceerd en we in ieder geval stil willen staan bij drie uitzichten over de stad (vanaf Pincio, Capitool en Gianicolo) en het Piazza del Popolo, Piazza Navona en Campidoglio

28 s. maria del populo 50 51

29 rafael, frescos (1513) chigi kapel caravaggio, kruising van petrus (1600) cerasi kapel caravaggio, bekering van paulus (1600) cerasi kapel caravaggio, mattheus en de engel (1602) 52 53

30 Het Pantheon Een hemelse binnenwereld door Soscha Monteiro de Jesus Het Pantheon, gelegen in het oude centrum van Rome, is een van de best bewaard gebleven gebouwen van de Oudheid. De grote zware zuilen in de gevel dwingen ontzag af. De monumentale en majestueuze porticus fungeert als scheiding tussen de aardse buitenwereld en de hemelse binnenwereld van de tempel. Over de drempel stappend ervaart men het dramatische effect van de reusachtige koepel. Het oog trekt het direct De geschiedenis Het originele Pantheon werd in 27 v. Chr. gebouwd door Agrippa. Het was een conventioneler, en waarschijnlijk kleiner, gebouw dan het huidige Pantheon. Bij de brand van 80 werd het verwoest. Het Pantheon is in de jaren na Christus onder leiding van Keizer Hadrianus, een van de belangrijkste opdrachtgevers aller tijden, opnieuw opgebouwd. Het Pantheon heeft een centraalbouw, een typische vorm normaliter toegepast bij graftempels. Zijn onconventionele architect, die zocht naar een architectuur passend bij een nieuw tijdperk, namelijke het Romeinse Keizerrrijk, is onbekend gebleven. Hadrianus regeerde van 117 tot 138 en het Pantheon was zijn belangrijkste project. Het Pantheon is de enige tempel uit de Oudheid die nooit tot ruïne is vervallen en altijd tot bedehuis bleef. Het gebouw heeft in de vroeg-christelijke tijd, circa 600 na Chr., als kerk gefunctioneerd. Daardoor is het nooit vervallen. Het Pantheon was oorspronkelijk een tempel voor alle goden (Pan=alle; Theon=goden). In de nissen, de exedra s, stonnaar de stralende opening in de top: de oculus. Door de oculus heen valt een straal ligt als een obelisk in de ruimte, een straal die de bezoeker direct verbindt met de hemel en de goden die daar wonen. De zware betonnen wanden en Korintische zuilen sluiten de tempel compleet af van de buitenwereld waardoor alleen nog gefocust kan worden op het goddelijke, het hemelse. Een oase van harmonie beneemt je. den vroeger beelden van alle Romeinse goden, deze zijn heden ten dage vervangen voor beelden van heiligen. Helaas is het voorplein met de oorspronkelijke zuilengalerijen verloren gegaan. Ook heeft de geleidelijke ophoging van het bodemniveau ervoor gezorgd dat het verhoogde bordes van de tempel is verdwenen. De enorme porticus is gebouwd volgens de traditionele compositieregels van de Griekse tempel. Op de gevel liet Hadrianus een inscriptie aanbrengen: M(arcus)-AGRIPPA-L(uci)- F(ilius)-CO(n)S(ul)-TERTIUM- FECIT, ofwel Marcus Agrippa, zoon van Lucius, drie maal consul, heeft dit gebouwd. De verklaring waarom Hadrianus niet zijn eigen naam op de tempel zette is dat hij een beleidt voerde dat hij zijn eigen naam op geen enkel monument zette, met uitzondering van de tempel die zijn vader eerde, keizer Trajanus. De porticus heeft 8 rijen grauwe granieten zuilen, waarachter 3 rijen van 4 roze zuilen staan. Allen met wit marmeren Korin

31 tische kapitelen. Deze verdelen de ruimte in drie straten. De middelste straat leidt naar de ingang met de grootste en oudst bewaard gebleven Romeinse bronzen deuren. De twee buitenste straten leiden naar nissen waarin beelden van Augustus en Agrippa stonden. Het Pantheon is een van de belangrijkste voorbeelden van de toepassing van de kennis over de boogconstructie, kenmerkend voor de Romeinse architectuur. De revolutionaire inwendige breedte en hoogte van het Pantheon bedragen 43,20 meter. Deze spanwijdte was tot dan toe nog nooit eerder gezien. Zelfs 1400 jaar later, bij de bouw van de Sint Pieter, is deze spanwijdte niet overschreden. Een tweede punt waarmee het Pantheon die toenmalige tendensen in de architectuur reflecteerd is het vasthouden aan de klassieke vormentaal. Een derde punt waarmee het gebouw een nieuwe architectonische tijd inluidt is de nadruk die de architect van het Pantheon wist te leggen op de binnenruimte. Het monument is naar binnen gericht. Het Pantheon heeft een enorme invloed gehad in de architectuur geschiedenis. Alle later gebouwde overkoepelde ruimtes hebben het als voorbeeld gebruikt. Ook Palladio s beroemde Villa Rotonda is ontworpen naar voorbeeld van het Pantheon. De vormentaal De vormen van het Pantheon zijn gebaseerd op de simpele regels en verhoudingen van de geometrie. Er wordt gezegd dat het gebouw hier zijn kracht, zijn harmonie, regelmaat en grote architectonische invloed vandaan haalt. Het Pantheon is opgebouwd uit de primitieve vormen kubus, cilinder en bol. De kubus is de entree, porticus, die de buitenwereld verbindt met de tempel. De tempel bestaat uit een cilinder met daarop halve bol, de bol kan doorgetrokken worden in de cilinder doordat de afstand van de vloer tot oculus gelijk is aan de inwendige diamter van de bol. De ingang van de cilinder zit precies op het Noorden. In de middag van de 21e april zorgt dit voor een dramatisch effect. Dan valt het zonlicht dat door de oculus naar binnen komt precies op deze ingang, in de porticus. Men meent dat dit de dag was waarop de keizer voor het eerst naar binnen liep en zo één werd met de zon, het goddelijke. Het Pan

32 theon staat symbool voor het onlosmakelijk verbond tussen de mens, de goden, de natuur en de staat. De koepel, van een geheel nieuwe orde, bevat 5 rijen van cassetten, die men zou kunnen vergelijken met de 5 planeten die toen bekend waren, gedomineerd door de zon in het midden (de oculus). Het is lang geloofd dat de toenmalige kennis over de kosmos is toegepast in het Pantheon. Het omgekeerde is het geval. Door de pure geometrie te gebruiken reflecteerde het Pantheon vanzelf de hemel. Omdat deze dezelfde ideale maten heeft. Wel is het mogelijk dat de stand van de zon in de tempel werd gebruikt om belangrijke data in de Romeinse kalender te markeren. De bovengenoemde vormen en verhoudingen zijn soms lastig te onderscheiden omdat het gebouw heden ten dage bekleed is met allerlei ornamentele architectuurvormen, die uit latere tijd stammen dan de bouw. De vloer heeft nog zijn oorspronkelijke patroon. Het interieur De grote overkoepeling is mogelijk dankzij twee toepassingen. Ten eerste loopt de krachtsafdracht van de koepel naar de 8 gemetselde pijlers die zich in de steunmuur bevinden. Ten tweede het is het materiaalgebruik verschillend over 6 horizontale lagen van de koepel. Er wordt een betonmengsel (van travertijn; baksteen; tufsteen; lichte vulkanische puimsteen) toegepast in 7 verschillende verhoudingen: naar boven toe steeds lichter. De 7e laag bestaat slechts uit lucht, gevormd in de oculus, van 8,5 meter. In het interieur wordt het schaalgevoel gebracht door de Korintische zuilen voor de exedra s, die even hoog zijn als de zuilen van een tempel. We zien de koepel hier ver bovenuit steken en zo verwonderen wij ons nog meer om de reusachtige koepel. De exedra s versterken het effect dat de koepel lijkt te zweven doordat ze de massieve muur onderbreken. Het centrisch gedirigeerde licht uit de oculus zorgt voor een prachtige belichting zonder grote contrasten, behalve daar waar de zon recht op schijnt. Men voelt geen zwaarte. De geweldige koepel schijnt vrij boven ons te zweven als een tweede hemelgewelf. E.H. Gombrich, Eeuwige schoonheid,

33 michaelangelo, campidoglio (vanaf 1558) toestand van het plein tot

34 2 april Stedenbouwkundige Aanvang 9:00 voor het Colosseum De eeuwig veranderende stad Nadruk op lange termijn-ontwikkeling en hoofdlijnen: oudheid verval verschuiving centrum in de middeleeuwen, hernieuwde expansie gedurende de 16de en 17de eeuw en in de decennia rond 1900, inclusief de periode van het fascisme Legenda 1. Colosseum (Ludo Groen) 2. Forum Romanum 3. Piazza Venezia 4. Piazza S. Silvestro 5. Piazza Navona (Koen de Veth) 6. Castel S. Angelo 7. Piazza San Pietro (Amber de Vrede & Coco van Weelden)

35 Colosseum Het Colosseum als voorbeeld voor de door Ludo Groen Mei Er breekt paniek uit bij het Colosseum als er s ochtends vroeg brokken pleisterwerk en stenen naar beneden vallen. Een paar uur later en er hadden doden kunnen vallen. Voor toenmalig minister Bondi van Cultuur is dan de maat vol. De Italiaanse overheid zit diep in de schulden en aan alle kanten moet worden bezuinigd. Het behoud van het duizelingwekkende Italiaanse erfgoed drukt zwaar op de begroting. Er is niet alleen geld nodig voor achterstallig onderhoud maar ook voor bewaking en onderzoek. Monumenten staan op instorten omdat ze jarenlang zijn verwaarloosd en rovers plunderen opgravingen omdat er geen geld is om ze te bewaken. Minister Bondi ziet maar een uitweg en besluit op zoek te gaan naar sponsoren die bereid zijn mee te betalen aan de noodzakelijke restauratie van het Colosseum. Twee maanden later heeft zich slechts één kandidaat gemeld: Diego Della Valle, onder meer eigenaar van een schoenenmerk en de voetbalclub Fiorentina, wilde de kosten van de restauratie, zo n 25 miljoen euro, wel op zich nemen. In ruil daarvoor mag zijn schoenenmerk Tod s 15 jaar lang het Colosseum op zijn schoenen plaatsen en prijkt het logo van Tod s op de entreekaarten. Daarnaast krijgen ze de exclusieve rechten over de beelden van de restauratie en mogen ze in beperkte mate reclame maken op het Colosseum zelf. Je kunt je afvragen wat de volgende stap is. Vlaggen met de bedrijfsnaam bij de ingang van een monument omdat deze zonder de steun het onderhoud niet meer kan betalen? Of de Italiaanse overheid die niet rendabel cultureel erfgoed verkoopt aan een private partij die het dan mag exploiteren? Tijdens deze excursie wil ik op zoek gaan naar het antwoord op deze vraag en wil ik gaan kijken hoe de Italiaanse overheid in deze tijd om dient te gaan met haar cultureel erfgoed. Het lijkt op het eerste gezicht enigszins opvallend dat het Colosseum zelf het onderhoud niet meer kan betalen aangezien het amfitheater jaarlijks 4,5 miljoen betalende bezoekers trekt. Dit komt doordat de opbrengst hiervan (zo n 32 miljoen per jaar) in een gemeenschappelijke pot belandt van de archeologische dienst die vervolgens wordt verdeeld over honderden andere monumenten en opgravingen. Voor het Colosseum blijft niet meer dan één miljoen euro over. Het Colosseum werd in 72 na Christus gebouwd in opdracht van keizer Vespasianus. Hij wilde het Romeinse volk teruggeven wat hen onder de tirannie van Nero was afgenomen. Na de voltooiing in 80 na Christus vonden er allerlei spelen plaats waarbij mensen het opnamen tegen wilde dieren of waarbij veroordeelde gevangenen aan de dieren werden gevoerd. Het amfitheater werd zelfs gevuld met water dat werd aangevoerd via speciaal daarvoor aangelegde kanalen. Zo vonden er zelfs zeeslagen plaats. Aangezien er voor het bouwwerk enorme fundamenten nodig waren werd het gebouwd op de plek van een drooggelegd ovaalvormig meertje zodat er veel grondverzet uitgespaard kon worden. De buitenmuur 64 65

36 heeft oorspronkelijk drie rijen van 80 bogen met daar bovenop nog een vierde laag die keizer Domitianus er later aan toe voegde. De beneden verdieping is voorzien van Dorische halfzuilen die telkens de scheiding vormen tussen twee bogen. Op de eerste verdieping zijn deze halfzuilen Ionisch en op de tweede verdieping Corinthisch. De derde laag daarentegen fungeert als kroonlijst en heeft rechthoekige openingen in plaats van bogen. Tussen deze openingen bevinden zich nu lege plekken waar vroeger vergulde schilden hingen. Het bouwwerk heeft door de jaren heen veel te verduren gekregen. Diverse aardbevingen brachten grote schade aan het monument aan maar deze werden telkens weer hersteld door de Romeinen en later de Ostrogoten. In de Middeleeuwen volgden twee grote aardbevingen in 847 en 1349 die het Colosseum verder verwoestten. In de late Middeleeuwen werd de ruïne zelfs beschouwd als een groeve waar eenvoudig bouwmateriaal gehaald kon worden voor de bouw van nieuwe kerken en paleizen. Zo werd al het marmer verwijderd en hergebruikt in nieuwe gebouwen zoals de Sint Pieterbasiliek en het Palazzo Farnese. Aan deze plunderingen kwam in 1749 een einde toen Paus Benedictus XIV de historische waarde van het theater inzag en het complex gebruikte als kerk ter gedachtenis aan de lijdensweg van Christus. De grond van het theater werd als heilig beschouwd vanwege het bloed van de vele christelijke martelaren dat hier in het verleden was vergoten. Dit bleek later onterecht omdat de meeste Christenen waarschijnlijk gedood werden in het Circus Maximus. Aan het eind van de 19de eeuw begon men met het opgraven van de ruïne nadat er door de jaren heen vegetatie overheen was gegroeid die de structuur had aangetast. De effecten van vervuiling en algehele verslechtering door de jaren heen leidden in de jaren 90 tot een groot restauratie programma ter waarde van 20 miljoen euro. Nadat er in 2010 in de vorm van sponsoring financiering werd gevonden voor een nieuwe restauratie zou eind 2011 hiermee begonnen worden. Door zoals dat in Italië wel vaker gaat, onverwachtse administratieve problemen is de start hiervan uitgesteld tot maart De restauratie draait vooral om de reiniging van de gevels, die door de smog zwart en poreus worden en het herstel van achterstallig onderhoud. Daarnaast worden de smeedijzeren hekken rond het gebouw vernieuwd, wordt het ondergrondse deel aangepakt en komt er een nieuw servicecentrum met kassa, toiletten en boekhandel. De restauratie zal tenminste tot het voorjaar van 2014 duren. Het probleem van de financiering van het onderhoud van cultureel erfgoed doet zich niet alleen bij het Colosseum voor. Het is een probleem waar met name de Zuid-Europese landen al jaren mee worstelen. Traditioneel kwam het gebrek aan onderhoud voort uit een disbalans tussen het enorme cultureel erfgoed in deze landen en de verhoudingsgewijs beperkte middelen die de regeringen ter beschikking hadden. In deze tijd komen daar de bezuinigingen om de overheidsfinanciën weer op orde te krijgen nog bij. Tegelijkertijd is men huiverig om de verantwoordelijkheid van het behoud van het culturele erfgoed van het land over te dragen aan het bedrijfsleven. Het lijkt mij daarom goed om eens te bedenken wat de consequenties kunnen zijn van een dergelijke ontwikkeling. Vinden we het erg als er bij het Colosseum een bordje staat: Dit monument wordt mede mogelijk gemaakt door.. of als cultureel erfgoed geëxploiteerd wordt door private partijen. Of moeten de overheden of de Europese Unie gewoon meer geld beschikbaar stellen omdat de monumenten van belang zijn voor het behoud van onze geschiedenis? Een Italiaans gezegde luidt: Zolang het Colosseum bestaat, zal Rome bestaan en wanneer het Colosseum valt, zal Rome ook vallen. We zullen dus zuinig moeten zijn op onze geschiedenis

37 forum romanum palatijn 68 69

38 keizersfora 70 71

39 keizersfora quartiere del rinascimento piazza di s. pietro 72 73

40 felice peretti di montalto, sixtus V, , laatste 5 jaar paus Een ambitieus man die wat wil: zijn eigen woonstee en Rome verfraaien (geïnspireerd door voorgangers, vervolgens het grote voorbeeld) en meer samenhang geven, maken tot een theater, een schouwtoneel, voor het goede en religieuze leven, met in ieder geval de volgende motieven: Machtsvertoon Het verfraaien van de stad en daarmee het keizerlijke, christelijke Rome doen wederopleven ter meerdere eer en glorie van zichzelf, zijn familie en de Roomse moederkerk het meest letterlijk te zien in obelisken en fontein, met toelichtende tekst. Met nieuwe infrastructuur de stad, in het bijzonder het vervallen oostelijke deel, beter bereikbaar maken (ook per koets) en geschikt voor woningbouw en bedrijvigheid; tevens eigenbelang, om zijn eigen woonomgeving te verbeteren en zijn grondclaim te verzilveren. Overigens liet hij daarvoor allereerst antieke aquaducten herstellen. Sixtus werd bijgestaan door de middelmatige Zwitserse architect Domenico Fontana ( ), die nogal wat Vaticaanse architectuur verprutste, maar wel kordaat assen door Rome trok en daarvoor voortvarend liet slopen. Religieus leven Assen aanleggen waarlangs de pelgrims de belangrijke kerken goed konden bereiken en tegelijkertijd die (vroeg-christelijke) kerken in het zonnetje zetten (+Santa Maria del Popolo toegevoegd), tevens door middel van restauratie, verfraaiing en toevoeging. Maatschappelijke betrokkenheid 74 75

41 Piazza Navona De eeuwige publieke ruimte? door Koen de Veth Het is de eerste eeuw na Christus wanneer Keizer Domitianus een stadion laat bouwen voor zijn onderdanen om atletiekwedstrijden te kunnen aanschouwen. Bijna tweeduizend jaar later dient de plek nog steeds als een publieke ontmoetingsplaats, nu echter in de vorm van een plein met daaromheen bebouwing. In de loop van de tijd is deze bebouwing aan verandering onderhevig geweest, de vorm van het stadion daarentegen heeft de tand des tijds doorstaan. De atletiekbaan is nog steeds duidelijk herkenbaar en is verantwoordelijk voor het huidige uiterlijk van het tegenwoordige Piazza Navona. Wat oorspronkelijk niet als plein is gebouwd is nu een van de meest populaire pleinen in Rome en bekend bij vele mensen in de wereld. Het heeft daarnaast een duidelijke stempel in de plattegrond van het centrum van Rome achtergelaten. Deze ruimte en de transformatie hiervan wil ik daarom beter onderzoeken. Na het bezoek aan Rome wil ik hier dieper op ingaan en het plein bovendien vergelijken met andere pleinen in de stad. Door een grote brand in het jaar 79 na Christus worden veel gebouwen in de stad verwoest. De keizer van het Romeinse rijk, Titus Flavius Domitianus, laat om deze reden verschillende nieuwe bouwwerken neerzetten, waaronder een groot stadion. Het stadion kon tussen de en toeschouwers herbergen en diende vooral voor sporten zoals discuswerpen, hardlopen en worstelen. De constructie bestond uit een combinatie van het goedkope steen en cement, bekleed met marmerplaten. Op afbeelding 2 is te zien hoe het plein er oorspronkelijk uit heeft moeten zien. In de loop van de tijd gingen de ruimtes onder de tribunes dienst doen als bordeel, na de hoogtijdagen van de Romeinse tijd gingen de arme mensen er wonen. Afbeelding 3 laat een opgraving zien waarin één van de bogen die zich onder de tribunes bevond goed zichtbaar is. Vervolgens bouwden ze hui- zen direct op de overgebleven tribunes waardoor in de loop van de tijd deze langzaam verdwenen. De binnenkant van het stadion veranderde in een plek waar mensen elkaar konden ontmoeten, de functie die het tot op de dag van vandaag heeft behouden. Dit werd versterkt door de komst van de markt aan het einde van de 15e eeuw. De twee fonteinen aan de uiteinden van het plein kwamen een eeuw later. Aan de noordkant werd de Fontana della Nettuno aangelegd en aan de zuidkant de Fontana della Moro, beide ontworpen door Giacomo della Porta. Onder leiding van Paus Innocentius X werd in de 17e eeuw het plein verder aangekleed. Als lid van de prestigieuze Pamphili familie liet hij aan het plein een door Francesco Borromini ontworpen paleis bouwen. Dit paleis, het Palazzo Pamphili, werd later de woning van Innocentius schoonzus en doet nu dienst als de Braziliaanse Ambassade. Daarnaast zorgde hij ervoor dat er een kerk aan het plein kwam, de Sant Agnese in Agone. Bovendien bestelde hij bij Gian 76 77

42 tot bijvoorbeeld de Piazza del Popolo en het Sint Pietersplein, waarlangs drukke straten met veel verkeer lopen. Het plein heeft desondanks veel levendigheid door de vele toeristen en straatkunstenaars, waardoor het continue in beweging is. Lorenzo Bernini de beroemde vierstromenfontein. Bernini maakte op deze fontein vier beelden die allen een belangrijke wereldrivier voor moesten stellen. De Ganges, Donau, Nijl en Rio de la Plata worden door verschillende goden uitgebeeld. Een ander onderdeel van de fontein is een grote obelisk, die dateert uit een veel vroegere periode. Deze is namelijk gemaakt in het jaar 81 voor keizer Domitianus, de grondlegger van Piazza Navona door diens aanleg van het stadion. Piazza Navona wordt anno 2012 nog steeds gezien als één van de mooiste pleinen van Rome. Verschillende factoren en kenmerken van het plein zouden hieraan bij kunnen dragen. Ten eerste is de langgerekte vorm erg kenmerkend voor de Piazza Navona. Met zijn lengte van 250 meter en breedte van 50 meter is het ook een relatief groot plein in Rome. Door de vroegere bestemming van een stadion heeft het een ovale vorm. Aan één kant volgt de bebouwing niet het ronde profiel, net zoals in het originele stadion. Wel ontstaat door de vorm van de trottoirband en de straat rondom het plein het idee van een ovaal plein. Een ander kenmerk van het plein is het besloten karakter, doordat het uitsluitend door enkele nauwe straten bereikt kan worden. Dit in tegenstelling De architectuur van de bebouwing rondom het plein is betrekkelijk neutraal, met weinig ornamenten op de okergekleurde gevels, waardoor er een bepaalde samenhang ontstaat. Een uitzondering hierop vormt de Sant Agnese in Agone, een kerk die zich kenmerkt door zijn barokke architectuur. De gevel van de kerk heeft echter net als alle andere gebouwen een lichte kleur en volgt bovendien de vorm van het plein, waardoor het plein niet uit balans raakt. Dit wordt verder versterkt door de hoogte van de gebouwen, die op de kerk na vrij consistent is. Samen met kleinere elementen zoals de lantaarnpalen en bankjes vormen vooral de fonteinen de belangrijkste aankleding van het plein. Deze barokke sculpturen komen nog meer tot hun recht door de veel minder uitbundige architectuur eromheen. Hoewel Rome meer bekende fonteinen kent, zijn de drie op dit plein zeker uniek en onlosmakelijk verbonden met de Piazza Navona en daarmee zijn uitstraling en aanblik. Alle factoren samen zorgen voor de kwaliteit die het plein nu heeft. Omdat deze kwaliteit ook voor een groot deel subjectief is, kan het lastig zijn om te oordelen welke kenmerken Piazza Navona tot een goed of slecht plein zouden maken. Toch is het van belang deze vraag te stellen. Er worden nog steeds pleinen gemaakt die meestal een totaal andere uitstraling hebben. Deze bereiken bovendien vaak niet de populariteit van Piazza Navona. Kwaliteiten die dit plein bezitten kunnen eventueel toegepast worden op nieuwe pleinen zodat aantrekkelijke publieke ruimtes ontstaan. Hoewel er dus gediscussieerd kan worden of en waarom het plein aangenaam is, heeft de Piazza Navona al twee millennia lang zijn vorm kunnen behouden en lokt het vandaag de dag nog steeds vele bezoekers

43 De ontwerpontwikkeling van de Sint Pietersbasiliek Het Griekse versus het Latijnse kruis door Amber de Vrede Wie een bezoek brengt aan de stad Rome, moet zeker ook tijd vrij maken om een bezoek te brengen aan Vaticaanstad. Deze enclave binnen Rome vormt het centrum van het Christendom en bevat vele bezienswaardigheden waarvan de Sint Pietersbasiliek een hoogtepunt is wat betreft architectuur. De Sint Pieter heeft een machtige uitstraling met als belangrijk kenmerk een grote koepel De Sint Pieter is vernoemd naar de Eerste onder de Apostelen en de eerste paus, oftewel Petrus. Onder de Sint Pieter bevindt zich de graftombe van deze eerste paus en dit is dan ook de reden dat de Sint Pieter hier is gebouwd. Echter is de Sint Pieter die wij tegenwoorbovenop het bouwwerk. Het immense gebouw kan men bereiken door eerst een groot omsloten plein, ontworpen door Bernini, te doorkruisen (zie figuur 1). Het is niet alleen de buitenkant van het gebouw die de macht van het christendom uitstraalt, maar ook wanneer men binnen in het gebouw is, kan men genieten van de wonderlijke architectuur, schilderingen, beelden en decoraties. Het gebouw ziet er haast perfect ontworpen uit, maar dit is niet uit één enkel ontwerp en vanuit één hoofdarchitect tot stand gekomen. Meer dan een eeuw lang hebben verschillende architecten, in opdracht van verschillende pausen, gewerkt en ontworpen aan de nieuwe Sint Pieter. Bij de opvolging van een architect werd vaak het bestaande ontwerp aan de kant geschoven en bouwde men verder aan het gebouw met een nieuw ontwerp of werden er drastische veranderingen in het bestaande ontwerp gemaakt. Dit gegeven maakt de Sint Pieter tot een erg interessant bouwwerk waarbij de ontwikkelingen van het ontwerp terug te vinden zijn in het eindresultaat zoals we die nu kunnen en zullen bezichtigen. De ontwikkeling van de Sint Pieter dig kunnen aanschouwen niet de oorspronkelijke kerk van deze plek. Ruim duizend jaar lang, van 324 tot 1506, heeft er namelijk de zogenaamde oude Sint Pieter gestaan. Onder de nieuwe Sint Pieter ligt nog een overgebleven laag van deze kerk waaronder zich dan het graf van Petrus bevindt (zie figuur 2). Na ruim een millenium, waarin de oude Sint Pieter werd aangetast door onder andere aardbevingen en slecht onderhoud, werd het tijd dat er een nieuwe Sint Pieter zou worden gebouwd. In 1504 was het paus Julius II die Bramante de opdracht gaf tot het maken van een nieuw ontwerp voor de Sint Pieter. De band tussen deze paus en architect was goed en beiden waren erg gemotiveerd om tot een goed eindresultaat te komen. De eerste steen van de nieuwe Sint Pieter werd op 18 april 1506 door paus Julius II gelegd. Aangezien Petrus graf zich op de plek van de Sint Pieter bevindt, stelde Bramante een ontwerp voor van centraalbouw in de vorm van een Grieks kruis (zie figuur 3) waarbij het middelpunt van de kerk zich precies boven 80 81

44 het graf van de eerste paus zou bevinden. De grote koepel in het midden zou worden omringt door vier kleinere koepels in elke hoek van de kerk waardoor er in de plattegrond een vierkante omgang om de grote koepel ontstaat. De bouw van dit ontwerp was nog bezig toen Bramante in 1514 stierf, een jaar na de dood van paus Julius II. Op dat moment waren alleen nog maar de onderste delen van de pijlers rond de kruising klaar en de bogen die de grote koepel moesten gaan dragen. Na zijn dood was er kritiek op het ontwerp van Bramante, omdat zijn ontwerp niet plaats zou kunnen bieden aan een massaal aantal kerkgangers. Hierna werden dan ook veel ontwerpen gemaakt die niet waren gebaseerd op een Grieks kruis, maar op een Latijns kruis waarbij er een schip werd toegevoegd aan het ontwerp van Bramante. Architecten die in deze ontwikkeling een belangrijke rol spelen waren onder andere Fra Gionco, Giuliano da Sangallo en Raffaël. We zijn inmiddels beland in het jaar Het gaat niet goed met de voortgang van de bouw van de nieuwe Sint Pieter door geldnood en de slechte inzet van de op dan moment heersende paus Leo X. Bovendien overlijdt de hoofdarchitect Raffaël en hij laat een ontwerp met Latijns kruis achter. Dit is het moment waarop het ontwerp met een Grieks kruis weer de voorkeur krijgt. Paus Leo X denkt namelijk dat een ontwerp met een Grieks kruis simpelweg goedkoper is, omdat er minder steen nodig zou zijn om zo n ontwerp tot stand te brengen. Uiteindelijk blijkt ook een Grieks kruis te duur te zijn en komt de paus tot de conclusie dat voorgaande architecten telkens op een te grote schaal hebben ontworpen. Peruzzi wordt nu bij het project betrokken en gaat ontwerpen op basis van een Grieks kruis. In 1521 komt paus Leo X te overlijden gevolgd door jaren 82 83

45 waarin er weinig wordt bereikt in de bouw van de Sint Pieter. Uiteindelijk gaat Antionio da Sangallo na Peruzzi s dood verder als hoofdarchitect en maakt tevens een ontwerp op basis van het Griekse kruis. In 1546 is Antonio da Sangallo inmiddels ook overleden en wordt er gezocht naar een nieuwe hoofdarchitect. Uiteindelijk wordt Michelangelo degene die de bouwleiding overneemt. Michelangelo heeft veel kritiek op het laatste ontwerp van Antonio da Sangallo. Het ontwerp wijkt volgens hem te veel af van Bramantes ontwerp en creëert met het gebruik van meerdere verdiepingen een rommelige indeling. Bovendien is de vestibule zo groot dat het ontwerp in zijn geheel weer naar een Latijns kruis neigt (zie figuur 4). Michelangelo wil het gevoel van grootsheid terugbrengen in het ontwerp en maakt een ontwerp dat sterk op dat van Bramante lijkt. Er zijn wel enige wijzigingen toegepast, zoals het afwijken van de vier kleinere koepels, maar dit alles is gedaan met respect naar de oorspronkelijke architect. In 1564 overleed Michelangelo nog voordat zijn ontwerp volledig was voltooid, maar hij had het wel voor elkaar gekregen om een groot deel van zijn ontwerp al te realiseren en was met de bouw al tot aan de tamboer van de grote koepel gekomen. Deze koepel is uiteindelijk vervaardigd door Giacomo della Porta en Domenico Fontana. Hierna is er bovendien een schip toegevoegd aan Michelangelo s ontwerp door Carlo Maderno in de eerste helft van de 17de eeuw. Uiteindelijk is het Griekse kruis van Bramante dan toch min of meer verloren gegaan en berust de Sint Pieter op een ontwerp met een Latijns kruis (zie figuur 5). Desondanks is de grootsheid die Bramante zich bij het ontwerp voorstelde, voornamelijk dankzij de inzet van Michelangelo, zeker niet verloren gegaan