Kunstreis 23 september t/m 3 oktober 2014

Transcriptie

1 Kunstreis 23 september t/m 3 oktober 2014 Gids: ROME EN FLORENCE Inleiding / Gebruik van de gids Vluchtschema ( onder voorbehoud van eventuele vluchtschema wijzigingen ) Opdrachten kunstgeschiedenis en geschiedenis Rome Ø Introductie Ø Naar het Centrum van de stad (Van Ostia naar station Piramide) Ø Korte geschiedenis van Rome Ø Karakteristieken van de stad Ø De bezienswaardigheden (Klassieke) Oudheid (Vroeg- ) Christelijk + Middeleeuwen Renaissance Barok 19 de eeuw tot heden Florence Ø Korte geschiedenis Ø Bezienswaardigheden (Vroeg- )Christelijk + Middeleeuwen Renaissance 19de eeuw tot heden Ochtend spreuk in t Italiaans Kijkwijzer Gedragscode stedenreis

2 INLEIDING Gebruik van de gids Deze gids volgt de periodes van de geschiedenis van Rome. Dezelfde indeling is aangehouden voor Florence, hoewel daar niet van alle periodes interessante bezienswaardigheden aanwezig zijn en vooral de periode van de Renaissance prominent vertegenwoordigd is. Het gaat om de volgende periodes: 1. (Klassieke) oudheid, 2. Vroeg- Christelijke periode en middeleeuwen, 3. Renaissance, 4. Barok en de eeuw tot heden. De bezienswaardigheden zijn ingedeeld naar deze periodes. Zo weet je, bij het bezoeken, bezichtigen en bestuderen daarvan steeds over welke tijd het gaat. Sommige bezienswaardigheden bestrijken meerdere periodes, zoals de San Clemente in Rome. In dat geval wordt verwezen naar de plaats van de beschrijving. Deze gids biedt voor elke bezienswaardigheid een korte beschrijving: basisinformatie die je desgewenst kunt aanvullen met informatie ter plekke, een reisgids (bijv. Michelin, ANWB- gids) of anderszins. Verder staat bij de meeste beschrijvingen, onder het kopje in de buurt, wat er in de omgeving nog meer te vinden is. Zo kun je van tevoren een wandeling uitstippelen. Voor de vakken kunstgeschiedenis en geschiedenis moet je een aantal opdrachten maken die verband houden met de genoemde periodes. De opdrachten vind je in deze gids. Afspraken en gebruik van de gids Elke dag na de periode vertrek je met een groepje naar Rome en bezoekt een aantal bezienswaardigheden die in de gids beschreven zijn. Je moet dus nagedacht hebben met wie je op pad gaat en wat je gaat zien. De dag erna worden deze bezoeken tijdens de periode geëvalueerd en nieuwe plannen gemaakt. De grote lijn van de gids volgt de tijdslijnen/periodes uit de geschiedenis van Rome zoals: oudheid, Klassieke oudheid, vroeg Christelijk en middeleeuwen, Renaissance, Barok en de 19 de eeuw tot heden. JE MAG NOOIT ALLEEN OP PAD. Natuurlijk kun je wisselen van groep en een nieuwe route maken als je in de stad bent. Uitwisselen van gegevens en evalueren kan s morgens tijdens de periode in het hotel. Dit doe je samen met de mentor in klassen verband. 2

3 MEETING POINT ROME: Sant Maria in Aracoeli uur Deze trappen zijn naast het grote monument van Vittorio Emanuel Piazza Venetia en naast de trappen van de Capitolijnse heuvel Elke dag spreken we om af op de genoemde plek. Dit is verplicht en er is geen excuus voor te laat komen of niet verschijnen MEETING POINT FLORENCE: Santa Croce uur Elke dag spreken we om af op de genoemde plek. Dit is verplicht en er is geen excuus voor te laat komen of niet verschijnen 3

4 Vluchtschema (onder voorbehoud van eventuele vluchtschema wijzigingen) : Groep I Dinsdag (Vlucht KL1597) o Vertrek Amsterdam : inchecken uur o Aankomst Rome : uur Vrijdag (Vlucht KL1602) o Vertrek Rome : uur o Aankomst Amsterdam : uur Groep II Dinsdag (Vlucht KL1601) o Vertrek Amsterdam : inchecken uur o Aankomst Rome : uur Vrijdag (Vlucht KL1604) Vertrek Rome : uur o Aankomst Amsterdam : uur Groep III Dinsdag (Vlucht KL1603) o Vertrek Amsterdam : inchecken 12:15 uur o Aankomst Rome : uur Vrijdag (Vlucht KL1608) o Vertrek Rome : uur o Aankomst Amsterdam : uur Groep I, klas 12C aangevuld met leerlingen uit 12 E woonachtig in de buurt van Amsterdam/Schiphol Groep II, klas 12F, aangevuld met leerlingen uit klas 12 E Groep III, klas 12D, aangevuld met leerlingen uit klas 12 E Bagage: 1 stuk handbagage p.p.max.55x25x35cm/12 kg 1 stuk in te checken bagage van max. 23 kg p.p. 4

5 Opdrachten Kunstgeschiedenis en Geschiedenis Kunstgeschiedenis De opdracht is om een Musée - imaginaire te maken waarin je bezienswaardigheden beschrijft, afbeeldingen en/of tekeningen bijvoegt van een gebouw, monument, schilderij of beeld, enz. Als het een monument, een beeld of schilderij is noem dan waar je het hebt gezien. Uit elke periode moet minstens een beschrijving zijn. Dus een uit de oudheid, een uit de klassieke oudheid, Vroeg Christelijk enz. Denk eraan tijdens je bezoek aan Florence bezoek je ook nog veel mooi s en telt dus ook mee!! Het Musée Imaginaire moet voor de HAVO bestaan uit 8 beschrijvingen en voor het VWO uit 10. TIP!! Neem een Logboek/schetsboek mee! (Kleur) potloden, pen en tekenmateriaal, om terplekke aan de opdracht te werken! Een kijkwijzer kan uitkomst bieden met het opstellen en ordenen van een beschrijving voor je Musée Imaginaire. (Kijkwijzer vind je achterin de gids) Verder ben je geheel vrij op te beschrijven waardoor je getroffen en enthousiast voor bent geraakt. Inleverdatum Musée Imaginaire: woensdag 8 oktober! (Zorg dat de je tijdens de kunstreis de opdracht al zoveel mogelijk af hebt.) Geschiedenis Het gaat er bij deze opdracht om dat je de geschiedenis verbindt met datgene wat je ziet/hebt gezien. Je schrijft een kort betoog aan de hand van een door je zelf gekozen vraag of stelling. Je bron is een of meerdere bezienswaardigheden. Spelregels: Je maakt twee betogen uit een verschillende periodes. Formuleer een vraag/stelling Geef aan welke periode (één van de vijf) jouw betoog betreft; Geef aan welk(e) tijdvak(ken) en kenmerkend aspect(en) aan de orde zijn; Geef aan wat je bronnen zijn en in hoeverre ze betrouwbaar zijn met betrekking tot je vraagstelling; Geef een goede, nauwkeurige beschrijving van je bronnen (= de betreffende bezienswaardigheden) 5

6 Ga uit van wat je ziet en gebruik de informatie van deze reisgids, eventueel aangevuld met korte informatie van een andere reisgids, docent of informatie ter plekke. Het is zeker niet de bedoeling dat je veel extra informatie toevoegt, hoewel dat natuurlijk niet verboden is. Beantwoord je eigen vraag/stelling. Lukt dat niet, dan kun je ook altijd de vraag aanpassen aan datgene wat je wel weet. Lengte: ongeveer één getypt velletje A- 4. Mag iets meer of iets minder. Inleverdatum: uiterlijk vóór de herfstvakantie, dus 10 oktober 2014 Het gemiddelde cijfer van de twee betogen tellen mee voor je SE- cijfer. Weging: 5%. Voorbeeld. Vraag: Hoe worden de christenen behandeld t.t.v. de eerste Romeinse keizers? Periode: (Klassieke) Oudheid en/of Vroeg- Christendoem. Tijdvak: Tijd van Grieken en Romeinen; Kenmerkende aspecten: Het Romeins Imperium en/of: Jodendom en Christendom. Bronnen: Colosseum en kerk San Stefano Rotondo. 6

7 ROME INTRODUCTIE Eeuwen lang hebben kunstenaars en filosofen in Rome hun inspiratie opgedaan dankzij bewaard gebleven en/of opgegraven gebouwen, voorwerpen en geschriften uit de Etruskische, Romeinse, vroegchristelijke, renaissancistische en barokke periodes. Tot het einde van het neoclassicisme (ca. 1900) was Rome het grote voorbeeld waaruit eindeloos geput kon worden. Voor de katholieke wereld is Rome nog steeds het religieuze centrum van de wereld. Ook in onze staatsinstellingen en rechtspraak is de invloed van het Romeinse rijk terug te vinden. Zelfs de naam van de stad is betekenisvol: Roma betekent macht, geweld. Keer je deze naam om dan ontstaat de geheime mysterienaam van Rome, die in de tempel van Vesta op het Forum werd uitgesproken: Amor. In de Romeinse mysterietempels werd nog een andere verborgen naam voor de stad gebruikt: Flora. (Het bloemachtige, bloeiende, ontluikende) NAAR HET CENTRUM VAN DE STAD (Vanaf het hotel in Ostia naar station Piramide) Vanuit Ostia waar we ons hotel hebben gaan we met de metro naar Rome. We stappen uit bij het Metrostation Piramide in Rome. Zodra je het station verlaat zie je links de piramide van Cetius en rechts de oude stadsmuur. Deze Aureliaanse muur, genoemd naar keizer Aurelius heeft een lengte van 20 km. Deze stadsmuur werd in de 3e eeuw na Chr. gebouwd om de stad tegen invallen van barbaren te beschermen. Hij is over grote delen nog perfect bewaard gebleven, met stadspoorten en al. Binnen die muur liggen de zeven heuvels van Rome: Capitool, Palatijn, Quirinaal, Coelius, Aventijn, Esquilino, en het Viminaal. Aan de overkant van de Tiber ligt dan nog de heuvel van Janiculus waartegen nu de schilderachtige volkswijk Trastevere gelegen is. Wie de koepel van de St. Pieter beklimt, kan naast het prachtige uitzicht ook zien hoe deze acht heuvels het stadsbeeld domineren. Om je in deze binnenstad te kunnen oriënteren is het nodig om iets te weten van de historische ontwikkeling van de stad. ORIENTATIE Wij vertrekken altijd met de metro uit Ostia, station Ostia Centro en stoppen bij het Metrostation Piramide in Rome. Daar gaat de metro niet verder dus dat is makkelijk. Zo ga je ook altijd weer terug naar Ostia. In Ostia moet je wel opletten dat je uitstap bij station Ostia Centro. 7

8 Als je in Rome uit het Metrostation stapt dan zie je links de Piramide van Cetius, een Romeins veldheer die als grafmonument een piramide voor zichzelf heeft laten maken. Rechts zie je een stuk oude stadsmuur. Recht voor je een beetje naar rechts loopt een grote weg die eerst V.D. Piramide Cestia heet en dan Viale Aventino. Na twintig minuten lopen zie je links Circus Maximus (een oude renbaan) vervolgens loop je over de Via di S. Gregorio zo tegen het Colosseum aan. 8

9 KORTE GESCHIEDENIS ROME (volgt de tijdslijn/periodes uit de geschiedenis) OUDHEID Voordat de Romeinen hun macht uitbreiden over Italië, woonden de Etrusken over grote delen Midden- Italië. Zij vormden geen gecentraliseerd rijk, maar verschillende stadstaten vormde een losse federatie. De Romeinen hebben veel gewoonten van hen overgenomen, zoals de gewoonte om de wil van de goden op te maken uit de vlucht van vogels of uit de vorm van de lever van geofferde dieren. Ook de spelen en de gladiatorenwedstrijden zijn van Etruskische oorsprong. De Etrusken hebben o.a. mooie, verfijnde terracotta beelden nagelaten. Veel Etruskische kunst is te zien in de Villa Giulia in Rome. Archeologen hebben vastgesteld dat er in de bronstijd (1500 v. Chr.) al een nederzetting heeft bestaan op de Palatijn. Een veel oudere legende noemt als oervader van de Romeinen de uit het brandende Troje (omstreeks 1250 v. Chr.) gevluchte held Aenaeas, zoon van Afrodite. Hij moest zich halverwege zijn lange zwerftocht van Dido, de koningin van Carthago, losmaken voordat hij de streek rond Rome bereikte. KLASSIEKE OUDHEID Volgens der officiële geschiedschrijving is Rome gesticht in het jaar 753 v. Chr. Het is het verhaal van de twee wolvenkinderen Romulus en Remus. Het beeld van de wolf die de twee jongens zoogt, is op vele plaatsen in de stad te zien, het is het beeldmerk van de stad. Nog ieder jaar wordt op 21 april de stichting van Rome herdacht. Vele jaren daarvóór nog steeds volgens de legende - was het Aeneas, die rond 1250 vluchtte uit het brandende Troje, dat net door de Grieken was veroverd. Aeneas was de zoon van de godin Venus (Aphrodite) die via Carthago Italië bereikte en een vestiging stichtte bij het latere Rome. De latere keizer Augustus beweerde rechtstreeks af te stammen van Aeneas. De stad is gebouwd op zeven heuvelen: Capitolijn, Aventijn, Palatijn,.Nadat de nakomelingen van Romulus de omringende buren overwonnen hadden, voegden zij de dorpjes op de heuvels samen tot één stad. Het moeras aan de voet van het Capitool werd drooggelegd en daar ontstond later het Forum Romanum. De Romeinse geschiedenis wordt ingedeeld in de koningstijd( v.chr.), de republiek ( v.chr.) en de keizertijd. (27 v.chr. 476(?)) n. Chr.) Onder het bewind van zeven koningen ( ) begon Rome zich te ontwikkelen tot een invloedrijke macht in Italië. Ten tijde van de Republiek ( v. Chr.) breidden de Romeinen hun heerschappij uit over heel Italië en zij versterkten hun greep op de omringende volken door de aanleg van zes militaire wegen waaronder de Via Appia Antica waarvan een gedeelte nog steeds in zijn oude staat te bezichtigen valt. Rond 250 v.chr. was de bevolking van de stad al 9

10 uitgegroeid tot inwoners! In 27. v. Chr. begon het Keizerrijk met de regering van Augustus. Onder deze keizer werd Rome een waardige hoofdstad van een groot rijk. Hij liet stijlvolle openbare gebouwen, baden, theaters en tempels bouwen, op en rond het Forum Romanum. Zelf heeft hij ooit eens gezegd: "Ik vond Rome in steen, ik laat het in marmer achter." Iedere opvolger van Augustus heeft bijgedragen tot de verfraaiing van Rome. Zoals Nero die na de grote brand in 64 na Chr. een prachtig paleis heeft laten bouwen het Domus Aurea (gouden huis). Elke keizer zijn eigen forum In het begin van de 2e eeuw bereikte de stad Rome het hoogtepunt van haar glorie. Het rijk was op zijn grootst onder de keizers Hadrianus (..) en Trajanus( ). De stad Rome telde in die dagen een bevolking tot meer dan één miljoen inwoners. Door diverse oorzaken, zoals corruptie en traagheid van het ambtelijk apparaat, nam de voorspoed van de stad daarna geleidelijk af. De bevolking liep terug door de vele branden en epidemieën. In het jaar 283 werd het Forum Romanum door brand verwoest en zou niet meer hersteld worden. VROEG- CHRISTELIJK EN MIDDELEEUWEN In 313 besloot keizer Constantijn de hoofdstad van het rijk te verplaatsen naar Constantinopel, bij het tegenwoordige Istanbul). De stad Rome verloor daarmee een deel van haar macht en aanzien. Het jaar 313 is ook in een ander opzicht een zeer belangrijk jaartal: Keizer Constantijn bekeerde zich tot het Christendom. De christenen werden niet langer vervolgd en konden hun geloof nu in alle openbaarheid belijden. Christelijke basilieken werden gebouwd. De tijd van de tempels was voorbij. In de Middeleeuwen had Italië te lijden onder de eindeloze invallen van plunderende en moordende barbaren. Rome veranderde letterlijk in een dorp. Uit de chaos van die tijd kwam een nieuwe macht naar voren: het pausdom. Paus Leo 1 ( ) had als bisschop van Rome en dus opvolger van Petrus het primaat van de westerse kerk voor zich opgeëist. In de 8e eeuw begonnen de pausen aanspraak te maken op de politieke macht over Italië op grond van een document, de z.g. Constantijnse Schenking, dat later een vervalsing bleek te zijn. Er is geen deel van Rome dat duidelijk het Rome van de Middeleeuwen genoemd kan worden. De bouwstijlen van het romaans en de gotiek zijn goeddeels aan Rome voorbijgegaan. Toch is dat Middeleeuwse Rome er wel, maar op een bijna verborgen manier. Het ligt uitgespreid over heel het gebied binnen de Aureliaanse muur, maar beheerst het stadsbeeld nergens. Er liggen een aantal kerkjes verspreid over de verschillende heuvels. Die kerken in de vroegchristelijke basiliekstijl vallen doorgaans niet op, hun buitenkant is sober en niet uitnodigend. Maar wie binnentreedt, vindt er de mozaïeken, cosmaten- versieringen en kloosterhoven met goed bewaard gebleven vroegchristelijke motieven. Daarnaast zijn er nog steeds indrukwekkende, sombere vesting- en woontorens. 10

11 Maar het duidelijkst manifesteert zich het middeleeuwse Rome in de klokkentorens. Zelfs bij kerken die later in barokstijl zijn herbouwd kun je zien dat de klokkentorens van veel oudere datum zijn en zij geven het straatbeeld van Rome soms op een verrassend moment nog een middeleeuws accent. RENAISSANCE De Renaissance kwam in Rome op gang nadat de pausen zich in 1377 weer in Rome vestigden. Zij maakten korte metten met ieder verzet tegen hun beleid en domineerden de stad 400 jaar lang. Maar ook waren de pausen in de 15e en 16e eeuw de beschermheren van kunst en cultuur waardoor Rome de belangrijkste stad in de christelijke wereld werd. Deze culturele explosie werd door de kroniekschrijver Vasari voor het eerst rinascimento of wedergeboorte van de roemrijke dagen van het Grieks- Romeinse verleden van Italië genoemd. Het is de tijd van o.a. Leonardo da Vinci en Michelangelo. Paus Julius II ( ) maakte plannen voor de nieuwe St.Pieter en gaf Michelangelo opdracht het plafond van de Sixtijnse kapel te schilderen terwijl Rafaël de opdracht kreeg de Stanza te decoreren (te zien in het Vaticaans museum). Aan deze overweldigende bloeiperiode werd plotseling een einde gemaakt door de inval van muitende troepen van de Duitse keizer in In de geschiedenis staat dit drama bekend als de Sacco di Roma, de plundering van Rome. BAROK Ondanks de enorme vernielingen herstelden de Romeinen opnieuw hun stad en bleef de kunst bloeien. In de 16e en 17e eeuw werden veel nieuwe kerken gebouwd, ook de meeste koepels en paleizen dateren uit deze tijd. Wat wel jammer is, is dat veel oudere kerken en basilieken gemoderniseerd werden (dwz. in barokke stijl veranderd) en daardoor vaak hun oorspronkelijke karakter verloren. Het is nu vooral paus Sixtus V ( ) die aan de verdere uitbreiding een belangrijke stoot gaf. Hij plaatste verschillende obelisken op de pleinen, bouwde o.a. een nieuw Lateranenpaleis. Bernini (beeldhouwer, architect) zou nog lange tijd profiteren van de barokke voortvarendheid die deze paus in gang zette. 19 DE EEUW TOT HEDEN In 1808, na de Franse revolutie, werd Rome bezet door de troepen van Napoleon. In de 19 de eeuw begon zich ook in Italië het nationale bewustzijn te ontwikkelen. Het land was nog verdeeld in diverse vorstendommen, waaronder de Pauselijke Staat. Na jaren strijd o.l.v. de idealist Mazzini, de vrijheidsstrijder Garibaldi en de politicus Cavour werd Italië in 1870 een nationale eenheid onder koning Victor Emanuel II. Even was Florence ( ) hoofdstad, maar in 1871 werd Rome uitgeroepen tot hoofdstad van het nieuwe koninkrijk. 11

12 Fascisme / Mussolini In 1922 veroverde Mussolini de macht in Italië na de Mars op Rome. Na de Eerste Wereldoorlog leek het land onregeerbaar, vanwege de opgelopen frustraties n.a.v. de oorlog, de economisch slechte situatie en de daarmee gepaarde strijd tussen radicale bevolkingsgroepen, m.n. socialisten en fascisten. Het leiderschap van Mussolini ontwikkelde zich in de jaren na 1922 tot een fascistische, totalitaire dictatuur. Hij liet zich aanspreken als Il Duce, de leider. In 1929 erkende hij met het Verdrag van Lateranen Vaticaanstad als een onafhankelijke staat. Mussolini was het grote voorbeeld van Adolf Hitler die elf jaar later in Duitsland de macht overnam. Steeds meer kwam Mussolini in de greep van Hitler, van wie hij o.a. het antisemitisme overnam. Hij werd steeds minder populair en aan het eind van oorlog, op 28 april 1945 werden Mussolini en zijn vriendin geëxecuteerd door Italiaanse partizanen. In Milaan werden de lijken van Mussolini samen met die van vier lotgenoten aan de voeten opgehangen bij een benzinestation, waar ze werden bespot en aangevallen door de menigte. In 1957 werd Mussolini door de familie herbegraven in de buurt van zijn geboortedorp Predappio. 12

13 KARAKTERISTIEKEN VAN DE STAD De meeste monumenten zijn gebouwd uit travertijn (steensoort die uit de omgeving wordt gehaald), uit marmer en tufsteen. Travertijn heeft van zichzelf een honingachtige kleur. Je vindt het terug aan de gevels van kerken en paleizen maar ook de buitenmuur van het Colosseum bestaat uit travertijnblokken. Veel huizen zijn gebouwd uit tufsteen; die verweert echter zo snel, dat men ze met lagen pleisterkalk moet overtrekken en daar worden de traditionele kleuren geel, rood of roodbruin voor gebruikt. Gebouwen uit de oudheid zijn dikwijls met marmer bekleed; het valt op hoeveel verschillende soorten marmer verwerkt zijn. Maar je zult ook gebouwen uit de keizerlijke tijd zien die in bakstenen zijn opgetrokken met hier en daar nog wat beton en groen uitgeslagen brons daartussen. De geelachtige kleur van travertijn, de herfstkleuren op de tufsteen, de roestbruine bakstenen en de gouden kleur die dikwijls over het geheel ligt, vormen het kleurenpalet van Rome. Daarbij voegt zich dan nog het grauw van de straatstenen (lava) en het vele groen van struiken en bomen. Aquaducten Het water van de Tiber was niet schoon genoeg en daarom werd er al in de 5e eeuw v. Chr. gebruik gemaakt van bronwater uit de bergen rond Rome. Rond 312 v. Chr. werd het eerste aquaduct in gebruik genomen. Het bekendste is het aquaduct van Claudius (38-52 na Chr.) dat 69 km lang moet zijn geweest. De resten van dit aquaduct, met zijn imposante bogenrijen, kun je nog zien wanneer je de via Appia bezoekt. Niet alleen thermen (badhuizen) werden zo van water voorzien maar ook alle fonteinen en niet te vergeten de toiletten in de stad. Bogen Triomfbogen werden sinds de 2 e eeuw v. Chr. opgericht voor zegevierende veldheren. Ze waren bedoeld als monument en niet als portalen of stadspoorten. Alleen tijdens de thuiskomst kon een zegevierend leger met aan het hoofd een Centurion ongewapend slechts eenmaal onder de triomfboog doorlopen. De bekendste triomfbogen zijn die van Titus en Septimius Severus beide op het Forum Romanum en die van Constantijn achter het Colosseum. Tenslotte vinden we de Janusboog bij het Piazza Bocca della Verita Bruggen Vijf bruggen van de 23 die in Rome de Tiber overspannen, zijn terug te voeren op de Romeinse oudheid. De mooiste en bekendste is de Aelische brug, beter bekend als de Engelenbrug, door Hadrianus in 136 gebouwd. De drie middelste bogen stammen nog uit zijn tijd, de beelden zijn van Bernini en zijn leerlingen uit de 17 e eeuw. Op weg naar de volkswijk Trastevere zul je zeker de Ponte Fabrizio oversteken die dateert uit 62 v. Chr. Op de brug heb je aan weerszijden een mooi uitzicht. Links zie je nog de 13

14 resten van de oudste brug van Rome de Pons Aemilius. (179 v. Chr.) Ze was de eerste brug ter wereld die van bogen werd voorzien en daarmee het prototype van alle bruggen ter wereld. Ze is in 1598 door watersnood verwoest en heet sindsdien Ponto Rotto (= vernield). De Pons Cestius aan de andere kant van het Tibereiland stamt uit 44 v. Chr. Op het Tiber eilandje werd in de antieke tijd de genezende god Aesculapus (een metamorfose van de Egyptische bouwmeester Imhotep) vereerd. Op de ruïnes van de tempels staat nu de St. Bartolomeo met zijn romaanse klokkentoren uit de 12e eeuw. Fonteinen Rome wordt ook wel eens de stad van het zingende water genoemd. Terecht, meer dan duizend fonteinen zijn er te vinden. Zelden zul je in Rome een plein zien, dat niet door een fontein wordt versierd. Bekende fonteinen zijn: de Fontana della Tartarughe (schildpaddenfontein; een aardige uitdaging voor kaartlezers) op het Piazza Mattei, de Trevifontein en de Fontana dei Fiumi. De Trevifontein, vlak bij de via del Corso, is naar een idee van Bernini in 1750 uitgevoerd door Niccolò Salvi. Het is de bekendste fontein van de stad waar vooral s avonds veel jongeren zijn. De Fontana dei Fiumi, de 4 stromenfontein van Bernini, staat op het Piazza Navona. De vier grootste rivieren van de aarde waren volgens de toenmalige geologische kennis de Nijl, de Ganges, de Donau en de Rio de la Plata. Op het fraaie Barokplein komen veel bezoekers en kunstenaars en je kunt er s avonds fijn uit eten. Duur! Een van de allegorische figuren van de fontein wendt zich in ontzetting af van de St. Agnese, gebouwd door Bernini s rivaal Borromini. Pleinen Overal in de vrij nauwe binnenstad liggen grote en kleine pleinen, samenhangend meestal met een aantal monumenten, kerken, andere bezienswaardigheden en doorgaans opgeluisterd door fonteinen. De pleinen die je tijdens je wandelingen moet aan doen zijn: het Capitool, het Piazza Venezia, Piazza Navona, Piazza del Popolo en het St. Pietersplein. Vergeet ook niet de Campo dei Fiori met het stand beeld van Giordano Bruno. Zuilen Zuilen hadden dezelfde betekenis als triomfbogen, ze moesten de roem van de geëerde persoon voor het nageslacht vasthouden. Er zijn er maar weinig bewaard gebleven. Wanneer je de Corso afloopt vind je op de Piazza Colonna de zuil van Marcus Aurelius, opgericht in 190 ter herinnering aan de overwinning van de keizer op de Marcomannen. Op de reliëfband zijn de oorlogshandelingen afgebeeld. De andere zuil van betekenis is die van Trajanus vlak bij de Via dei Fori Imperiali, de weg van Mussolini die het Forum Romanum in tweeën heeft gespleten. Op de Trajanuszuil zie je het spiraalvormige beeldverhaal van de strijd van Trajanus tegen de Daciërs. ( ). Kerken en basilieken (Romeinse en christelijke) 14

15 Basilieken namen onder de Romeinse bouwwerken een bijzondere plaats in, omdat ze zowel voor de rechtspraak als voor de handel werden gebruikt. Op het Forum Romanum vind je de resten van de Basilica Aemilia, Iulia en Maxentius en Constantijn. Toen de Christenen na 313 van Constantijn eigen kerken mochten gaan bouwen, namen zij de Romeinse basilieken als voorbeeld. Zo ontstonden de ruimten met een hoog middenschip, met aan elke kant ervan een lager en smaller zijschip, van het middendeel door zuilengalerijen gescheiden. Later werd het dwarsschip als nieuwigheid ingevoerd waardoor men het kruis als symbool van de verlossing in de plattegrond kon uitdrukken. De buitenkanten zijn over het algemeen eenvoudig en onopvallend maar de interieurs zijn bijzonder stemmingsvol, zeker wanneer ze versierd zijn met mozaïeken of door cosmatenwerk. Vaak zijn ze ook nog verbonden met kloosterhoven die echt het bezoeken waard zijn door de rust en sereniteit die er nog steeds heersen. Kerken in de min of meer zuivere Renaissance stijl, of kerken met barokke of neoclassicistische gevels zijn het talrijkst, daarnaast kom je ook kerken tegen die een mengeling zijn van alle stijlen. Een opsomming zou te ver gaan daarom worden hieronder alleen een paar van de interessantste kerken besproken. S.P.Q.R. Senatus Populus Que Romanus, de senaat en het volk van Rome. Deze trotse tekst plaatsten de Romeinen op hun monumenten. Het huidige stadsbestuur doet dat ook nog altijd, uit zin voor traditie zodat je het overal in de stad tegenkomt, ook op riooldeksels. De letters lenen zich gemakkelijk voor andere uitdrukkingen en de bewoners van Rome spotten dan ook vaak Soli Preti Qui Regnano (vertaald: het is alleen een stelletje boeven dat hier regeert ), terwijl niet- Romeinen ervan maken Sono Porci Questi Romani : de bewoners van Rome zijn zwijnen. Buurten en wijken/trastevere Deze wijk ten zuiden van het Vaticaan staat bekend als de populairste buurt van Rome. Trastevere betekent letterlijk aan de overkant van de Tiber. De bewoners hier hangen erg aan hun oude tradities en je vindt hier ambachten die bij ons al lang zijn uitgestorven. De mooiste bezienswaardigheden zijn de al genoemde St. Maria in Trastevere en de St. Pietro in Montorio (1481) met in de binnenhof gepropt, het beroemde Tempietto van Bramante (1502, weer een uitdaging voor kaartlezers). Het ronde tempeltje met de zestien Dorische zuilen is een puur product van de renaissance en aanleiding geweest voor de paus Julius II om Bramante uit te nodigen mee te werken aan de bouw van de St. Pieter. s Avonds is het op de pleinen in de wijk druk en gezellig en je kunt er lekker eten. 15

16 De bezienswaardigheden (volgt de tijdslijn/periodes uit de geschiedenis) (KLASSIEKE) OUDHEID Ostia Antica/Scavi Ostia is in de 4 de eeuw v.chr. gesticht als militair steunpunt. De functie van deze vroege vestiging was de bewaking van de monding van de rivier de Tiber. In de 2 de eeuw v.chr. veranderde het karakter van Ostia. Het werd een zeer drukke havenplaats waar men goederen die van overzee kwamen in kleinere boten overlaadden die de Tiber opvoeren naar Rome. In de 1 ste eeuw v.chr. werden muren rond deze havenstad aangelegd. Daarvan resteren nu nog de poorten. Ostia ligt nu 3 kilometer in het binnenland, dit komt door het aanslibben van de kust in de klassieke oudheid. Eeuwenlang heeft de stad onder het zand bedolven gelegen, daardoor is het opmerkelijk goed bewaard. De indeling van de openbare gebouwen langs de hoofdweg zijn duidelijk te herkennen zoals het goed bewaard gebleven Amfiteatro, waar toneeluitvoeren werden gegeven. Er zijn restanten te zien van interessante gebouwen zoals winkels, wasserijen, kantoren en bedrijven. Het kosmopolitische karakter van Ostia blijkt uit de gepraktiseerde godsdiensten waarvan we nog resten kunnen zien. Zo zijn er maar liefst 18 tempels voor de Perzische God Mithras, een Joodse synagoge en een Christelijke basilica Forum Romanum Het Forum wordt omringd door de Palatijn, het Capitool en de Esquilijn. Deze vlakke vallei, doorsneden door de Via Sacra, ontwikkelde zich tot het centrum van het politieke, commerciële en geestelijke leven van de stad. Onder het keizerrijk bereikte het Forum ongekende pracht, maar aardbevingen, brand, overstroming en plundering lieten daar niet veel meer van over. Pas in de 19e eeuw brachten opgravingen veel van de oude gebouwen weer aan het licht. De belangrijkste vindplaatsen worden kort besproken. Een plattegrondje in een reisgids is hier dringend gewenst. Erg leerzaam zijn de boekjes waar foto s van het Forum in haar huidige staat kunnen worden overlapt door een transparantje, zodat je kunt zien hoe het er oorspronkelijk heeft uitgezien. De Tempel van Julius Caesar werd gebouwd in 29 v.chr. op de plaats, waar Marcus Antonius, in de maand maart van het jaar 44 v. Chr., het lijk van Caesar heeft laten verbranden. De Basilica Aemilia werd gebouwd in 179 v. Chr. De lengte bedroeg 100 m. en de centrale zaal was 60 bij 22 m. Op de vloer kun je nog resten van kostbare marmersoorten en mooie versieringen zien. Het gebouw dat als beurs heeft gediend, is in 410 grotendeels door brand verwoest. In de vloer zijn nog de groene plekken van ingebrande geldstukken te zien. 16

17 Naast de Basilica staat de Curia, de vergaderzaal van de Romeinse patriciërs. Ooit was deze met marmer bekleed. Naderhand heeft er een kerk op deze plaats gestaan die in 1937 is afgebroken. In zijn gerestaureerde vorm ook meteen een beetje onaannemelijk tussen al die echte ruïnes. Tegenover de Curia bevond zich de vergaderplaats van het gewone volk, het Comitium. De triomfboog van Septimius Severus werd in 203 opgericht ter herinnering aan de overwinning van de keizer op de Parthen en de Arabieren. Op de kleine friezen zijn de huldebetuigingen van de oosterse volkeren afgebeeld. Op de bases zie je krijgsgevangen barbaren. De Tempel van Saturnus, uit 498 v. Chr., werd in de tijd van de Republiek het drukst bezocht. De Basilica Gulia. Dit vijfschepige bouwwerk van 101 bij 49 m. diende als rechtsgebouw. Julius Caesar liet haar tussen v. Chr. bouwen. In de vloer zijn nog enkele tabulae lusoriae (speeltafeltjes) zichtbaar. Het ronde Tempeltje van Vesta had oorspronkelijk 20 Corinthische zuilen. In 1930 zijn drie daarvan met architraaf opnieuw opgesteld. De staatscultus van Vesta ontstond al onder de Romeinse koningen uit de verering van het haardvuur. Vestaalse maagden, gekozen door de Pontifex Maximus, moesten het eeuwige vuur onderhouden. Na hun veertigste waren zij vrij om te trouwen en dus gewilde bruiden. Huis van de Vestaalse maagden De Basilica van Maxentius en Constantijn dateert uit de 4e eeuw en had een oppervlakte van 100 bij 76 m. Dit gebouw heeft dienst gedaan als beurs, markthal en gerechtshof. In het rechterschip staan nog 3 gewelven overeind. De Boog van Titus, in 81 opgericht ter ere van de verovering van Jeruzalem door de keizer, is rijk aan reliëfs. Aan de binnenkant zijn de tempelschatten afgebeeld, zoals de trompetten en de zevenarmige kandelaar. Na de boog betreed je de Palatijnse heuvel na entree geld te hebben betaald. Ten tijde van de Republiek woonden hier de rijken en later zelfs keizers. Augustus bouwde hier zijn paleis. Andere keizers volgden zijn voorbeeld zoals Tiberius en Domitianus die ook een oefenstadion bouwde voor zijn soldaten. Het meest interessante is het Huis van Livia, de vrouw van Augustus. De fresco s met de voorstelling van Mercurius die de door Argus bewaakte Io bevrijdt, zijn de moeite waard. ( Met Argusogen kijken is een gezegde geworden.) Aan de ene kant heb je vanaf het 16e eeuwse Farnese Paviljoen een schitterend uitzicht over heel het Forum Romanum. De botanische tuinen zijn heerlijk om even uit te rusten. Aan de andere kant van de heuvel kijk je op het grasveld van het Circus Maximus, waar ooit zo n toeschouwers op marmeren banken de wagenrennen konden volgen. (zie ook elders) De Aventijn zie je aan de overkant liggen. Huizen. Er zijn resten bewaard gebleven van grotere Romeinse woningen zoals die van de hierboven genoemde Livia. 17

18 Een ander bijzonder huis, geopend sinds 2002, is dat van twee Christenen Johannes en Paulus gelegen onder de S.S. Giovanni E Paolo. De kerk is gelegen aan de Clivo di Scauro een straat die er nog net zo uit ziet als in de oudheid. In de kerk kom je rechts achterin via een trap in het onderhuis terecht. Hier vind je een Romeinse woning vrijwel ongeschonden bewaard, met wijnkelder, opslagplaatsen, woonvertrekken en al. De fresco s hier, met o.a. de oudste martelarenscènes ter wereld, dateren uit de 1e tot de 9e eeuw. Open: en Di. en Wo. gesloten. Mausolea. Een grafmonument dat koning Mausolos in Klein- Azië in de 4e eeuw v. Chr. had laten bouwen, werd door Augustus als voorbeeld genomen voor een grafmonument dat hij liet oprichten vlak bij de Tiber. In de Middeleeuwen maakte de familie Colonna er een fort van en tot 1936 werden hier s winters concerten gegeven, wat moeilijk voor te stellen is want het ziet er vervallen uit. Palatijn De Palatijn is een van de zeven heuvels van Rome. Hij geldt als de heuvel die het eerst werd bewoond, en was sinds de keizertijd de heuvel waar de keizers hun paleis hadden. De Palatijn ligt tussen de Circus Maximus aan de zuidkant en het Forum Romanum aan de noordkant. De heuvel ligt ca. 43 m. boven de Tiber en heeft een omtrek van ongeveer 2 km. De hoofdtoegang was in de oudheid een steile weg vanaf het Forum Romanum die bekend staat als de Clivus Palatinus. De Palatijn is tegenwoordig een archeologisch park met ingangen vanaf het Forum Romanum en de Via di S. Gregorio. Volgens de legende is Rome op 21 april 753 v.chr. op de Palatijn gesticht door Romulus. In 44 v.chr. besloot Octavianus, de latere keizer Augustus, zich op de Palatijn te vestigen. Ook stichtte hij de Tempel van Apollo, die in 28 v.chr. werd ingewijd. Sindsdien is de Palatijn de paleisheuvel. Het huis van Augustus was nog vrij bescheiden. Het telde twee verdiepingen en werd in 1961 teruggevonden onder het paleis van Domitianus. Na restauraties werden in 2008 vier met fresco's versierde vertrekken, waaronder Augustus' studeerkamer, opengesteld voor het publiek. Het grootste paleis op de Palatijn, waarvan de resten nu nog de heuvel domineren, werd onder keizer Domitianus aangelegd door de architect Rabirius. Het was klaar in 92. Het stond in de oudheid bekend als Domus Augustana. (de residentie) Je kunt de Palatijn bereiken via het Forum Romanum. Vanaf Circus Maximus, de oude renbaan voor wagenrennen kun je de ruïnes van de Palatijn in de heuvel zien liggen. In de buurt: Circus Maximus, Thermen van Caracalla, Colosseum, St. Maria in Cosmedin, Imperiale Fora Dit is een groot veld vol met ruïnes vlak bij het Colosseum. Het is door verschillende keizers gebouwd als symbool voor de vrede, maar in werkelijkheid waren het uitingen 18

19 van macht en het prestige van de keizers en bedoeld als monument voor hun persoonlijke glorie. Het uitgestrekte gebied werd bebouwd tussen 50 v. Chr., door Julius Caesar en voltooid door Trajanus in 113 n. Chr. In de tussen liggende tijd bouwden Augustus, Vespasianus, Domitianus en Nerva hier hun Fora. Op de vijf terreinen met zuilen waren centra voor handel en politiek. Je ziet nog de goed bewaard gebleven markten van Trajanus en de beroemde Zuil van Trajanus. Op deze zuil is over de gehele lengte een reliëf aangebracht waarop je de verovering van Dacia (het huidige Roemenië) kunt zien. Colosseum Officieel heet dit bouwwerk het Flavisch Amfitheater en werd opgericht tegenover de woning van Nero door keizer Vespasianus rond het jaar 72. In die tijd stond er vlakbij een 30 m. hoog standbeeld van Nero, de Colossus. Vandaar de naam Colosseum. De ruim toeschouwers konden in enkele minuten het bouwwerk binnenkomen en verlaten door de vele toegangen. Er waren 32 ingangen in de vloer met liften die olifanten konden optakelen, zodat voortdurend op onverwachte plekken beesten of mensen tevoorschijn kwamen. Bij regen werd er een zeildak gespannen, een operatie die een onwaarschijnlijk hoge graad van technisch vernuft vereist. De bak kon vollopen met water om zeegevechten na te spelen; er was dus waterdicht cement en er waren waterdichte afsluitingen van liften en trappen. Hier hielden de Romeinen ten tijde van de keizers hun feesten en wreedheden. De vloer van het ovale amfitheater is ingestort, daardoor kun je nu in de trainingsruimten van de gladiatoren en de bewaarplaatsen en gangen van de wilde dieren kijken. Die gangen liepen tot vele kilometers in de omtrek. Sinds 2011 kun je nu ook zowel de hoogste verdieping als de onderaardse gangen bezoeken. In de buurt: Triomfboog van Constantijn, Palatijn, Circus Maximus, San Clemente, Santi Quattro Coronati, Forum Romanum, San Pietro in Vincoli, Triomfboog van Constantijn Locatie: bij het Colosseum Deze aan keizer Constantijn gewijde boog herinnert aan diens zege op diens medekeizer Maxentius in het jaar 312. Constantijn dankte zijn zege aan een visioen; hij zag het kruis van Christus en hoorde de stem van god: In dit teken zul je over winnen. Hiervan is echter niets meer terug te vinden. Sterker, de eest reliëfs, etc. zijn afkomstig van andere monumenten. 19

20 De thermen van Caracalla Locatie: vanaf het metrostation Piramide richting Colosseum rechts in het park. Je ziet de ruines De thermen bestonden gewoonlijk uit een rechthoekig gebouwencomplex met de hoofdgebouwen aan de korte zijde. Na het koude bad (frigidarium) volgde het lauwe bad (tepidarium) en daarna het warme bad (calidarium), alle overdekt met machtige gewelven of koepels. Van onder naar boven liepen buizen met warme lucht in de wanden. Zalen voor spel, sport, voor massage en meer intellectuele genoegens zoals een bibliotheek, sloten zich bij dat alles aan. Je kon er uitgebreid en langdurig met z n allen naar de wc. Aan de via d. Terme d. Caracalla zijn het best bewaard gebleven. (Metro B halte Circo Massimo). Vergeet niet de Mithrastempel te bezoeken. In de buurt: Piramide Circus Maximus Locatie: tussen het metrostation Piramide en Colosseum Circus Maximus is een stadion dat is gebouwd voor wagenrennen. De tribune bood plaats aan zo n (!) toeschouwers. Het Circus had een afscheiding in het midden (spina) met zeven eivormige objecten erop om de ronden van de wedstrijd te tellen. Aan de weg langs het Circus zie je een standbeeld van Giuseppe Mazzini, en van de mensen die belangrijk waren voor de eenwordg van Italië (Risorgimento) Teatro di Marcello Locatie: vanaf Capitolijnse heuvel richting Tiber Het Romeinse theater is van het Griekse nagebootst, maar door de toepassing van bogenconstructies hoefde het niet meer tegen heuvelhellingen te worden aangelegd. Het best bewaard is het theater van Marcellus aan de Via del Teatro di Marcello. Het is gebouwd ten tijde van Julius Caesar en kon toeschouwers bevatten. In de Middeleeuwen werd het omgebouwd tot een burcht. Het is nu weer deels teruggebracht in de oude staat, maar er wonen nog altijd mensen in. In de buurt: Santa Maria in Aracoeli bij de Capitolijnse heuvel (onze ontmoetingsplaats), Capitolijnse musea. Ara Pacis Locatie: nabij het Mausoleum van Augustus aan de Tiber. De Ara Pacis Augustae, het altaar van de vrede van Augustus, werd in 9 v. Chr. gebouwd als symbool voor de vrede 20

21 die Augustus aan zijn rijk heeft gebracht. Het is een van de belangrijkste monumenten van het klassieke Rome. In de loop der eeuwen raakte het altaar begraven en vergeten, tot in 1568 de eerste fragmenten werden teruggevonden. Maar pas in 1938 kreeg het monument zijn schoonheid terug toen het fascistisch regime van Mussolini het liet reconstrueren. In 1999 ontwierp de Amerikaanse architect Richard Meier een glazen pand om het monument te huisvesten. Het monument bestaat uit een altaar omgeven door een marmeren constructie met reliëfs. Op een van de reliëfs aan de buitenkant zie je afbeeldingen die te maken hebben met de legende over de stichting van Rome: de herder Faustulus die Romulus en Remus vindt (links van de hoofdingang) en Aeneas die een offer pleegt (rechts). Augustus beweerde rechtstreeks af te stammen van Aeneas. Aan de oostzijde zie je een processie van de keizerlijke familie. Tegenover het Ara Pacis staat het Mausoleum van Augustus, reeds gebouwd in 27 v.chr., dus tijdens het leven van keizer Augustus die de opdracht gaf voor de bouw ervan. In de oudheid gold dit als een van de heiligste monumenten, nu ziet het er verwaarloosd uit, overwoekerd met allerlei onkruid. De vorm van het mausoleum is die van een Etruskisch graf, net als de Castel Sant Angelo (Engelenburcht - Mausoleum van keizer Hadrianus). Het ronde gebouw heeft een doorsnee van bijna 90 meter. De urnen van de keizerlijke familie werden bijgezet in de vier gangen in het gebouw. Mussolini heeft in 1936 het monument weer in oorspronkelijke staat teruggebracht om de macht en de pracht van het Italiaanse (Romeinse) verleden te tonen èn om er zelf begraven te worden. Van dit laatste is natuurlijk niets terecht gekomen, maar het zegt wel iets over zijn aspiraties. In de buurt: Santa Maria del Popolo. Santa Maria in Montesanto, Santa Maria dei Miracoli, Spaanse Trappen, Pantheon Locatie: Piazza della Rotonda Het Pantheon (27 v. Chr.) door consul Marcus Agrippa onder Augustus gebouwd, is tot in de Renaissance de meest indrukwekkende koepelbouw geweest. Het was gewijd aan de planeetgoden. Dankzij de transformatie tot kerk is het interieur bijna onveranderd uit de antieke tijd overgeleverd. Alleen zijn de gouden beplatingen van het plafond gesloopt en is het brons van de ingang gebruikt voor het baldakijn in de St. Pieter. In de schitterende binnenruimte liggen o.a Rafaël en koning Victor Emanuel begraven. Ook het Pantheon is een verplicht adres. In de buurt: Santa Maria sopra Minerva, Sant Ignazio del Loyola, San Luigi dei Francesi, Piazza Navona (fontein Quattro Fiumi), San Agnese in Agone, Campo dei Fiori (standbeeld Bruno), 21

22 Engelenburcht / Castel Sant Angelo Het tweede bekende mausoleum is dat van Hadrianus, dat later de naam Engelenburcht zou krijgen. Ook dit mausoleum werd in de Middeleeuwen omgebouwd tot vesting van de Romeinse adel en later is het zelfs residentie van de pausen geweest én gevangenis. Beroemde gevangenen waren o.a. Bienvenuto Cellini, beeldhouwer te Florence (beeld: Perseus met het hoofd van Medusa) en Giordano Bruno, filosoof, dichter, astronoom, etc. De naam Engelenburcht is ontstaan, omdat Paus Gregorius de Grote in 509 de aartsengel Michael boven de burcht zou hebben zien verschijnen, die het zwaard in de schede stak. Het gebed om de heersende pestepidemie af te wenden, werd daarmee verhoord. Bovendien meende Gregorius dankzij dit visioen dat de paus in wezen de macht en de traditie van de Romeinse keizers kon voortzetten. In de buurt: Vaticaanmuseum, Sint Pieter Etruskisch museum in de Villa Giulia Het museum is een mooie laatrenaissance- villa aan de rand van Rome s mooiste park, het park van de Villa Borghese. Er is hier een unieke collectie Etruskische kunst samengebracht, met als hoogtepunten de Apollo van Veji en het echtpaar op de sarcofaag uit Cerveteri. Ga vooral even de binnenplaatsen op en bekijk het hof met de halfronde loggia waarvan Zuccari en zijn leerlingen door plafondbeschilderingen een soort groene arcade hebben gemaakt. Het is hier heerlijk om even uit te blazen. In de buurt: Villa Borghese, Galleria Nazionale de Arte Moderna Capitolijnse Musea (twee gebouwen!) Locatie: achter/naast het Victor Emanuel monument bij Piazza Venetia Achter het Victor Emanuel monument bevinden zich twee trappen. Bovenaan de sierlijkste en minst steile trap, de z.g. Cordonata, verrijzen de grote beelden van de tweeling Castor en Pollux (Castor de onsterfelijke en Pollux de sterfelijke). De trap komt uit op het Campidoglio, eens het Capitool en de heiligste plaats van het oude Rome. Het plein is door Michelangelo zo aangelegd, dat het op symbolische wijze het Forum en het heidense Rome de rug toekeert en uitziet naar het nieuwe christelijke Rome. Midden op het plein behoorde het bronzen ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius te staan maar het is onlangs op schitterende wijze gerestaureerd en te zien in het meest linkse van de twee Capitolijnse musea. Op de sokkel buiten staat nu een kopie. Achter het plein staat het 16e eeuwse Pallazzo Senatorio (nu het stadhuis). Het museum is ondergebracht in het Palazzo Nuovo en Palazzo dei Conservatori, die aan weerszijden van het plein liggen. Bekijk vooral de collectie Romeinse beelden waaronder de stervende Galliër, de vele portretkoppen (o.a. Nero en Caligula) en de mooie portretkop van een Romeinse vrouw met sierlijk gekapt en omhooggestoken haar. Ook de wolvin met Romulus en Remus, 22

23 een door de Etrusken gemaakt bronzen beeld uit de 5e eeuw v. Chr., zijn hier te vinden, evenals resten van een reusachtig beeld van Constantijn waarin een zekere mate van onbeholpenheid al zichtbaar wordt. Dit museum is een verplichting. Je móet het gezien hebben. In ieder geval de romeinse beelden. In de buurt: Forum Romanum, Il Vittoriano, Via Appia Antiqua De via Appia was de eerste en belangrijkste weg die in de 4 de eeuw v.chr. werd aangelegd. De weg loopt vanaf Porte Sebastiano zuidwaarts naar Capua 220 km verder. De weg is geplaveid met basaltblokken en brengt de verre oudheid heel dichtbij. Tijdens een wandeling over het oude plaveisel zie je links en rechts van de weg monumenten van gestorven Romeinen en de catacomben van vroeg christelijke martelaren. Op de kruising met de via Ardeantina staat de kerk van Domine Qua Vadis? (heer waar gaat u heen?) De vraag die Petrus stelde toen hij op dat punt Christus ontmoette. De Via Appia is zondags gesloten en is dan de mooie wandeling waard om te ondernemen. In de buurt: Catacomben van Domitilla, San Sebastiano, San Callisto. Chiesa del Domine Quo Vadis St Clemente (zie hoofdstuk vroeg Christelijk) Locatie: achter het Colosseum in een straatje. De St. Clemente, vlak bij het Colosseum in de via di St. Giovanni in Laterano, is een van de grootste bezienswaardigheden van Rome. Het is gebouwd boven het huis van St. Clemens, de derde opvolger van Petrus. De kerk is vol verrassingen: onder de middeleeuwse kerk uit 1108 ligt een tweede uit de 4e eeuw, daaronder het huis van Clemens uit de 1e eeuw met onderin een beroemde Mithrastempel! In de buurt: Colosseum, Santo Stefano Rotondo, San Quattro Coronati, San Giovanni in Laterano, 23

24 (VROEG- ) CHRISTELIJK + MIDDELEEUWEN Catacomben Begraven binnen de stadsmuur was door de Romeinse wet niet toegestaan, daarom zul je de catacomben ook altijd moeten zoeken buiten de Aureliaanse muur. De christenen waren principieel tegen verbranding zoals toen gebruikelijk was en daarom kochten zij stukken grond, hetgeen beslist niet in het geheim gebeurde. Omdat de grondprijzen steeds stegen, ging men de gestorvenen in onder elkaar liggende gangen op hetzelfde grondstuk begraven, tot vier verdiepingen onder elkaar. De interessantste om te bezoeken zijn de catacomben van Domitilla en Callistus ( woensdags gesloten) en Sebastianus ( zondags gesloten), beide te vinden langs de Via Appia (zie beschrijving elders). In de buurt is ook het kerkje Domine Quo Vadis, ter herinnering aan de ontmoeting die Petrus had met Jezus, waarbij Petrus deze tekst uitsprak. Op een geheel andere plek: Catacombe di Priscilla (lastig te bereiken) In de buurt: Chiesa del Domine Quo Vadis St. Clemente Locatie: vlakbij het Colosseum in een van de straatjes Open: / Metro B Colosseo. De St. Clemente, vlak bij het Colosseum in de via di St. Giovanni in Laterano, is een van de grootste bezienswaardigheden van Rome. Het is gebouwd boven het huis van St. Clemens, de derde opvolger van Petrus. De kerk is vol verrassingen: onder de middeleeuwse kerk uit 1108 ligt een tweede uit de 4e eeuw, daaronder het huis van Clemens uit de 1e eeuw met onderin een beroemde Mithrastempel! Het interieur van de bovenkerk geeft een goede indruk van de bouw, inrichting en versiering van de vroegchristelijke basilieken. Het cosmatenwerk van de vloer, met daarin het beroemde slingermotief en het absismozaïek, behoren tot de mooiste van Rome. Door de sacristie in de bovenkerk daal je af in de onderkerk. Aan de voet van de trap kun je door een gat in de vloer een catacombe zien. Let in de onderkerk vooral op de pilaren die gemaakt zijn van een zeldzaam soort marmer en de frescoresten die stammen uit de vroege Italiaanse schilderkunst. Je vindt hier ook de oudste in het Italiaans geschreven teksten. Langs een wenteltrap daal je tenslotte af in het huis van Clemens en de Mithrastempel. In dit huis hebben de eerste christenen, waaronder Petrus en Paulus, hun bijeenkomsten gehouden. Uiteindelijk bereiken wij dan de Mithrastempel die waarschijnlijk in de 2e eeuw ingericht is. De gewelfde zaal moet een grot voorstellen, daarom zijn de muren ruw gehouden. Wanneer je het geluk hebt om hier even alleen te staan, kun je nog iets merken van de sfeer die de cultus met zich meebracht. Luister ook naar het stromen van de beek die in de cultus een belangrijke rol heeft gespeeld en die nog net zo stroomt als in de tijd dat de tempel in gebruik was. Op de Aventijn onder de 24

25 St. Prisca hebben Nederlandse archeologen onlangs een ander Mithras- heiligdom uit de 1e eeuw uitgegraven dat ook de moeite waard is om te bezichtigen. In de buurt: Colosseum, Santo Stefano Rotondo, San Quattro Coronati, San Giovanni in Laterano Santi Quattro Coronati Locatie: nabij S.Clemente 10 minuten lopen Vlak bij de St. Clemente in een zijstraat van de St. Giovanni in Laterano ligt een vestingachtige kerk, de Santi Quattro Coronati. Het gaat hier niet om de kerk maar om het kloosterhof en de kapel van paus Sylvester. De kerk is gewijd aan vier Romeinse soldaten die weigerden een heidens beeld te vereren, omdat zij bekeerd waren tot het Christelijk geloof en hun geloof niet wilde verloochenen. Zij werden gemarteld door hen allen een gloeiend hete kroon op het hoofd te plaatsen. Bijzonder is de kloostergang en de crypte waar de relieken liggen bewaard van deze martelaren. Santo Stefano Rotondo Locatie: bij Quattro Coronati en S. Clemente in de buurt In de buurt van S. Clemente kun je een kerk vinden uit de vroege middeleeuwen, met een ander grondplan dan die van de meeste vroegchristelijke basilieken. Het is de grootste en oudste rondkerk ter wereld. De kerk ligt op de heuvel Caelius, is gebouwd eind 5 de eeuw en is gewijd aan de heilige Stefanus, de eerste christelijke martelaar. In de 15 de eeuw is het gebouw gerestaureerd en zijn een aantal wijzigingen aangebracht. In de 16 de eeuw heeft Niccolò Pomarancio de muren van fresco s voorzien met daarop vele marteltaferelen die vele christenen moesten ondergaan in het begin van de Romeinse keizertijd. St. Maria in Cosmedin lokatie: Aventijn, Piazza Bocca d. Verita vlakbij de Tiber. Als je langs het Circus Maximus loopt richting Tiber herken je klokketoren van deze kerk. De kerk bevindt zich op de Avetijn vlak bij de rivier de Tiber en is te herkennen aan de sierlijke romaanse klokkentoren. Het is romaanse kerk uit de middeleeuwen met het somber interieur en is van een simpele eenvoud in tegenstelling tot de weelderige barok die je elders in Rome kunt tegenkomen. De oude inrichting van een basiliek is hier zuiver bewaard. In het portaal bevindt zich een marmeren beeld van een angstaanjagende kop dat bekend staat als de Bocca della Verità (de mond van de waarheid). Het is waarschijnlijk een oud putdeksel. In de Middeleeuwen geloofde men echter dat als iemand een leugen vertelde met zijn hand in de open mond van de kop, zijn vingers zouden worden afgebeten. 25