Caravaggio Een leven tussen licht en duisternis

Transcriptie

1 Caravaggio

2 Andrew Graham-Dixon Opgedragen aan mijn moeder, Sue, die mij de liefde voor het lezen, het schrijven en het bekijken van kunst bijbracht. Caravaggio Een leven tussen licht en duisternis Nieuw Amsterdam Uitgevers

3 Inhoud Vertaling Chiel van Soelen en Pieter van der Veen Voorwoord en dankwoord 13 Eerste druk maart 2011 Tweede druk maart 2012 Oorspronkelijke titel Caravaggio: A Life Sacred and Profane Oorspronkelijke uitgever Allen Lane, an imprint of Penguin Books 2010 Andrew Graham-Dixon 2011 vertaling Chiel van Soelen en Pieter van der Veen / Nieuw Amsterdam Uitgevers Alle rechten voorbehouden Tekstredactie Marianne Tieleman Omslagontwerp Bureau Beck Omslagbeeld De graflegging van Christus, 1604, Vaticaanse Musea, Vaticaanstad, Italië / The Bridgeman Art Library Auteursfoto Margherita Mirabella Topografische kaarten Alan Gilliland Ontwerp binnenwerk Yulia Knol Register Ansfried Scheifes nur 641 isbn Deel 1 Milaan, Deel 2 Rome, Deel 3 Rome, Deel 4 Rome, Deel 5 De Albaanse heuvels, Napels, Malta, Sicilië, Napels, Porto Ercole, Epiloog 505 Noten 508 Bibliografie 550 Verantwoording illustraties 553 Register 560

4 Milaan, ca m Porta Volta Porta Nuova Lazaretto N Corso di Porta Nuova Porta Venetia Porta Sforza Castello Sforzesco Middeleeuwse stadsmuren Chiesa di Santa Maria delle Grazie Porta Magenta Sant Ambrogio Parochie van Santa Maria della Passerella Duomo Porta Vittoria Stadsmuren, 1600 Porta Ticinese Porta Lodovica Porta Romana

5 Rome, ca N 1000 m Porta del Popolo (Flaminia) Santa Maria del Popolo Pincio Piazza del Popolo IV CAMPO MARZO D C 1 2 E Porta di Castel Sant Angelo Ripetta 3 Sant Anna dei Palazzo Borghese Palafrenieri G Santa Lucia J K H XIV BORGO Palazzo di Piazza San Pietro 4 Sint-Pietersbasiliek Tor di Nona Piazza della Tinta Firenze Ponte Sant Angelo Ospedale di 5 Colonna Santo Spirito V PONTE 6 L San Luigi dei Francesi 7 Piazza M 9 Chiesa Nuova(S. M. in Vallicella) Navona N8 P Pantheon Pasquino statue VIII VI Palazzo Braschi Stadsmuren IX Campo de Fiori Chiesa del Gesu Via dell Armata VII Teatro di Balbo San Carlo a Catenari Santa Caterina dei Funari XI gebouwen Santissima Trinità dei Pellegrini Piazza Mattei piazza s Piazza Montanara straten Legenda van Rioni (districten) Grenzen VI PARIONE VII REGOLA VIII SAN EUSTACHIO IX PIGNA XI SAN ANGELO Via dei Banchi Vecchio Tiber Via dei Coronari Santa Maria della Scala Via dei Condotti San Pietro in Montorio XIII TRASTEVERE Via di Ripetta A Corte Savella Tiber B Porto di Ripa Grande Mausoleo d Augusto Klooster van de Bekeerlingen Sant Ambrogio e Carlo al Corso San Nicola dei Prefetti Sant Agostino Santa Maria Maddalena II COLONNA Villa Medici Piazza della Trinità dei Monti Santa Trinità dei Monti F III TREVI Piazza Barberini Palazzo Barberini Chiavica del Bufalo Accademia di San Luca Campidoglio Palazzo del Quirinale Piazza dei Sant Apostoli Arco dei Pantani 7. Palazzo Guistiniani 8. Palazzo Madama 9. Palazzo Serupi Crescenzi 10. San Giacomo degli Spagnoli 11. Santa Maria sopra Minerva Villa Ludovisi (voorheen de villa van kardinaal Del Monte) A. B. C. D. E. F. G. H. J. K. L. M. N. P. Via Paolina Ospedale di Santa Maria della Consolazione Colosseum I MONTI San Giovanni Decollato XII RIPA X CAMPITELLI Via del Corso Via del Babuino Via Soderini Via dei Greci Via della Croce Piazza di Spagna G. Via della Scrofa (verlengde van Via di Repeta) Piazza San Lorenzo in Lucina Via di Pallacorda Vicolo dei Santa Cecilia e Biagio Vicolo dei Bergamaschi Piazza di San Luigi dei Francesi Piazza Madama Piazza di Sant Eustachio Basilica di Maria Maggiore Santa Prassedi San Giovanni in Laterano

6 Castel Sant Elmo Jews Sally Port: Il-Fossa Valletta, ca Auberge d Aragon Auberge d Allemagne Auberge de Baviere Auberge d Auvergne Auberge de France Grootmeesterspaleis Auberge de Provence Oratorium van Sint-Jan Porta San Giorgio Kathedraal van Sint-Jan Auberge de Castille et Leon Auberge d Italie N Marsamxett-haven Grote Haven 1000 m Porte des Bombes Castel Sant Angelo VITTORIOSA Castel Sant Michael Napels, ca Castel Sant Elmo stadsmuren Palazzo Cellamare (Costanza Colonna s residentie in Napels) Castel dell Ovo Castel Nuovo Ospedale di Santa Maria del Popolo degli Incurabili Duomo Chiesa di Pio Monte Via dei della Misericordia Tribunali Vico dei Zuroli San Domenico Maggiore Sant Anna dei Lombardi (voorheen S.M. di Monte Olivo) Santa Maria la Nova Via Chiaia Via Toledo Via del Cerriglio stadsmuren N 1000 m

7 Italië, ca Caravaggio Milaan (Spaans) Verona Vicenza Turijn Pavia Mantua Padua Venetië Parma Modena Ferrara Genua Bologna Ravenna Lucca Pisa Florence Urbino Siena Kerkelijke Staat Republiek Venetië Voorwoord en dankwoord N 150 km Porto Ercole Corsica (Genuees) Palo Ladispoli Sardinië (Spaans) Tunis Rome Isola di Procida Napels Koninkrijk der beide Siciliën (onder Spaans gezag) Palermo Messina Reggio Sicilië Catania Caltagirone Syracuse Scigli Pozallo Goz0 Malta Valletta Brindisi Dit boek heeft me schandelijk veel tijd gekost om te schrijven, meer dan tien jaar in totaal. Als excuus kan ik aanvoeren dat ik in diezelfde periode ook nog een heleboel andere dingen te doen had. De eerste vijf jaar was ik verantwoordelijk voor twee wekelijkse artikelen voor The Sunday Telegraph (later teruggebracht tot één, om het allemaal doenlijk te houden). In 2007 moest ik mijn werk aan Caravaggio bijna helemaal stilleggen om een boek over Michelangelo s schilderingen in de Sixtijnse Kapel af te maken, en in de afgelopen tien jaar heb ik jaarlijks ten minste vijf maanden besteed aan het schrijven en presenteren van diverse tv-series over de geschiedenis van de kunst voor de bbc. Hoewel vaak frustrerend, zijn de vele vertragingen en onderbrekingen het boek over het algemeen ten goede gekomen. Als ik mijn manu script sneller had afgeleverd, had ik wellicht mijn wonderbaarlijk geduldige en lankmoedige uitgever, Stuart Proffitt, aanzienlijk minder stress bezorgd. Maar dan zou ik niet hebben kunnen profiteren van de vele recente ontdekkingen in archieven, een reeks opmerkelijke vondsten die allengs onze kennis van Caravaggio ingrijpend hebben veranderd, in het bijzonder wat betreft zijn latere jaren. Die ontdekkingen kwamen stukje bij beetje in de openbaarheid, vaak in minder bekende academische tijdschriften of particuliere publicaties. Ik bevond me daardoor in de ongebruikelijke en fortuinlijke situatie dat ik ruim vier eeuwen na zijn dood aan het schrijven was over een van de grootste kunstenaars die ooit hebben geleefd, maar daarbij gebruik kon maken van nieuw en belangrijk materiaal waarover eerdere biografen niet konden beschikken. Ik denk dat ik daardoor licht heb kunnen werpen op aspecten van Caravaggio s leven die tot nu toe voor iedereen, behalve voor zeer nauw bij het onderwerp betrokken wetenschappers, in nevelen gehuld waren. 13

8 caravaggio Dat geldt onder meer de seksuele geaardheid van de schilder, de omstandigheden die hem in 1606 tot de moord brachten die zo n lange schaduw over de rest van zijn leven zou werpen en de gebeurtenissen rondom zijn gevangenschap op het eiland Malta. Daarnaast zijn er in dit boek voor het eerst een aantal tot nu toe over het hoofd geziene beschrijvingen van de Osteria del Cerriglio opgenomen, het etablissement in Napels waar hij niet lang voor zijn dood hevig werd toegetakeld vanwege een vendetta. Door andere, eerder ontdekte documenten opnieuw te bestuderen denk ik dat ik een overtuigende oplossing heb gevonden voor het raadsel hoe Caravaggio in de zomer van 1610 de dood vond. De schilderijen van de kunstenaar vormen in elk opzicht mijn belangrijkste focus. Ik behandel ze uitgebreid omdat ze de belangrijkste reden vormen waarom we in Caravaggio zijn geïnteresseerd, ondanks zijn stormachtige en dramatische leven. Oplettende lezers zal het niet ontgaan dat ik minder geneigd ben bepaalde werken aan Caravaggio toe te schrijven dan veel andere wetenschappers: ik ben liever te streng dan te inschikkelijk. Men mag ervan uitgaan dat als ik een bepaald schilderij niet noem, bijvoorbeeld de Narcissus uit de Collectie Barberini die vaak aan Caravaggio wordt toegeschreven, dat komt omdat ik er niet van overtuigd ben dat het door hem is geschilderd. De belangrijkste uitzondering hierop vormt De annunciatie in het Musée des Beaux-Arts in Nancy, dat weliswaar een Caravaggio is, maar zo zwaar beschadigd dat ik het niet de moeite waard vond om het in dit boek te bespreken. Ik ben veel dank verschuldigd aan degenen die het mij mogelijk hebben gemaakt dit boek te schrijven, vooral de groep wetenschappers die in de afgelopen halve eeuw door onderzoek zoveel nieuwe informatie naar boven hebben gebracht, met name de laatste jaren. Bijzonder dankbaar ben ik Sandro Corradim, die me wegwijs heeft gemaakt in het labyrint van het gerechtelijk archief van Rome en met mij de vruchten heeft willen delen van het onderzoek dat hij er meer dan twintig jaar heeft verricht. Maurizio Marini voerde me op een onvergetelijke toer langs de plekken waar Caravaggio zich graag ophield in de kunstenaarswijk van de stad en kwam met interessante, door mij nader uitgewerkte ideeën over de betekenis van de vernielingen aan het plafond van een bepaalde kamer in een huis in de huidige wijk Vicolo del Divino Amore. Maurizio Calvesi liet me genereus delen in zijn inzichten in de pauperistische religieuze oriëntatie van de schilder, en de rol die voorwoord en dankwoord leden van de familie Colonna mogelijk hebben gespeeld in de diverse gebeurtenissen in zijn leven. In Napels toonde Vincenzo Pacelli me de ontdekkingen die hij in een archief had gedaan over Caravaggio s laatste schilderij, Het martelaarschap van de heilige Ursula, en maakte me deelgenoot van enkele speculaties over de laatste dagen van de schilder. Mijn dank gaat ook uit naar Peter Robb, die ik in Napels ontmoette en me op jacht stuurde naar het eiland Malta, een jacht die allesbehalve vruchteloos zou blijken te zijn. Verder heb ik op Malta veel gehad aan gesprekken met pater John Azzopardi en Keith Sciberras, die samen veel licht hebben geworpen op Caravaggio s noodlottige poging om lid te worden van de Orde van Sint-Jan. John T. Spike, die mij in zijn huis in Florence ontving, gaf me toestemming een voorpublicatie op cd-rom in te zien van de catalogus en bibliografie bij zijn monografie over Caravaggio: een onmisbare gids voor de uitgebreide literatuur over de kunstenaar. Mijn oude vriendin Mary Hersov, voormalig hoofd tentoonstellingen van de National Gallery in Londen, heeft veel intensiever dan zij op grond van haar functie had hoeven doen met mij over Caravaggio van gedachten gewisseld. Helen Langdon, die zelf een in 1998 verschenen biografie over Caravaggio schreef, is me eveneens buitengewoon behulpzaam geweest bij het schrijven van dit boek. Ze liet me met name royaal profiteren van het tijdrovende werk dat ze heeft verricht met het doorkammen van het zo nu en dan boeiende, maar door vele fouten ontsierde boek Caravaggio assassino van Riccardo Bassani en Fiora Bellini. Het boek, dat in 1994 is verschenen, is hét twijfelgeval onder de recente Caravaggiostudies; zij heeft niet alleen de onjuistheden eruit geschift maar ook de regelrechte verzinsels. Helen heeft me ook uitsluitsel gegeven over een cruciale kwestie in mijn onderzoek naar het tweede en laatste verblijf van de schilder in Napels, waarvoor ik haar zeer erkentelijk ben. Ik heb geen contact gehad met Sir Denis Mahon tijdens het schrijven van mijn boek, maar, zoals iedereen die zich bezighoudt met een serieuze studie van Caravaggio, heb ik enorm geprofiteerd van zijn pionierswerk. De schimmen van Walter Friedlaender en Roberto Longhi zijn me bij mijn werk zeer behulpzaam geweest, evenals die van mijn oude docent aan het Courtauld Institute, Michael Kitson; ik heb geprobeerd zijn wijsheid in te drinken, tegelijk met het inhaleren van de rook van de vele, met hem in vriendschap gedeelde pakjes sigaretten. Meer 14 15

9 caravaggio zijdelings heb ik inspiratie geput uit het werkelijk opmerkelijke werk van John Michael Montias uit 1989: Vermeer en zijn milieu. De vorm van mijn eigen boek is zeker beïnvloed door dat van hem en door een ontmoeting met Montias bij hem thuis in New Haven in de herfst van Hoewel ik geen enkele aanspraak wil maken op dezelfde eminentie die Montias als archiefwetenschapper heeft, heb ik, om een uitdrukking van hem te gebruiken, geprobeerd mijn eigen web van sociale geschiedenis te weven, teneinde door de beschrijving van iemands leven en milieu iets op te roepen van een geheel verloren gegane wereld, in dit geval de beschaving van Italië eind zestiende, begin zeventiende eeuw. Charles Nicholls boeken over Marlowe en Shakespeare, The Reckoning en The Lodger, zijn voor mij eveneens belangrijk geweest als toetssteen. Schrijven over Caravaggio was een intellectuele uitdaging, maar ook een avontuur dat mij in tamelijk ongebruikelijke situaties heeft doen belanden. Met de edelmoedige hulp van John Azzopardi en met behulp van een geleende, enigszins gammele ladder, heb ik de stenen put, de guva, geïnspecteerd waarin Caravaggio op Malta werd opgesloten. (Ik kan nu lachen om de grap die John uithaalde door net te doen alsof hij me opsloot en me daar achter wilde laten, hoewel het op dat moment wat minder grappig overkwam.) Ik heb geduelleerd (voor zover je dat zo kunt noemen) met schermmeester Renzo Musumeci Greco in zijn Romeinse schermschool, in een poging te begrijpen welke bewegingen tijdens een zwaardgevecht zouden kunnen resulteren in iemands castratie. Ik heb over de kades gelopen van de oude haven van Valletta met de Maltese marine-historicus Joseph Sciberras, om meer te weten te komen over het vervoer per felucca in de tijd van Caravaggio. Ik mocht in de parochie van Porto Ercole van de plaatselijke historicus Giuseppe La Fauci het dodenboek inkijken. Ik heb een aantal mooie uren doorgebracht met de regisseur Martin Scorsese, waarin we ons gebogen hebben over reproducties van het werk van Caravaggio en hij alle tijd nam om me de ogen te openen voor het belang van deze kunstenaar voor de moderne cinema. Een hartgrondig dankjewel aan hen en alle anderen die zo veel moeite hebben gedaan om me te helpen: de jongen die de ladder heeft laten zakken in de guva op Malta, de koster die met de sleutels van de kerk van Santa Lucia in Syracuse aankwam, de bibliothecarissen en archivarissen in Londen, Rome, Napels, Milaan en op Malta die zo veel boeken en documenten wisten op te duiken. voorwoord en dankwoord Dichter bij huis wil ik graag mijn producer Silvia Sacco bedanken voor het maken van een rooster voor mijn televisiewerk en andere bezigheden, waardoor het schijnbaar onmogelijke mogelijk werd. Zonder haar voortdurende aanmoediging, morele steun en meedogenloze deadlines zou ik misschien dit boek helemaal nooit hebben geschreven. Zonder de hulp van mijn researchmedewerkers zou ik het zeker nooit hebben kunnen afmaken. Opher Mansour heeft fantastisch werk geleverd door het vertalen van Corradims onontbeerlijke anthologie van archiefdocumenten, Materiali per un processo, een mengeling van teksten in juridisch Latijn en vaak moeilijk zestiende- en zeventiendeeeuws Italiaans Bargoens. Opher stond me ook toe zijn verhelderende proefschrift te lezen over censuur in het Rome van Caravaggio en hij ontdekte verschillende ooggetuigenverslagen van de pestepidemie die Milaan tussen 1576 en 1578 teisterde. In de allerlaatste fase van het boek onderbrak Nicholas Stone Villani het werk aan zijn eigen proefschrift om voor mij een reis naar Italië te maken, waar hij de weinig verheffende waarheid omtrent de Osteria del Cerriglio ontdekte. Mijn belangrijkste researchmedewerkster gedurende de hele periode is Eugénie Aperghisvan Nispen tot Sevenaer geweest, die zich steeds buitengewoon hulpvaardig, vindingrijk en gedegen heeft betoond bij de uitvoering van wat soms een afschrikwekkende hoeveelheid werk leek. Ze deed ook de research voor de afbeeldingen in het boek en zorgde voor de toestemming om ze te reproduceren. Voor Eugénie was het een ware marathon, maar gelukkig werd ze vakkundig bijgestaan door Kasja Berg, die meer dan eens met voorbeeldige kalmte en efficiëntie reageerde wanneer ik klaagde dat ik bepaalde teksten of documenten nodig had. Mijn moeder en vader, die over een veel grotere kennis van muziek beschikken dan ik ooit zal hebben, hebben mij zeer geholpen door hun grote eruditie los te laten op Caravaggio s vroege schilderijen van musici en luitspelers. Een warm gevoel van dankbaarheid zal ik altijd blijven houden jegens Roger Parsons, met wie ik alweer absurd lang geleden voor het eerst de complexe wereld van Caravaggio begon te verkennen. Stuart Proffitt heeft me buitengewoon waardevolle suggesties aan de hand gedaan met betrekking tot stijl, structuur en aanpak. Donna Poppy, mijn redacteur, heeft mijn originele manuscript eindeloos verbeterd met haar strenge en alerte oog voor betekenis, proportie, perspectief en detail. Tot slot wil ik mijn vrouw Sabine, die dit boek wel tien keer moet 16 17

10 caravaggio hebben gelezen terwijl ík het maar één keer heb geschreven, bedanken voor de vele tekstkritische verbeteringen, correcties en nieuwe ideeën die ze heeft bijgedragen, en ook de andere leden van mijn gezin, dat ze me hebben geholpen mijn gezond verstand te bewaren en er tegelijk in slaagden hun eigen gezond verstand niet te verliezen in afwachting van de moeilijke bevalling van dit geesteskind. Londen, februari 2010 Deel 1 Milaan,