RUIMTE VOOR VERANDERING

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "RUIMTE VOOR VERANDERING"

Transcriptie

1 RUIMTE VOOR VERANDERING

2

3 STUDIES VOOR HET STIMULERINGSFONDS VOOR DE PERS / S36 RUIMTE VOOR VERANDERING Randvoorwaarden voor vernieuwing in de dagbladensector Wouter Schilpzand & Bart Schermer Diemen 2011

4 In de serie Studies voor het Stimuleringsfonds voor de Pers worden werkstukken gepubliceerd die in het kader van een onderzoeksproject met steun of in opdracht van het Stimuleringsfonds tot stand zijn gekomen. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van de studie berust bij de auteur(s). ISBN Het Stimuleringsfonds voor de Pers uitgeverij AMB Diemen Niets van deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaargemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende. uitgeverij AMB Postbus AA Diemen info.amb@xs4all.nl

5 INHOUDSOPGAVE MANAGEMENTSAMENVATTING 1 1 INLEIDING Probleemstelling Vraagstelling Onderzoeksopzet en methodologie Dataverzameling Leeswijzer Scope 9 2 ANALYTISCH KADER: STRATEGISCH NICHE MANAGEMENT (SNM) Uitgangspunten SNM SNM: analyses op drie niveaus 11 3 HET SOCIO-TECHNISCH LANDSCHAP Technologische trends Ontwikkelingen in gebruik Online omgeving kent een hoge snelheid van verandering Invloed van socio-technische trends op de dagbladensector 28 4 REGIMEANALYSE: INVENTARISATIE VAN OBSTAKELS VOOR VERNIEUWING IN DE DAG- BLADENSECTOR Economische ontwikkeling dagbladen Observaties over de structuur van de dagbladensector Culturele aspecten van de dagbladensector Rol van de overheid binnen het regime 49

6 5 NICHE-ANALYSE:RADICALE INNOVATIE IN DE DAGBLADENSECTOR Visies en verwachtingen Ondersteunende netwerken Organisatie van leerprocessen Bescherming Interactie tussen niche en regime 60 6 SAMENVATTING EN ANALYSE Sleutelfactoren voor de dagbladensector binnen het socio-technisch landschap Knelpunten voor vernieuwing binnen de dagbladensector De niche voor dagbladinnovatie Transitiescenario's: leidraad voor sturing van het regime 69 7 AANBEVELINGEN Aanbevelingen aan het Stimuleringsfonds voor de Pers Aanbevelingen aan uitgevers 77 8 BRONVERMELDING 83

7 MANAGEMENTSAMENVATTING Dit onderzoek verkent de ruimte voor vernieuwing binnen de dagbladensector en geeft aanbevelingen om die ruimte te vergroten. Daarbij richten we ons, naast de sector als geheel, specifiek op de rol van het Stimuleringsfonds voor de Pers. De waarde van journalistieke producten is nog steeds onverminderd hoog. Redacteurs brengen verbanden aan in de dagelijkse waterval aan informatie en nieuwsberichten. Ze verzamelen achtergronden om verhalen van perspectief te voorzien, zorgen voor hoor en wederhoor en controleren feiten. Deze meerwaarde die journalisten en redacteurs al honderden jaren leveren is nog steeds actueel en wordt onverminderd gewaardeerd door lezers. De behoefte aan het vernemen van nieuws en achtergronden is dan ook onverminderd. Maar de manier waarop mensen journalistieke inhoud tot zich nemen en de manier waarop die informatie wordt gebruikt in reacties, opinies en discussies is de afgelopen jaren blijvend veranderd. Digitalisering en de opkomst van het internet zijn hier de voornaamste oorzaken van. I HET VERANDERENDE SPEELVELD VAN DE DAGBLADENSECTOR De digitale cultuur kenmerkt zich door een verschuiving van een schaars aanbod aan (journalistieke) content naar een overvloedig aanbod. Nog nooit waren er zoveel schrijvers en was er zo n levendige uitwisseling van nieuws en achtergronden. Dit grote aanbod en het gemak waarmee dat aanbod ontsloten wordt, hebben bij groepen lezers de verwachting doen ontstaan dat content op elk moment van de dag actueel is, via verschillende platforms naar hun keuze te ontsluiten is en dat er ruimte wordt geboden voor dialoog en het leveren van een bijdrage. Deze ontwikkelingen vallen samen met een drastische daling in de bereidheid van mensen om onlinevoordezecontenttebetalen:decultuur van gratis is dominant op het web. De digitale omgeving ontwikkelt zich snel, zowel in technologie als cultuur. Daarbij is er op het internet veel ruimte voor innovatie en een lage toegangsdrempel voor nieuwe spelers. Zowel gevestigde partijen als nieuwe toetreders maken hier op een agressieve

8 manier gebruik van en schuwen het verkennen van nieuwe markten niet. I HET INNOVATIEVE VERMOGEN VAN DE DAGBLADENSECTOR De dagbladensector worstelt al een decennium met de veranderingen die teweeg worden gebracht door de veranderende socio-technische context. De structuur en de cultuur van de dagbladensector, die tot doel hebben om de taken van de sector efficiënt uit te voeren, hebben vaak een beperkende invloed op het vermogen van actoren in de sector om de eigen activiteiten aan te passen aan de snel veranderende omstandigheden. De structuur en cultuur van de dagbladensector vormen de voornaamste beperkingen voor innovatie binnen de dagbladensector. Qua structuur van de sector en de daarbinnen opererende dagbladenconcerns valt allereerst op dat de dagbladenuitgevers nog steeds in overwegende mate ingericht zijn op de productie en de distributie van de fysieke krant. Het ritme vandepersen ismaatgevendbinnendeorganisatie, de redactie heeft een sterke positie, er is beperkte interactie tussen verschillende afdelingen en de capaciteit voor onderzoek en ontwikkeling is veelal beperkt. De huidige structuur van de sector beperkt hiermee het innovatieve vermogen van de sector. De focus op het klassieke product krant ligt ook besloten in de cultuur van de sector. Er is een focus op het 24-uurs ritme van de persen, angst voor kannibalisatie, een sterke concurrentiegedachte, een sterke scheiding tussen inhoud en commercie en er worden weinig banden onderhouden met actoren van buiten de eigen sector. I HET BEVORDEREN VAN HET INNOVATIEVE VERMOGEN VAN DE DAGBLADENSECTOR Om het innovatieve vermogen van de dagbladensector te vergroten moeten de remmende elementen in de cultuur en de structuur van de sector en de daarbinnen opererende actoren doorbroken worden. De analyses van de veranderde socio-technische context waarbinnen de dagbladensector zich bevindt en de structurele en culturele knelpunten die (radicale) innovatie in de dagbladensector remmen bieden inzicht in mogelijke oplossingsrichtingen. Op basis van de analyse van de structurele en culturele knelpunten kunnen diverse aanbevelingen worden gedaan. Deze aanbevelingen, die in hoofdstuk 7 uitgebreider staan toegelicht, richten zich enerzijds op het Stimuleringsfonds voor de Pers en anderzijds op de dagbladensector.

9 I AANBEVELINGEN AAN HET STIMULERINGSFONDS VOOR DE PERS Het Stimuleringsfonds voor de Pers bekleedt een bijzondere positie binnen de dagbladensector. Het is de enige organisatie die expliciet tot taak heeft om vernieuwing in de sector te bevorderen en te ondersteunen. Daarmee is het Stimuleringsfonds ook het best in staat om deontwikkelingenophetgebiedvanvernieuwing te coördineren en te regisseren. Hoewel dit niet expliciet in de taakomschrijving van het Stimuleringsfonds staat vermeld, is deze regiefunctie een erg belangrijke voor het bevorderen van innovatie in de persbedrijfstak. De aanbevelingen die in dit rapport worden gedaan aan het Stimuleringsfonds voor de Pers zijn: 1) Help bij het articuleren van visies en verwachtingen 2) Zorg voor ondersteunende netwerken 3) Ondersteun leerprocessen 4) Bescherm niches 5) Coördineer interactie tussen regime en niche I AANBEVELINGEN AAN DAGBLAD- UITGEVERS Dit onderzoek richt zich primair op het identificeren van mogelijke knelpunten voor innovatie binnen de sector en doet aanbevelingen hoe op sectoraal niveau deze knelpunten weggenomen kunnen worden. Dit betekent dat hoewel er aanbevelingen direct aan dagbladuitgevers worden gedaan, de relevantie van deze aanbevelingen voor individuele uitgevers kan verschillen. De aanbevelingen die in dit rapport worden gedaan aan de dagbladuitgevers zijn: 1) Wees onderscheidend 2) Kies een innovatiestrategie: ontwikkeling, overname of afwachten 3) Zorg op strategisch niveau voor kennis en enthousiasme over nieuwe technologie 4) Vergroot draagvlak vernieuwing op tactische en operationele afdelingen 5) Kijk bij werving personeel ook buiten de eigen sector 6) Substitutiegedachte voorzichtig vervangen door aanvullingshypothese 7) Werk online met een multichannel strategie 8) Verken manieren om cultuur van gratis te doorbreken 9) Maak gebruik van de meetbaarheid van het internet 10) Houd waar mogelijk grip op de eigen klantrelatie 11) Werk met meerdere platformen 12) Betrek gebruikers in experimenten 13) Verken aanvullende mogelijkheden voor gebruik van beeld 14) Wees open met resultaten van experimenten 15) Verken nieuwe modellen in samenwerking met partijen buiten de sector

10 Voor een samenvattende analyse en meer toelichting bij de aanbevelingen verwijzen we naar hoofdstuk 6 en 7

11 1 INLEIDING Dagbladen hebben wereldwijd te maken met teruglopende inkomsten. Volgens onderzoekers staat deze trend los van de recessie en is ze structureel van aard. 1 De oplagen dalen gemiddeld met twee tot drie procent per jaar en ook de advertentie-inkomsten lopen terug. 2 De verwachting is dan ook dat bij een ongewijzigd beleid de meeste kranten binnen enkele jaren verliesgevend zullen zijn. 3 Toekomstverkenner Ross Dawson spreekt zelfs van het uitsterven van de krant. In zijn Newspaper extinction timeline voorspelt Dawson dat in 2027 de klassieke krant is uitgestorven in Nederland. 4 De crisis waarin de dagbladensector zich lijkt te bevinden wordt primair veroorzaakt door de digitalisering van de samenleving. 5 ICT, internet en nieuwe media hebben gezamenlijk een grote invloed op de omgeving waarin kranten werken. Een overweldigend en internationaal aanbod aan nieuws en achtergronden, snelle en continue distributie, veranderend consumentengedrag, de opkomst van een on demand cultuur en, in de advertentiewereld, de verschuiving van massacommunicatie ten gunste van persoonlijk contact, veranderen de voorwaarden voor het maken en brengen van journalistieke content. Het directe gevolg voor de kranten is dat het aantal betalende lezers terug loopt en de inkomsten uit advertenties dalen. De vraag waarmee de dagbladensector worsteltishoehetextremescenariovandawson vermeden kan worden. Hoewel Dawson stelt dat de krant als drager van informatie in 2027 uitgestorven is, betekent dit niet dat ook de inhoud of functie die de krant momenteel biedt in 2027 irrelevant is. In tegendeel, als producenten van hoogwaardige journalistieke inhoud in de vorm van achtergronden, onderzoek en verdieping voorziet de dagbladensector nog steeds in een zeer belangrijke behoefte. Bovendien is er tot op heden nog geen enkele krant failliet gegaan en zijn er nog genoeg mensen die willen betalen voor een dagelijkse krant. I 1.1 PROBLEEMSTELLING In juni 2009 bracht de Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers, onder leiding van 1 Zie bijvoorbeeld: Kranenburg, S. e.a. (2010) 2 Bakker, P. (2011) 3 Karmiggelt, M en Hasenboek, J. (2009) 4 Dawson, R. (2010) 5 Brinkman L.C. e.a. (2009)

12 Eelco Brinkman haar veelbesproken rapport De volgende editie uit. 6 Daarin stelt de commissie vast dat de digitalisering van productie, distributie en consumptie van nieuws de dagbladensector voor een aantal structurele problemen stelt. Het rapport doet een aantal aanbevelingen om deze structurele problemen te adresseren. De nadruk in de adviezen ligt vooral op het verbeteren van de efficiëntie in de sector en het versterken van de band tussen nieuwsmedia en de samenleving. Echter, wat het onderzoek van de Commissie Brinkman buiten beschouwing laat, is het probleem dat de dagbladensector onvoldoende ingericht lijkt te zijn om effectief te innoveren. Media-experts in verschillende delen van de wereld stellen vast dat de dagbladensector maar moeilijk het hoofd kan bieden aan de radicale veranderingen van de omgeving waarin zij opereren. 7 Een aanbod aan nieuws en entertainment dat harder groeit dan de vraag, nieuwe technologie en als gevolg daarvan veranderende consumptiepatronen, hebben het speelveld van de dagbladensector blijvend veranderd. Dat is an sich nog geen probleem, mits een sector het vermogen en de capaciteit heeft om op de verandering te anticiperen en zich aan te passen. En die capaciteit lijkt grotendeels te ontbreken in de dagbladensector. De sector heeft een cultuur en structuur die sterk is gericht op het perfectioneren van het papieren product. Er lijkt weinig ruimte te zijn voor research en development, business development en business intelligence. Daar waar er (voldoende) aandacht is voor R&D is deze vaak gebrekkig georganiseerd en niet optimaal ingebed in de organisatie. De echte uitdaging, vat bijvoorbeeld professor Picard samen, zit niet in de technologie, maar in het kunnen aanpassen van de eigen cultuur en structuur, die een noodzakelijke hervorming in de weg staan. 8 Bovendien, en dat versterkt het probleem op termijn, versnelt het tempo waarin de omgeving aan het veranderen is. Daar waar bijvoorbeeld de auto en de radio er tientallen jaren over deden om volledig ingebed te raken in onze maatschappij en deze structureel te veranderen, zien we dat nieuwe technologieën zoals internet en smartphones tegenwoordig binnen enkele jaren volledig geadopteerd zijn. Deze technologische turbulentie vraagt om razendsnelle aanpassingen. Recent onderzoek naar betalingsbereidheid wijst uit dat er nog steeds een grote groep mensen behoefte heeft aan de content die door de dagbladsector wordt geproduceerd. 9 Met andere woorden, hoewel de veranderingen razendsnel gaan, is de dagbladsector is nog geenszins overbodig. Op het moment is de dagbladsector nog steeds als beste in staat om in deze behoefte naar een mix van nieuws, 6 Brinkman L.C. e.a. (2009) 7 bijvoorbeeld: Boczkowski P. (2004), Picard R. (2006) en Ckesson M. (2009) 8 Picard R. (2009) 9 Brouwer E. & Donk M. van der (2010)

13 achtergronden, duiding en onderzoek te voldoen. Maar dat kan snel veranderen. Gezien het gemak waarmee sommige bedrijven zich nieuwe markten eigen maken en soms zelfs grotendeels toeëigenen (zoals bijvoorbeeld Google en Apple), is het niet ondenkbaar dat nieuwkomers marktaandeel zullen opeisen in de markt die voorheen voorbehouden was aan de dagbladen. Ook is het mogelijk dat nieuwe toetreders de sector dwingen tot een ingrijpende transformatie, of deze in het geheel overnemen. Wil de dagbladensector het hoofd bieden aan de technologische en maatschappelijke ontwikkelingen en haar cruciale rol in het Nederlandse medialandschap blijven vervullen, dan moet de sector het vermogen tot innovatie vergroten. De probleemstelling van dit rapport is daarom: Hoe kan de dagbladensector zich beter het vermogen tot innovatie eigen maken om zo de bedreigingen van nieuwe technologische ontwikkelingenhethoofdtebiedenendekansen ervan te grijpen? I 1.2 VRAAGSTELLING Doel van dit onderzoek is niet om nieuwe verdienmodellen voor te stellen of bedrijfsplannen te presenteren. In plaats daarvan hebben we ons gericht op het analyseren van de knelpunten die binnen de dagbladensector (radicale) innovatie in de weg staan. Dat kan alleen op basis van een goed begrip van het speelveld waarin de sector zich bevindt. Op basis hiervan is de volgende onderzoeksvraag gedefinieerd: Hoe kan de dagbladensector haar vermogen tot vernieuwing vergroten, in de context van de verandering die internet en ICT teweeg brengen op het gebied van de productie, distributie en consumptie van journalistieke content? Deze onderzoeksvraag valt vervolgens uiteen in een aantal deelvragen die zich richten op verschillende niveaus. I Hoe verandert de socio-technische context waarin de dagbladensector opereert? Hoe beïnvloeden de cultuur en de structuur van de dagbladensector het vermogen om met de veranderende context om te gaan? Welke randvoorwaarden kunnen we identificeren waarbinnen innovatie in de dagbladensector succesvol kan zijn? Hoe kunnen dagbladuitgevers en het Stimuleringsfonds het vermogen tot vernieuwing vergroten? 1.3 ONDERZOEKSOPZET EN METHODOLOGIE Voor de beantwoording van de onderzoeksvragen is gebruik gemaakt van de onderzoeksmethode Strategisch Niche Management (SNM), een conceptueel raamwerk dat

14 in de innovatiewetenschappen is ontwikkeld om te begrijpen hoe nieuwe technologie zich ontwikkelt, bestaande structuren onder druk zet en hoe ze op een goede manier ingepast kan worden in een maatschappij of sector. 10,11 Deze theorie stelt vast, op basis van historisch onderzoek, dat gevestigde bedrijfstakken efficiënt opereren in een socio-technische context die niet teveel verandert. 12 Jarenlange ervaring en innovaties die het systeem verder versterken zorgen ervoor dat een sector als een geoliede machine functioneert. Echter, om allerlei redenen kan dit socio-technisch evenwicht verschuiven. De sectorale structuur en cultuur, geoptimaliseerdvoorhetwerkenindeoude context, blijken dan niet meer of zelfs averechts te werken. Sectoren stellen hun eigen cultuur en structuur ter discussie om een nieuwe evenwichtspositie te vinden, of verdwijnen van het toneel als nieuwkomers, afkomstig uit socio-technische niches, beter beantwoorden aan de eisen die het nieuwe speelveld stelt. 10 Kemp R., Schot J. en Hoogma R. (1998) 11 Raven R. (2005) Een SNM-onderzoek bevat samenhangende analyses van drie verschillende niveaus: de socio-technische context (het landschap), de sector (het regime) en de het niveau waarop wordt geëxperimenteerd met de ontwikkeling van nieuwe technologieën, toepassingen en diensten (de niche). Een SNM-onderzoek vertoont in die zin op het eerste gezicht veel overeenkomsten met een macro-, meso-, micro-analyse. Het belangrijkste verschil is echter dat bij SNM de verschillende niveaus niet zozeer een classificatie op schaalgrootte tot doel heeft, maar juist een analytisch kader wil bieden om de interactie binnen en tussen de verschillende niveaus te duiden. SNM biedt daarmee naast een beschrijvend kader ook een richtinggevend kader dat de mogelijkheden om sturing te geven aan innovatie- en transitieprocessen kan helpen vergroten. Het is juist dit laatste waar binnen de sector behoefte aan is. I 1.4 DATAVERZAMELING Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van gegevens uit twee bronnen: interviews en (wetenschappelijke) literatuur. Een uitgebreide studie van de literatuur, met een focus op de socio-economische effecten van digitalisering en de positie van de dagbladensector is gebruikt als uitgangspunt voor het schetsen van een beeld van het landschap en het regime. Het beeld van de sector is verscherpt door het houden van een aantal expertinterviews en een expertsessie met partijen uit de dagbladensector. Innovatie vindt vaak plaats op het snijvlak van verschillende sectoren. 13 Daarom hebben we, naast de ontwikkelingen in de dagbladensector, ook expliciet onze blik gericht buiten de dagbladensector om lessen te trekken uit hoe andere sectoren omgaan met de verande- 12 Geels F. (2002) 13 Raven R. en Verbong G. (2007)

15 ringen die samenhangen met de opkomst van de digitale cultuur. Naast interviews met experts uit de sector zijn daarom ook interviews gehouden met experts uit sectoren die ook een (digitale) transitie hebben doorlopen. Hun inzichten bieden inzicht in hoe in andere sectoren wordt omgegaan met (radicale) innovatie. I 1.5 LEESWIJZER In hoofdstuk twee behandelen we gebruikte methodologisch kader, Strategisch Niche Management, in meer detail. In hoofdstuk drie bespreken we veranderingen in maatschappij en technologie die relevant zijn voor de dagbladensector. We gaan in op socio-technische trends en verkennen de gevolgen ervan voor de dagbladensector. In hoofdstuk vier beschrijven we de structurele en culturele aspecten van de dagbladensector die het vermogen om met vernieuwing om te gaan, beperken. In hoofdstuk vijf analyseren we de socio-technische niche voor innovatie in de dagbladensector. Op basis van deze drie analyses identificeren we in hoofdstuk 6 de voornaamste knelpunten voor innovatie in de dagbladensector. Vervolgens doen wij in hoofdstuk 7 aanbevelingen aan het Stimuleringsfonds en de actoren binnen de sector om deze knelpunten weg te nemen. Aangezien innovatie vaak plaatsvindt op het grensvlak van verschillende sectoren, hebben we in het rapport op verschillende plaatsen cases opgenomen waarin we beschrijven hoe andere bedrijfstakken met verschillende aspecten van digitale innovatie omgaan. I 1.6 SCOPE Dit onderzoek richt zich op het vergroten van het sectorale vermogen tot vernieuwing. De aanbevelingen die we geven, richten zich specifiek op het niveau van de sector. Het maken van gedetailleerde analyses van de organisaties die actief zijn in de sector om op actorniveau adviezen te geven over de (her)inrichting van organisaties, valt buiten de het bereik van dit onderzoek. Desalniettemin kunnen op basis van de geïdentificeerde knelpunten wel algemene aanbevelingen worden gedaan aan individueleactorenindesector. Wanneer wij in dit onderzoek spreken over de dagbladensector dan doelen wij primair op de partijen die betrokken zijn bij de productie en distributie van journalistieke content in de vorm van regionale en landelijke dagbladen.

16 2 ANALYTISCH KADER: STRATEGISCH NICHE MANAGEMENT In dit hoofdstuk beschrijven we het analytisch kader dat wij gebruiken in dit onderzoek: Strategisch Niche Management (SNM). SNM is een onderzoeksmethode die is ontwikkeld om te onderzoeken hoe radicale vernieuwing tot stand komt in weerbarstige maatschappelijke structuren. Radicale innovatie is innovatie die breekt met bestaande socio-technische structurenenculturen. Deze vorm van innovatie wordt vaak tegenover incrementele innovatie gezet: innovatie die voortkomt uit de vigerende systemen en ze verder versterkt. Onder invloed van de snelle digitale ontwikkelingen is het speelveld van de dagbladensector sterk veranderd en wordt de bestaande structuur en cultuur sterk onder druk gezet. Radicale vernieuwing lijkt nodig om de transitie door te maken. I 2.1 UITGANGSPUNTEN SNM SNM is een onderzoeksmethode die voortkomt uit een onderzoekstraditie waarin inzichten uit technieksociologie worden gecombineerd met evolutionaire theorieën over (socio-)technische verandering. Het leidende element in deze theorieën is dat maatschappij en technologie elkaar in hun ontwikkeling continu beïnvloeden. Technologie heeft een impact op de samenleving. De vormgeving en functies van apparaten en technische systemen bepalen mede onze handelingen en ons gedrag. Tegelijkertijd bepalen zachte factoren zoals belangen, denkpatronen, normen, waarden en regelgeving de vorm en gebruik van nieuwe technologie. Technische en maatschappelijke elementen zijn nauw met elkaar verweven en zijn niet zomaar van hun context te scheiden. Ze werken, juist omdat ze verweven zijn. Dat houdt in dat je de delen van een systeem in samenhang moet bestuderen om ze op waarde te kunnen schatten. Op het moment dat één of meerdere elementen veranderen, zal het hele systeem zich (moeten) herschikken. Zo n herschikking wordt een (technologische) transitie genoemd. Zo n transitie is een veranderingsproces waarbij de nauw verweven maatschappelijke en technische elementen uit een systeem samen ontwikkelen. Ze co-evolueren. SNM beschrijft innovatie aan de hand van de evolutionaire processen van 1) variatie, 2)selectie en 3) retentie. 14

17 Variatie, in de context van technologische innovatie, is de ontwikkeling van nieuwe producten of diensten. Ingenieurs en ondernemers, vaak gesteund door innovatieve gebruikers, ontwikkelen en vermarkten verschillende vormen van de nieuwe technologie op de markt. Selectie houdt in dat actoren die met deze verschillende innovaties te maken krijgen (niet alleen consumenten, maar ook regelgevers en beleidsmakers) hun voorkeur voor bepaalde innovaties uitspreken. Retentie is de ontwikkeling van nieuwe regels en gebruikerspatronen die steeds beter aansluiten bij het opkomende socio-technische systeem. Er ontstaan nieuwe producten en diensten die de positie van dit nieuwe systeem ondersteunen en versterken. Hetprocesvanretentieheefttotgevolgdatde socio-technische systemen en de actoren die er deel van uitmaken een deel van hun flexibiliteit verliezen. Ze specialiseren zich en richten hun processen, organisaties, netwerken en regels in op het vervullen van een specifieke functie. Omschakelen naar een andere manier om die functie te vervullen, vereist een herbezinning van al deze elementen. Actoren zijn dus tot op zekere hoogte afhankelijk van de weg die ze zijn ingeslagen: ze zijn pad-afhankelijk. 15 Terugkijkend lijkt een evolutionair proces vaak lineair: een briljante uitvinding (variatie) verovert de markt (selectie) en vormt de basis voor verdere ontwikkelingen die de positie van de uitvinding verder versterken (retentie). In de werkelijkheid verlopen evolutieprocessen zelden zo geordend. Ze zijn grillig, met veel missers en onverwachte wendingen. Van tevoren is het bijna onmogelijk om de winnaar aan te wijzen, terwijl het achteraf heel logisch lijkt. I 2.2 SNM: ANALYSES OP DRIE NIVEAUS Om de ontwikkeling van technologie in een maatschappelijke context te kunnen analyseren en duiden, onderscheidt SNM drie niveaus: het socio-technisch landschap, het regime en de socio-technische niche. In de onderstaande paragrafen gaan we dieper in op deze verschillende niveaus Het socio-technisch landschap Het socio-technisch landschap is het macroniveau in de SNM-analyse. Ze vormt de sociotechnische context dat de randvoorwaarden voor de onderliggende niveaus bepaalt. Het landschap bevat harde, geografische eigenschappen van de context van een regime zoals bijvoorbeeld de verdeling van grondstoffen, infrastructuur en landsgrenzen. Maar het landschap bevat ook zachte factoren zoals brede maatschappelijke trends, politieke constellaties en de wereldhandel. Bovendien is 14 Raven, R. (2005) 15 Dosi, G. (1982)

18 het landschap ook het niveau waarop acute veranderingen plaatsvinden die op iedereen effect hebben. Catastrofes zoals oorlogen, crises, natuurrampen werken in dit model vanuit het socio-technisch landschap. In dit onderzoek beperken wij ons tot de veranderingen als gevolg van de opkomst en verspreiding van internet en ICT en de maatschappelijke aspecten daarvan Het regime Dit is het niveau waarop de dagbladensector zich bevindt. Socio-technische regimes zijn een samenspel van actoren, instituties, technologische artefacten en de regels die hen verbinden. 16 Samen vervullen deze onderdelen een maatschappelijke functie. De regels van het regime zorgen voor stabiliteit en structuur. Duidelijke regels en een heldere onderlinge positie van actoren maken een regime sterk. De stabiliteit maakt het de actoren in regimes mogelijk om efficiënt hun rol te vervullen. Toch zijn regimes zijn bepaald niet statisch: de samenstelling vanregimeskanveranderenenregelsworden aangepast. Regimes bieden ruimte voor verandering, maar richten zich daarbij vooral op incrementele innovatie die de heersende structuur verder versterkt. Dat maakt regimes dynamisch stabiel. 17 Een regime-analyse verkent de regels en de stabiliteit van regimes. De mogelijkheden voor dynamiek, de ruimte voor verandering, in de sector worden bepaald door de regels zelf en de ruimte die bestaat om die regels aan te passen. In een stabiel socio-technisch landschap gedijen sterk gestructureerde regimes. Echter, wanneer het landschap verandert, kan nuttige stabiliteit omslaan in restrictieve rigiditeit. Daarom heeft de regime-analyse tot doel om te bepalen welke regels en elementen binnen het regime bepalend zijn voor de stabiliteit en hoe de flexibiliteit vergroot kan worden. Het is niet eenvoudig om het regime te definiëren en nauwkeurig af te bakenen. Wanneer wij spreken over de dagbladensector als regime, dan doelen wij primair op de organisaties en personen die verantwoordelijk zijn voor de productie van dagbladen. Meer specifiek gaat het om de dagbladenconcerns cq. uitgevers. Qua betrokken personen kan gedacht worden aan journalisten, redactie, correspondenten enzovoorts Socio-technische niches De pad-afhankelijkheid en stabiliteit van regimes maakt het dat regimes zijn ingericht op incrementele innovatie. Daarom plaatst SNM 16 Een formelere definitie van socio-technisch regime is te vinden in Rip en Kemp (1998): A technological regime is the grammar or rule-set embedded in a complex of engineering practices, production process technologies, product characteristics, skills and procedures, ways of handling relevant artefacts and persons, ways of defining problems all of them embedded in institutions and infrastructures. 17 Geels, F. (2002)

19 de ontwikkeling van radicale innovatie in niches. Een socio-technische niche is een beschermde plaats die is ingericht om te leren over het ontwikkelen en implementeren van nieuwe technologische ontwikkelingen. Niches versoepelen kaders voor variatie en selectie (tijdelijk) om experimenten te stimuleren met nieuwe technologische opties, verdienmodellen, governance strategieën, wet-en regelgeving enzovoorts. Het verschil tussen niches en regimes is conceptueel niet zo groot: het gaat eigenlijk om een ander stadium in het diffusieproces van nieuwe technologie. 18 Waar regimes uitgekristalliseerde regels hebben die richting geven aan de activiteiten, is het doel van de niche om juist om dergelijke regels te ontwikkelen. Een niche biedt ruimte aan het uitvoeren van experimenten. Dat impliceert dat er zich twee niveaus bevinden in niches: een niveau waarop de (lokale) experimenten worden uitgevoerd en een niveau waarop de lessen die daar uit voortkomen, gedeeld worden en een gemeenschappelijke agenda wordt gedefinieerd. 19 Losse experimenten schakelen zich niet vanzelf tot een succesvolle niche. Om ervoor te zorgen dat de experimenten ook daadwerkelijk bijdragen aan de ontwikkeling van de niche is zorgvuldige coördinatie vereist. Deze coördinatie richt zich op de evolutionaire aspecten variatie, selectie en retentie: het stimuleren van experimenten met verschillende innovaties, het leren werken in een veranderende markt en het stimuleren van de inbedding van innovaties in de activiteiten en regels in de sector. Innovatieprocessen verlopen niet lineair. Niches geven ruimte aan verschillende experimenten. In een vroeg stadium is het vaak moeilijk te voorspellen en te voorzien welke optiessuccesvolzullenzijnenwelkeniet.een structuur die veel verschillende experimenten ondersteunt, maar ook afsluit als ze hun doel niet bereiken, geeft een grotere kans resultaten te leveren Interactie tussen de niveaus De drie niveaus in SNM zijn in elkaar ingebed, zoals te zien in figuur 1. Omdat ze ingebed zijn, is de scheiding in zekere zin kunstmatig: de niveaus staan voortdurend met elkaar in verbinding. De invloed die de verschillende niveaus op elkaar uitoefenen is net zozeer van belang als waterzichophetniveauzelfafspeelt.omde dynamiek van radicale innovatie te analyseren, te duiden en te beheersen, is het belang- 18 Een definitie van een socio-technische niche is te vinden in Raven (2005): Een los gedefinieerde set aan formele en informele regels voor het gebruik van nieuwe technologie, verkend in maatschappelijke experimenten en beschermd door een relatief klein netwerk van industrieën, gebruikers, beleidsmakers en andere actoren 19 Geels F. en Raven R. (2006)

20 Figuur 1: Niches en regimes, ingebed in het socio-technisch landschap rijkomdeprocessenopentussendedriede niveaus in kaart te brengen, zoals in figuur 2. Hoe beloftevol een niche ook is, ze zal niet zomaar kunnen doorbreken naar het niveau van het regime. Een regime blijft stabiel zolang de context waarin ze opereert niet Figuur 2: Verloop van radicale innovatieprocessen volgens Strategisch Niche Management. Bron: Geels (2002).

21 verandert. Zolang blijft het regime immers op een efficiënte manier haar maatschappelijke functie vervullen. Echter, wanneer veranderingen op het landschapsniveau druk zetten op het regime, ontstaat een window of opportunity voor de niche. Het heersende regime kan er dan voor kiezen om innovaties uit de niche op te nemen om zich te herschikken. Als dat niet gebeurt en de druk van het landschap blijkt te groot, dan loopt het regime het risico het onderspit te delven en (deels) vervangen te worden door nieuwe concurrenten. De relatie tussen niche en regime is een precaire oefening in balanceren. Om vernieuwende resultaten te kunnen voortbrengen moet een niche de experimenten niet alleen beschermen tegen strenge selectiecriteria in de markt, maar ook tegen de regels van het regime waarin de niche is ingebed. Te sterke invloed van het regime beperkt de opties voor niche-ontwikkeling. Echter, een te grote afstand kan leiden tot resultaten die onbruikbaar zijn voor het regime. Er is dus zowel binnen de niche als in de relatie tussen niche en regime behoefte aan actoren die zich ontwikkelen als intermediair. Deze intermediairs leggen zich toe op coördinatie en vertaling van activiteiten op de verschillende niveaus.

22 3 HET SOCIO-TECHNISCH LANDSCHAP Kranten zijn al generaties lang een belangrijke en vertrouwde bron van nieuws, achtergronden en duiding. Door nieuws te maken, te volgen en in een context te plaatsen spelen dagbladen een belangrijke rol in het levend en levendig houden van het publieke debat. Het klassieke, fysieke product krant staat echter steeds meer onder druk en in het verlengde daarvan de hele dagbladensector. Dithoofdstukbeschrijfthoedigitaliseringhet landschap waarbinnen de dagbladensector opereert radicaal heeft veranderd. Het produceren, verspreiden en filteren van nieuws en informatie is, vooral dankzij internet, zo laagdrempelig geworden dat het aanbod aan nieuws en informatie overvloedig is. Met de komst van ICT in het algemeen en internet in het bijzonder hebben zich ook nieuwe toetreders op de markt aangediend. Tegelijkertijd verandert de samenleving mee. Bedrijven organiseren zich anders en websurfers ontwikkelden zich tot actieve participanten in een omgeving die steeds meer een virtuele afspiegeling van de samenleving wordt. In de eerste sectie behandelen we de technologische trends die het Umfeld van de dagbladensector beïnvloeden. De tweede sectie gaat in op de maatschappelijke effecten van deze trends. De derde sectie verkent hoe deze trends uitwerken op het speelveld van de dagbladensector. I 3.1 TECHNOLOGISCHE TRENDS Snelheid van internet Snelle toegang tot internet ondersteunt de ontwikkeling van nieuwe online diensten, zoals het online beschikbaar maken van content. De vraag naar die diensten vergroot vervolgens de behoefte aan een snellere internetverbinding, die vervolgens weer nieuwe diensten mogelijk maakt. Deze positieve feedbackloop staat centraal in de opvattingen over de aanleg van snelle netwerken en het overheidsbeleid dat daar over wordt gemaakt. De Digitale Agenda, die het Europese ICT-beleid bevat, stelt tot doel dat in 2020 iedereen in de Europese Unie toegang moet hebben tot een internetverbinding van 30 Mbps en dat de helft van de EU-bevolking met 100 Mbps zelfs supersnelle internettoegang heeft. 20 Nederland behoort tot de wereldtop als het gaat om internettoegang. Zowel in het aantal

23 mensen dat toegang heeft tot internet als de snelheid van de gemiddelde internetverbinding, scoort Nederland erg hoog in internationale vergelijkingen. 21 Maar ook hier staan de ontwikkelingen niet stil. De aanleg van de volgende generatie netwerken, waaronder glasvezel, zijn in volle gang. Het hoge percentage internetgebruikers en de kwaliteit van de toegangsnetwerken maken Nederland bij uitstek geschikt voor het ontwikkelen van online diensten Mobiel internet Hoewel voor veel mensen de vaste lijn de belangrijkste manier is om toegang te krijgen tot internet, nemen mobiele netwerken een steeds belangrijkere plaats in in het internetgebruik. Het aandeel in het totale internetverkeer dat afkomstig is van mobiele apparatuur zoals smartphones en tablets groeit sterk. In één jaar tijd groeide het aandeel in het totale internetverkeer van deze apparaten van 0,7 tot 2%. 22 Mobiele Apple-apparaten zijn goed voor ongeveer 60% van het mobiele dataverkeer. Het aandeel van mobiel in het internetverkeer is nu nog bescheiden, maar neemt de komende jaren snel toe. In 2012 zijn er meer mobieltjes op internet aangesloten dan pc s. De verwachting is dat het aantal telefoons met internet de komende jaren zal stijgen tot een veelvoud van de verbindingen met internet vanaf de desktop Nieuwe schermen Met het toenemen van het aantal soorten apparaten dat op internet wordt aangesloten, is ook het aantal formaten van de schermen waarop informatie wordt gepresenteerd toegenomen. Naast de klassieke desktops en laptops zijn er nu diverse apparaten bijgekomen. Smartphones ontsluiten content op een schermen, met diameters die variëren tussen de 2 en de 4,5 inch. Tablets, e-readers en netbooks tonen informatie op schermen met een diameter van ruwweg 6 tot 10 inch. Deze schermen winnen naast diversiteit in formaat ook aan functionaliteit. Touchscreens zijn in staat steeds complexere gebaren te begrijpen en worden steeds nauwkeuriger, wat nieuwe manieren van interactie met informatie mogelijk heeft gemaakt Convergentie De convergentie van telecommunicatienetwerken en diensten is enkele jaren geleden ingezet. De meest zichtbare vorm daarvan zijn Triple Play diensten, waarin traditionele telecombedrijven en kabelbedrijven televisie, internet en telefonie combineren. In toene- 20 Website Digitale Agenda: information_society/newsroom/cf/pillar.cfm?pillar_id=46, geopend Seybert, H. en Lööf, A (2010) 22 persbericht Mobile Metrics ( ) 23 Meeker, M. e.a. (2010)

24 mende mate wordt voor telefonie en televisie het internetprotocol gebruikt. Naast de convergentie van de infrastructuur convergeren ook de diensten en de toegang tot die diensten die eerder via de gescheiden infrastructuren werden aangeboden. Steeds meer verschillende apparaten worden op die infrastructuur aangesloten om content te ontsluiten en communicatiekanalen te openen. Televisies, spelcomputers en stereo-apparatuur worden voorzien van een IP-adres en kunnen communiceren via internetprotocollen. Die apparatuur wordt bovendien veelzijdiger. Waar elk apparaat eerder een eigen kanaal ontsloot (televisie, telefoon, PC en spelcomputer hadden elk hun eigen domein), begint het onderscheid daartussen te vervagen omdat ze in toenemende mate toegang bieden tot dezelfde soort producten en diensten Cloud computing Cloud computing is het uitbesteden van ICT taken aan internetdienstverleners. Gebruikers schaffen niet alle computerapparatuur of software zelf aan, maar huren die bij internetdienstverleners (in de internetcloud). Door in te loggen bij die dienstverlener krijgt men toegang tot de ingehuurde capaciteit. Al naar gelang de behoeften van gebruikers kan cloud computing verschillende vormen aannemen. Om te beginnen kan men software uitbesteden aan de cloud. In plaats van software te kopen en lokaal te installeren, draait de software op servers van de aanbieder. Door in te loggen kan men de software gebruiken. Op dezelfde manier kunnen ook platforms als dienst worden geleverd. Op ingehuurde platforms in de cloud kan men eigen software ontwikkelen of bestaande software aanpassen aan de eisen van de organisatie. Tenslotte kan ook hardware, zoals rekenkracht of opslagcapaciteit, worden ingehuurd. Veelgenoemde voordelen van cloud computing zijn lagere of gespreide investeringen (maandelijkse kosten in plaats van aanschafkosten), de toegankelijkheid (overal en vanaf verschillende soorten apparaten kunnen inloggen), de schaalbaarheid (gemakkelijk uit tebreidenofintekrimpen)eneenverlaagde behoefte aan specialistische kennis The Internet of things Moore s law stelt dat het aantal schakelingen dat op een chip gezet kan worden (een indicator voor de rekenkracht van chips) elke twee jaar ruwweg verdubbelt. Tegelijkertijd halveert de prijs die voor deze rekenkracht betaald moet worden. Voor opslagcapaciteit geldt een soortgelijk patroon. Deze exponentiële toenames, gecombineerd met miniaturisatie en alomtegenwoordige communicatienetwerken, maken het mogelijk om alledaagse voorwerpen te verbinden met het internet. Dit schetst een toekomst waarin communicatie niet alleen tussen mensen plaatsvindt,

25 maar ook tussen mensen en machines of tussen machines onderling. In een visie die daarop volgt, is de genetwerkte omgeving bewust van zijn context en in staat om op een zinvolle manier op ons te reageren en zelfs te anticiperenoponzewensenenbehoeften. Hoewel deze visie nog veraf lijkt, zijn de eerste tekenen ervan reeds zichtbaar. De OV-chipkaart, locatie gebaseerde diensten op de mobiel, slimme energiemeters en genetwerkte auto s zijn de eerste stap in de verwezenlijking van het Internet of Things. Dat betekent dat mensen in steeds grotere mate in het internet leven, in tegenstelling tot een situatie waarin mensen zich op internet begeven Web 2.0 en sociale netwerken Niet alleen de snelheid en de capaciteit van de infrastructuur van internet groeit, ook de functionaliteit ervan is de afgelopen jaren sterk ontwikkeld. Tot het begin van de 21e eeuw was internet vooral een informatiebron. Alleen specialisten en getalenteerde hobbyisten waren in staat om zelf sites te bouwen of internetdienstverlening op te zetten. Met de toenemende snelheid van internetverbindingen en de ontwikkeling van eenvoudig te gebruiken software werd het voor internetters gemakkelijker om zichzelf uit te drukken op het web. Internet veranderde van een statisch naar een participatief medium: Web 2.0. Diensten en portalen die typerend zijn voor Web 2.0 zijn onder andere YouTube, Wordpress, Flickr en Twitter. Via deze kanalen kunnen gebruikers onder andere filmpjes, opinies en foto s met elkaar delen. Een samenhangende ontwikkeling is het opkomen van sociale netwerken en sociale media. Instantmessaging diensten zoals ICQ en MSN, waar bekenden konden chatten en elkaar bestanden sturen, werden aangevuld door sites als Hyves, Facebook en LinkedIn die gebruikers in staat stellen om zich online aan hun vrienden, collega s en de rest van de wereld te presenteren. Het is belangrijk om bij deze ontwikkeling op te merken dat gebruikers van deze sociale netwerken zich niet uitdrukken op manieren die men helemaal vrij kan kiezen, maar dat gebruikers gebruik moeten maken van standaard templates. 25 Deze templates zorgen naast een uniforme uitstraling er ook voor dat eenvoudig reclame gepresenteerd kan worden aan de consument. Om de veelal gratis dienstverlening te faciliteren staat namelijk een groot deel van activiteiten op sociale netwerksites ten dienste aan marketing en advertenties. I 3.2 ONTWIKKELINGEN IN GEBRUIK In deze sectie geven we aan hoe de eerder genoemde technische trends samenvallen met een aantal maatschappelijke en econo- 24 Van t Hof C. e.a. (2010) 25 Rushkoff, D. (2009)

26 mische trends en schetsen we hun uitwerking op de ontwikkeling van producten en diensten Van eigendom naar toegang Naast het volledig eigendom van voorwerpen zijn er diverse economische activiteiten die uitgaan van toegang tot een product of dienst, zonder dat de gebruiker eigenaar wordt. In de vorm van abonnementen lidmaatschappen of huur, betalen we voor toegang tot producten of diensten. 26 Het toegangsmodel verandert de relatie tussen dienstaanbieder en klant. In plaats van de eenmalige overdracht van een goed, onderhoudt de aanbieder een langdurige relatie met zijn klanten. In de online omgeving is het toegangsmodel aan een sterke opmars bezig. Dankzij betrouwbare en breedbandige internetverbindingen en grote opslagcapaciteit ontstaat de mogelijkheid om klanten blijvend toegang te bieden tot content, diensten of producten.27 Streaming diensten, waarbij content niet wordt gedownload, maar wordt geconsumeerd vanaf de servers van een dienstaanbieder, winnen aan populariteit. Voorbeelden zijn muziekdiensten zoals Spotify en Grooveshark. Ook film-en video-diensten werken in toenemende mate met een streaming model. YouTube, Netflix, Hulu en Vimeo zijn hier voorbeelden van. 26 Rifkin, J (2000) 27 Bijvoorbeeld cloud computing, zie paragraaf Het aandeel van dergelijke streaming-diensten in de online mediaconsumptie neemt de komende jaren verder toe, aangezien dit toegangsmodel een aantal voordelen heeft die voor producenten en distributeurs van content van groot belang zijn. 28 Rechthebbenden hebben beter inzicht en meer controle over het gebruik van hun content, omdat zij die zelf beheren. Bovendien kan content te allen tijde van updates en uitbreidingen worden voorzien zonder dat klanten daar individueel benaderd voor hoeven worden. Het grote voordeel voor gebruikers is dat zij voor relatief weinig geld toegang krijgen tot een omvangrijke mediacollectie (de catalogus van Spotify bevat meer dan 8 miljoen tracks en filmdatabase van Netflix bevat meer dan titels). Gebruikers hebben daarnaast overal toegang tot de content zonder die van het ene apparaat naar het andere te hoeven kopiëren. Andere redenen waarom toegang wint aan populariteit is dat gebruikers zich niet langer druk hoeven te maken over zaken als het bewaren, opslaan, indelen, schoonmaken en onderhouden van hun content. Overigens veranderen per 1 januari 2012 de regels met betrekking tot het stilzwijgend verlengen van abonnementen, waardoor het minder makkelijk wordt om abonnementen te verlengen, hetgeen mogelijk van invloed kan zijn op het succes van toegangsmodellen Hetzscholdt, P. (2010)

27 3.2.2 Van product naar beleving Samenhangend met de verschuiving van eigendom naar toegang is het toenemende belang van belevenissen boven producten. Consumentgedrag is meer en meer gericht op het verkrijgen van ervaringen, in plaats van het verkrijgen van losse producten. Producten zijn onderdeel van deze totaalbelevingen, maar zijn niet het onderdeel waar bedrijven zich mee onderscheiden. Deze ontwikkeling werd een twaalftal jaren geleden gesignaleerdindeboekenthedreamsocietyen The Experience Economy. 30, 31 Deze schrijvers richtten zich in hun werk vooral op belevenisgeoriënteerde marketing en het ontwikkelen van onderscheidende dienstverlening waarmee bedrijven klanten voor zich konden winnen. De laatste jaren blijkt de online omgeving deze ontwikkeling in een nieuw daglicht te hebben gezet.productenendienstenzijnsteedsvaker onderdeel van een ecosystemen waarin sociale media, content, producten en diensten samenvallen. 32 In dat beleven van content speelt gebruiksgemak een grote rol. Dat geldt niet alleen voor de vormgeving en de toegankelijkheid van de diensten die aangeboden worden, maar ook voor de omvang en diversiteit van de dienstverlening. Klanten verwachten in toenemende mate dat voorwerpen met elkaar verbonden kunnen worden, interoperabel zijn en dat diensten overal en vanaf verschillende apparaten toegankelijk zijn Van producent naar portal In het grootste gedeelte van de korte geschiedenis van internet is het wereldwijde web met zijn miljoenen websites de dominante manier geweest waarop mensen de online omgeving beleefden. Op dit wereldwijde web bezoeken gebruikers een grote hoeveelheid verschillende sites. De laatste paar jaren is er echter een verschuiving zichtbaar, waarbij een steeds groter gedeelte van het internetverkeer zich concentreert op een klein aantal sites. In 2001 waren de 10 grootste websites goed voor 31% van de bekeken webpagina s in de VS. In 2006 was dit aantal gestegen tot 40% en in 2010 tot 75%. 33,34 Deze concentratie op internet is voor een deel te verklaren vanwege het netwerkkarakter van internetdiensten. De waarde van netwerken is het kwadraat van het aantal gebruikers. 35 Dit lokt een winner-takes-all situatie uit: de grote spelers worden beloond voor hun omvang en groeien daardoor gemakkelijk. Zo consolideren online markten zich tot monopolie of oligopolie. 29 Zie: lynkx 30 Pine, B.J. II en Gilmore, J. (1999) 31 Jensen, R. (1999) 32 Hartevelt, M. (2010) 33 Cijfers van Webanalysebureau Compete, aangehaald in Wired. Anderson, C. en Wolff, M. (2010). 34 De percentages voor Nederland liggen anders, maar de trend is dezelfde. 35 De zogenaamde wet van Metcalfe

28 In veel gevallen ontwikkelen die grote sites zich tot een platform: een verzamelplek waar vanuit toegang wordt geboden tot verschillende diensten en content. Voorbeelden van dit soort platforms zijn niet alleen de itunes store van Apple of de Android store van Google, maar ook sites als Facebook of Amazon. De consolidatie van platforms verandert de structuurvandemarkt.indeonlineomgeving zijn het steeds minder de producenten van diensten of content die bepalend zijn. De marktmacht verschuift naar de portalen die grote hoeveelheden diensten en content op een gebruiksvriendelijke manier aanbieden of ontsluiten. Het zijn de aggregatoren die het internetpubliek weten te trekken. In de woorden van Microsoft topman Steve Ballmer: Het is geen oorlog meer tussen apparaten, maar tussen platforms. 36 Op mobiel gebied (telefoons en tablets) zijn er nu vier dominante platforms: dat van Apple, Google, Microsoft/Nokia en Blackberry. Android (van Google) groeit het hardst en is het meest open. In het vierde kwartaal van 2010 was Android zelfs het grootste mobiele besturingssysteem ter wereld. 37 Microsoft sloot onlangs een deal met Nokia, waardoor het de positie op de markt voor mobieltjes wil versterken Van web naar app Steeds vaker worden digitale diensten aangeboden in de vorm van applicaties, kortweg apps. Dit zijn kleine programma s die een afgebakende dienst ontsluiten. Via die apps zijn gebruikers wel verbonden met internet, maar niet met het web. Informatie blijft binnen de context en functionaliteit van het programma. Dat is geen triviaal onderscheid: de wereld van apps sluit bijvoorbeeld de zoekmachines van Google en Microsoft buiten de deur en verhindert het gemakkelijk kopiëren en verspreiden van content. Het gebruik van apps biedt de beheerder dus meer controle dan het gebruik van sites in het open Web. Overigens wordt het Web niet in haar voortbestaan bedreigd, integendeel: het aanbod aan websites is rijker dan ooit. Maar apps, met hun gebruiksvriendelijkheid, toegankelijkheid en voordelen voor de aanbieders van diensten en content, nemen de plaats van het Web als dominante vorm van internetverkeer over. Overigens is er een tegenbeweging zichtbaar: de nieuwe, vijfde versie van de programmeertaal HTML, maakt het mogelijk om ook met (mobiele) websites de uitstraling en functionaliteit van apps te benaderen. De markt voor apps groeit explosief. Apple, dat met de itunes Store de grootste partij is op de markt voor de distributie van apps, heeft een catalogus van ruim boven de 36 De Morgen ( ) 37 Canalys, ( )

onderzoek in transitie?

onderzoek in transitie? Transitieonderzoek: onderzoek in transitie? Erik Paredis (UGent) Yves De Weerdt (VITO) Frank Nevens (VITO) Opstartworkshop INTRAP 31 mei 2012, Leuven www.steunpunttrado.be Opbouw 1. De uitdagingen waarvoor

Nadere informatie

TV en video consumptie in het jaar 2020

TV en video consumptie in het jaar 2020 TV en video consumptie in het jaar 2020 Liesbeth Nekkers Hilversum, 27 november 2015 1 De toekomst voorspellen Onderzoek Tetlock (University of Pennsylvania) Super forecasters: Open-mindness: how well

Nadere informatie

Impact Cloud computing

Impact Cloud computing Impact Cloud computing op de Nederlandse zakelijke markt De impact van Cloud Computing op de Nederlandse zakelijke markt De economische omstandigheden zijn uitdagend. Nederland is en bedrijven informatietechnologie

Nadere informatie

De kracht van een sociale organisatie

De kracht van een sociale organisatie De kracht van een sociale organisatie De toegevoegde waarde van zakelijke sociale oplossingen Maarten Verstraeten. www.netvlies.nl Prinsenkade 7 T 076 530 25 25 E mverstraeten@netvlies.nl 4811 VB Breda

Nadere informatie

Impact Cloud computing

Impact Cloud computing Impact Cloud computing op de Nederlandse zakelijke markt 2 inleiding De economische omstandigheden zijn uitdagend. Nederland is onder invloed van de schuldencrisis in een nieuwe recessie beland; de economische

Nadere informatie

Sociale media in Nederland Door: Newcom Research & Consultancy

Sociale media in Nederland Door: Newcom Research & Consultancy Sociale media in Nederland Door: Newcom Research & Consultancy Sociale media hebben in onze samenleving een belangrijke rol verworven. Het gebruik van sociale media is groot en dynamisch. Voor de vierde

Nadere informatie

ESSAY. Hoe kan Oxford House efficiënter online communiceren naar zijn potentiele opdrachtgevers? Essay. Lexington Baly 1592180

ESSAY. Hoe kan Oxford House efficiënter online communiceren naar zijn potentiele opdrachtgevers? Essay. Lexington Baly 1592180 ESSAY Hoe kan Oxford House efficiënter online communiceren naar zijn potentiele opdrachtgevers? Essay Lexington Baly 1592180 Seminar: Dream Discover Do Essay Docent: Rob van den Idsert Effectief gebruik

Nadere informatie

Wat is de cloud? Cloud computing Cloud

Wat is de cloud? Cloud computing Cloud The Cloud Agenda Wat is de cloud? Ontwikkelingen en trends in de markt Bedrijfsstrategie Voordelen en vraagtekens Werken in de cloud: Hoe? Veiligheid & privacy Toepasbaarheid in breder verband Demo Borrel

Nadere informatie

De Moderne Werkplek. Een sterke basis voor elke organisatie die klaar wil zijn voor de toekomst

De Moderne Werkplek. Een sterke basis voor elke organisatie die klaar wil zijn voor de toekomst De Moderne Werkplek Een sterke basis voor elke organisatie die klaar wil zijn voor de toekomst Een sterke basis voor elke organisatie die klaar wil zijn voor de toekomst Bij veel organisaties staat digitalisering

Nadere informatie

Inschrijving RBB-AWARD 2017

Inschrijving RBB-AWARD 2017 Organisatie: Kamer van Koophandel Contactpersoon voor de RBB over deze good practice: Anneloes Brand E-mail adres: anneloes.brand@kvk.nl Mobiele telefoon: 06 5511 6315 Akkoord lid Raad van Participanten

Nadere informatie

01/05. Websites Nederland over. Mobile marketing. Whitepaper #03/2013. Mabelie Samuels internet marketeer

01/05. Websites Nederland over. Mobile marketing. Whitepaper #03/2013. Mabelie Samuels internet marketeer 01/05 Websites Nederland over Mobile marketing Mabelie Samuels internet marketeer 02/05 Mobile marketing Kunt u zich uw eerste mobiele telefoon nog herinneren? Die van mij was een Motorola, versie onbekend,

Nadere informatie

Globalisering verandert in digitalisering

Globalisering verandert in digitalisering Globalisering verandert in digitalisering Het proces van Globalisering, zoals we dat kennen, loopt ten einde. Het proces van digitalisering als alternatief voor een nieuwe tak aan de boom van globalisering

Nadere informatie

Trends in Digitale Media; nieuwe opportunities voor TV

Trends in Digitale Media; nieuwe opportunities voor TV Trends in Digitale Media; nieuwe opportunities voor TV Second screen breekt definitief door Het aantal bezitters van ipads en andere tablets is per december 2011 gestegen tot 1.7 miljoen Nederlanders (14%

Nadere informatie

Hoe kunt u profiteren van de cloud? Whitepaper

Hoe kunt u profiteren van de cloud? Whitepaper Hoe kunt u profiteren van de cloud? Whitepaper Auteur: Roy Scholten Datum: woensdag 16 september, 2015 Versie: 1.1 Hoe u kunt profiteren van de Cloud Met de komst van moderne technieken en de opmars van

Nadere informatie

Verandering en innovatie in de zorg met de REGIE Zorg app

Verandering en innovatie in de zorg met de REGIE Zorg app Verandering en innovatie in de zorg met de REGIE Zorg app De zorg app Regie is ontwikkeld om cliënten meer inzicht en controle te geven en tegelijkertijd efficiënter te werken. Veranderingen in de zorg

Nadere informatie

Whitepaper Mobile commerce

Whitepaper Mobile commerce Whitepaper Mobile commerce Inhoudsopgave INLEIDING... 2 WAT IS M-COMMERCE?... 3 VAN E-COMMERCE NAAR M-COMMERCE... 3 HUIDIGE RESULTATEN... 4 THE NEXT STEP... 4 MOBILE FAST CHECKOUT... 5 MEER WETEN?... 5

Nadere informatie

Programma van vanmiddag

Programma van vanmiddag Programma van vanmiddag 13.30 uur Opening 13.40 uur Presentatie van René en Suzanne over transitie-experimenten 14.15 uur Kijken naar de eigen praktijk Verschillende groepen geven eigen analyse: - Hoe

Nadere informatie

Digitale innovatie in de bancaire sector in Nederland: kansen en bedreigingen

Digitale innovatie in de bancaire sector in Nederland: kansen en bedreigingen Digitale innovatie in de bancaire sector in Nederland: kansen en bedreigingen Tony de Bree, 19 november 2014 Nog niet zolang geleden werd er door traditionele spelers in Nederland en over de hele wereld

Nadere informatie

De Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen

De Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen 1 De Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen In het publieke domein worden allerlei nieuwe technieken gebruikt: ambtenaren gebruiken Twitter, games, webplatformen en monitoringtools om de

Nadere informatie

Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)?

Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)? Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)? Chris Aalberts Internet en sociale media hebben de wereld ingrijpend veranderd, dat weten we allemaal. Maar deze simpele waarheid zegt maar weinig

Nadere informatie

Exponentiële groei in digitale technologie

Exponentiële groei in digitale technologie Exponentiële groei in digitale technologie TV aanbod wordt breder en kijkbeleving consument beter Marieke van der Donk, Deloitte Agenda Technologie en de toekomst van TV Een duurzame relatie met TV Consumenten

Nadere informatie

Informational Governance

Informational Governance Story Informational Governance Juli 2013 Nog niet zo heel lang geleden voltrokken veranderingen in de maatschappij zich volgens logische, min of meer vaste patronen. Overheden, bedrijven, wetenschappers,

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/32003 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Yuanyuan Zhao Title: Modelling the dynamics of the innovation process : a data-driven

Nadere informatie

Digitale cultuur als continuüm

Digitale cultuur als continuüm Digitale cultuur als continuüm Samenvatting Activiteitenplan 2017-2020 Stichting Digitaal Erfgoed Nederland (DEN) Den Haag, 31 januari 2016 1/5 1. Vooraf Deze samenvatting is gebaseerd op de subsidieaanvraag

Nadere informatie

WHITEPAPER. Wat is een. Responsive website? Voordelen van een. Responsive website? Hoe start je met een. Responsive website? RESPONSIVE WEBSITES

WHITEPAPER. Wat is een. Responsive website? Voordelen van een. Responsive website? Hoe start je met een. Responsive website? RESPONSIVE WEBSITES WHITEPAPER RESPONSIVE WEBSITES Wat is een Responsive website? Voordelen van een Responsive website? Hoe start je met een Responsive website? INTRODUCTIE Met het downloaden van deze whitepaper kunnen we

Nadere informatie

Probeer nu GRATIS. Start met het uitzenden van uw Narrowcasting boodschap

Probeer nu GRATIS. Start met het uitzenden van uw Narrowcasting boodschap Probeer nu GRATIS Start met het uitzenden van uw Narrowcasting boodschap Opensignage eenvoudig uw doelgroep informeren Zoekt u een eenvoudige manier om uw doelgroep te informeren via een beeldschermennetwerk?

Nadere informatie

Factsheet CONTINUOUS VALUE DELIVERY Mirabeau

Factsheet CONTINUOUS VALUE DELIVERY Mirabeau Factsheet CONTINUOUS VALUE DELIVERY Mirabeau CONTINUOUS VALUE DELIVERY We zorgen ervoor dat u in elke volwassenheidsfase van uw digitale platform snel en continu waarde kunt toevoegen voor eindgebruikers.

Nadere informatie

2nd, 3th en Xth Screen

2nd, 3th en Xth Screen MIE 2012 2nd, 3th en Xth Screen Verzorgd door Bas de Vos directeur SKO Paul van Niekerk directeur Media Intomart GfK Moving Pictures: NL 2011 Presentatie voor MIE Bas de Vos Directeur SKO MIE 2012 De kijkcijfers

Nadere informatie

Communiceren in zakelijke omgevingen

Communiceren in zakelijke omgevingen Communiceren in zakelijke omgevingen Slimmer communiceren Communiceren in zakelijke omgevingen Slimmer communiceren Vodafone december 2010 Leefritme heeft een belangrijke invloed op de relatie tussen mensen

Nadere informatie

Factsheet BEHEER CONSULTANCY Managed Services

Factsheet BEHEER CONSULTANCY Managed Services Factsheet BEHEER CONSULTANCY Managed Services BEHEER CONSULTANCY Managed Services We geven gedegen advies om de beschikbaarheid van uw platform en daarmee de user experience te verbeteren. Inclusief concrete

Nadere informatie

De alles-in-1 Zorgapp

De alles-in-1 Zorgapp De alles-in-1 Zorgapp Tevreden cliënten en medewerkers Impact van zorgapps op de zorgverlening Meerwaarde van zorgapps in het zorgproces De rol van de zorgverlener verandert in rap tempo door nieuwe technologie

Nadere informatie

Dataportabiliteit. Auteur: Miranda van Elswijk en Willem-Jan van Elk

Dataportabiliteit. Auteur: Miranda van Elswijk en Willem-Jan van Elk Dataportabiliteit Auteur: Miranda van Elswijk en Willem-Jan van Elk Cloud computing is een recente ontwikkeling die het mogelijk maakt om complexe ICTfunctionaliteit als dienst via het internet af te nemen.

Nadere informatie

Samenvatting. Clay Shirky Iedereen Hoofdstuk 4 Eerst publiceren, dan filteren. Esther Wieringa - 0817367 Kelly van de Sande 0817383 CMD2B

Samenvatting. Clay Shirky Iedereen Hoofdstuk 4 Eerst publiceren, dan filteren. Esther Wieringa - 0817367 Kelly van de Sande 0817383 CMD2B Samenvatting Clay Shirky Iedereen Hoofdstuk 4 Eerst publiceren, dan filteren Esther Wieringa - 0817367 Kelly van de Sande 0817383 CMD2B Deze samenvatting gaat over hoofdstuk 4; eerst publiceren dan filteren,

Nadere informatie

Van Wikipedia naar Onderwijs, de kracht van het open domein. sambo-ict conferentie 27 januari 2017

Van Wikipedia naar Onderwijs, de kracht van het open domein. sambo-ict conferentie 27 januari 2017 Van Wikipedia naar Onderwijs, de kracht van het open domein sambo-ict conferentie 27 januari 2017 Even Voorstellen Jan-Bart de Vreede Domeinmanager Leermiddelen & Metadata, Stichting Kennisnet 9 jaar lang

Nadere informatie

Leerscenario Kata-App (werktitel) Raymond Stoops Hogeschool Utrecht. Analyse. Inleiding. Doelstellingen

Leerscenario Kata-App (werktitel) Raymond Stoops Hogeschool Utrecht. Analyse. Inleiding. Doelstellingen Leerscenario Kata-App (werktitel) Raymond Stoops Hogeschool Utrecht Analyse Inleiding Bij het beoefenen van karate zijn er meerdere trainingsvormen. Een individuele trainingsvorm is de kata, waar een vast

Nadere informatie

STORAGE AUTOMATION IT MANAGEMENT & OPTIMIZATION DATAGROEI DE BAAS MET EXTREEM BEHEERGEMAK DOOR AUTOMATISERING EN VIRTUALISATIE

STORAGE AUTOMATION IT MANAGEMENT & OPTIMIZATION DATAGROEI DE BAAS MET EXTREEM BEHEERGEMAK DOOR AUTOMATISERING EN VIRTUALISATIE IT MANAGEMENT & OPTIMIZATION STORAGE AUTOMATION DATAGROEI DE BAAS MET EXTREEM BEHEERGEMAK DOOR AUTOMATISERING EN VIRTUALISATIE EEN EFFECTIEVE EN KOSTENEFFICIËNTE OPLOSSING VOOR DATAGROEI De druk op systeembeheerders

Nadere informatie

USABILITY VOOR HET WEB EN MOBIELE APPARATEN PETER KASSENAAR

USABILITY VOOR HET WEB EN MOBIELE APPARATEN PETER KASSENAAR USABILITY VOOR HET WEB EN MOBIELE APPARATEN PETER KASSENAAR WELKOM AGENDA Introductie Korte algemene inleiding Usability Usability voor mobiele apparaten Vragen - afsluiting INTRODUCTIE Peter Kassenaar;

Nadere informatie

App creation made simple!

App creation made simple! App creation made simple! VAN PRINT NAAR APPS Pieter van der Kruijf Accountmanager @ LayerGloss In m n functie als Accountmanager binnen LayerGloss spreek ik veel klanten, waaronder veel uitgevers, die

Nadere informatie

18 REDENEN OM TE KIEZEN VOOR CENTRIC PROJECTPORTAAL BOUW

18 REDENEN OM TE KIEZEN VOOR CENTRIC PROJECTPORTAAL BOUW 18 REDENEN OM TE KIEZEN VOOR CENTRIC PROJECTPORTAAL BOUW Versie: 1 Datum 21 april 2016 Auteur Peter Stolk Centric Projectportaal Bouw 1 Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Actuele informatie cruciaal 3 SharePoint

Nadere informatie

Waarmaken van Leibniz s droom

Waarmaken van Leibniz s droom Waarmaken van Leibniz s droom Artificiële intelligentie Communicatie & internet Operating system Economie Computatietheorie & Software Efficiënt productieproces Hardware architectuur Electronica: relais

Nadere informatie

Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector

Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector Wie wij zijn Het Retail Innovation Platform helpt de innovatie- en concurrentiekracht van de retailsector te versterken. Samen met retailers en andere

Nadere informatie

Centrale regie en decentraal gebruik binnen communicatie

Centrale regie en decentraal gebruik binnen  communicatie binnen e-mailcommunicatie Een guide voor het regisseren en faciliteren van e-mail als communicatiemiddel binnen organisaties met decentrale verantwoordelijkheden Powered by De inzet van e-mail als communicatiemiddel

Nadere informatie

Altijd en overal in de cloud. Al uw data en applicaties vanaf elk device bereikbaar voor uw medewerkers

Altijd en overal in de cloud. Al uw data en applicaties vanaf elk device bereikbaar voor uw medewerkers Altijd en overal in de cloud Al uw data en applicaties vanaf elk device bereikbaar voor uw medewerkers Zorgeloos in de cloud De wereld verandert voortdurend en ook ons werkmodel bevindt zich in een fase

Nadere informatie

Referentiecase. Five 4 U Cloud Social Intranet

Referentiecase. Five 4 U Cloud Social Intranet Referentiecase Five 4 U Cloud Social Intranet Om niet opnieuw het wiel uit te vinden, hebben we specifiek gekeken naar een standaard oplossing in Office 365. Er zijn maar weinig partijen die een standaard

Nadere informatie

SharePoint 2010 versus 2013

SharePoint 2010 versus 2013 Whitepaper SharePoint 2010 versus 2013 Is een upgrade noodzakelijk? T +31 418 57 07 00, F +31 418 57 07 50 Inleiding Microsoft komt met een echt sociaal samenwerkingsplatform dat past bij de eisen en wensen

Nadere informatie

Your story, delivered

Your story, delivered Your story, delivered Wat is een webinar? Een webinar is een live online presentatie die vanaf elke locatie door duizenden deelnemers tegelijkertijd kan worden gevolgd. U betrekt uw deelnemers met interactieve

Nadere informatie

DE PRIVATE CLOUD. Johan Bos & Erik de Meijer

DE PRIVATE CLOUD. Johan Bos & Erik de Meijer DE PRIVATE CLOUD Johan Bos & Erik de Meijer Agenda Wat is Cloud? Waarom Private Cloud? Wanneer Private Cloud? Een stappenplan Vragen Quiz Ga naar www.kahoot.it of download de app Gefeliciteerd! 2017 EXACT

Nadere informatie

Visie op duurzaam Veranderen

Visie op duurzaam Veranderen Visie op duurzaam Veranderen Ruysdael Ruysdael is een gerenommeerd bureau dat zich sinds haar oprichting in 1994 heeft gespecialiseerd in het managen van veranderingen. Onze dienstverlening kent talloze

Nadere informatie

De kracht van platformen

De kracht van platformen De kracht van platformen Maurits Kreijveld Boek & Festival OOA, 19 mei 2015 Maurits Kreijveld, 2015 Over mij wisdomofthecrowd.nl @wisdomofcrowd 2 Apple App Store 3 Airbnb, Uber 4 Platformen in opkomst

Nadere informatie

2 Het nieuwe werken gedefinieerd

2 Het nieuwe werken gedefinieerd 2 Het nieuwe werken gedefinieerd Waar komt de trend van het nieuwe werken vandaan? De vele publicaties die er zijn over het nieuwe werken voeren vaak een white paper van Microsoft oprichter Bill Gates

Nadere informatie

9 redenen waarom jouw website geen klanten oplevert.

9 redenen waarom jouw website geen klanten oplevert. 9 redenen waarom jouw website geen klanten oplevert. Introductie Een goed ingerichte website met een goed uitgevoerde marketingstrategie is het ideale marketing tool voor ondernemers. Een goede website

Nadere informatie

1. De uitdagingen waarvoor we staan

1. De uitdagingen waarvoor we staan Opbouw 1. De uitdagingen waarvoor we staan en / in transitie 2. Denken over transities Erik Paredis Centrum voor Duurzame Ontwikkeling Universiteit Gent 3. En wat met cultuur? 4. Bestaande transitienetwerken

Nadere informatie

ORGANISATIEDISSONANTIE

ORGANISATIEDISSONANTIE ORGANISATIEDISSONANTIE Hebben wij dat? Marianne Kok 2015 Marianne Kok Titel Organisatiedissonantie Ondertitel Hebben wij dat? ISBN 978-90-823911-0-7 Druk Eerste druk, 2015 NUR 801 management algemeen Trefwoorden:

Nadere informatie

Meest mobiele organisatie van Nederland

Meest mobiele organisatie van Nederland Resultaten onderzoek Meest mobiele organisatie van Nederland Juni 2013 Uitkomsten onderzoek onder top organisaties in Nederland Uitgevoerd door Keala Research & Consultancy in de periode mei tot en met

Nadere informatie

HOE EENVOUDIG IS HET OM GEBRUIK TE MAKEN VAN CLOUD COMPUTING?

HOE EENVOUDIG IS HET OM GEBRUIK TE MAKEN VAN CLOUD COMPUTING? Innervate: Januari 2011 WHITEPAPER CLOUD COMPUTING HOE EENVOUDIG IS HET OM GEBRUIK TE MAKEN VAN CLOUD COMPUTING? Lees hier in het kort hoe u zich het best kunt bewegen in de wereld van cloud computing

Nadere informatie

De digitale kiosk: Collectieve digitale distributie van content van Vlaamse & Nederlandse cultuurtijdschriften

De digitale kiosk: Collectieve digitale distributie van content van Vlaamse & Nederlandse cultuurtijdschriften De digitale kiosk: Collectieve digitale distributie van content van Vlaamse & Nederlandse cultuurtijdschriften Workshop De Brakke Grond, Amsterdam, 21 mei 2015 Workshop - Inhoud 1. Presentatie (20 minuten)

Nadere informatie

Application Services. Alles onder één dak: functioneel applicatiebeheer, applicatieontwikkeling en testdiensten

Application Services. Alles onder één dak: functioneel applicatiebeheer, applicatieontwikkeling en testdiensten Application Services Alles onder één dak: functioneel applicatiebeheer, applicatieontwikkeling en testdiensten Application Services van KPN Afdelingen smelten samen, markten verschuiven, klanten willen

Nadere informatie

Drie domeinen als basis voor onze toekomstige veiligheid De genoemde trends en game changers raken onze veiligheid. Enerzijds zijn het bedreigingen, anderzijds maken zij een veiliger Nederland mogelijk.

Nadere informatie

DIGITAAL WERKEN OP WEG NAAR 2020

DIGITAAL WERKEN OP WEG NAAR 2020 DIGITAAL WERKEN OP WEG NAAR 2020 Doclogic Full Service Partner Digitaal Werken Richard Dobbe Senior Sales Consultant Even voorstellen Doclogic 1999-2009 Decos Richard Dobbe Senior Sales Consultant Autonomy

Nadere informatie

Richtlijn gebruik social media. Interne en Externe Communicatie. Voor studenten. Collegejaar 2012-2013

Richtlijn gebruik social media. Interne en Externe Communicatie. Voor studenten. Collegejaar 2012-2013 Richtlijn gebruik social media Interne en Externe Communicatie Voor studenten Collegejaar 2012-2013 Directie Onderwijs & Opleidingen Team Communicatie & Voorlichting Juli 2012 Social Media 1 Inleiding

Nadere informatie

2 1/2. digitale interne communicatie. Luc de Ruijter. Binnenkort verkrijgbaar!

2 1/2. digitale interne communicatie. Luc de Ruijter. Binnenkort verkrijgbaar! digitale interne communicatie Binnenkort verkrijgbaar! Inhoud als basis voor het verbeteren van dienstverlening en samenhang in digitale (interne) communicatie Luc de Ruijter Digitale interne communicatie

Nadere informatie

Factsheet((NL)( Intranet,(Extranet,(Social(&(more

Factsheet((NL)( Intranet,(Extranet,(Social(&(more Multi Enterprise Social Network Platform 10 redenen om mee te doen Factsheet((NL)( Intranet,(Extranet,(Social(&(more Intranet, Extranet, Social Organiseer mensen en informatie op natuurlijke wijze TransportLAB

Nadere informatie

Qsuite in een mobiele applicatie. Geschikt voor telefoon en tablet

Qsuite in een mobiele applicatie. Geschikt voor telefoon en tablet Qsuite in een mobiele applicatie Geschikt voor telefoon en tablet Er is geen stoppen meer aan Het internetgebruik in de wereld neemt iedere dag toe. IT is overal,. Internet is steeds meer, vaker en sneller

Nadere informatie

End-note. Sven Noomen Wouter Heutmekers

End-note. Sven Noomen Wouter Heutmekers End-note Sven Noomen Wouter Heutmekers 2 Ok, en morgenvroeg? Voorstellen 25111978 14 8 4 6 23 25031981 12 3 1 1339 3 Think BIG Act SMALL 2011 Scale FAST 4 5 6 Visie & strategie Strategie Ondersteuning

Nadere informatie

Opleidingsprogramma DoenDenken

Opleidingsprogramma DoenDenken 15-10-2015 Opleidingsprogramma DoenDenken Inleiding Het opleidingsprogramma DoenDenken is gericht op medewerkers die leren en innoveren in hun organisatie belangrijk vinden en zich daar zelf actief voor

Nadere informatie

PRESTATIESITE WEBPAKKET

PRESTATIESITE WEBPAKKET PRESTATIESITE WEBPAKKET PRESTATIESITE Wij hebben al onze ervaring gebruikt om een gestandaardiseerd webpakket te ontwikkelen met een lay-out welke de focus heeft op leads en new business. Op deze wijze

Nadere informatie

Vodafone Skype for Business

Vodafone Skype for Business Vodafone Skype for Business Whitepaper Skype for Business Vodafone Power to you Whitepaper Skype for Business 1 Slimmer samenwerken met Skype for Business Mensen en organisaties communiceren anders dan

Nadere informatie

Het Slimme Connecteren In de praktijk bij Service Centrum Flevolandse Bibliotheken

Het Slimme Connecteren In de praktijk bij Service Centrum Flevolandse Bibliotheken Het Slimme Connecteren In de praktijk bij Service Centrum Flevolandse Bibliotheken Optimale ondersteuning voor Flevolandse bibliotheken De rol van de Nederlandse bibliotheken verandert. Enerzijds is een

Nadere informatie

HET BOEKEN MANIFEST LEZEN WAT JE WENST, WANNEER JIJ DAT WENST, IN IEDER DOOR JOU GEWENST FORMAAT. #MYNEXTREAD

HET BOEKEN MANIFEST LEZEN WAT JE WENST, WANNEER JIJ DAT WENST, IN IEDER DOOR JOU GEWENST FORMAAT. #MYNEXTREAD HET BOEKEN MANIFEST LEZEN WAT JE WENST, WANNEER JIJ DAT WENST, IN IEDER DOOR JOU GEWENST FORMAAT. #MYNEXTREAD 2 I Het Boeken Manifest De Europese en Internationale Federatie van Boekhandels (EIBF) vertegenwoordigt

Nadere informatie

Business Workflow innovaties in SAP S/4 HANA

Business Workflow innovaties in SAP S/4 HANA Business Workflow innovaties in SAP S/4 HANA Op dit moment vindt er wereldwijd een technologie gebaseerde bedrijfsrevolutie plaats die op het eerste gezicht geen grenzen kent. Met zeer grote snelheid worden

Nadere informatie

012345561728944 53 9 1 49 6 2 0 C*D('8>,E@D8*.*,F@*/F*..*+,*+, /@=8G.,E*;8G,@+;*(,/F';*+F*+, E*8,HIJJ &'()*+,-'./,012345216,*+,78*+9,:;,

Nadere informatie

Van Consumers naar Prosumers. O.W. Vonder

Van Consumers naar Prosumers. O.W. Vonder 1 Van Consumers naar Prosumers O.W. Vonder Over Learning Valley Vertaalt onderwijskundige vraagstukken naar Microsoft oplossingen Spin-out van Wageningen Universiteit Ruime onderwijskundige kennis en expertise

Nadere informatie

Radboudumc online: Hoe stel je de patiënt centraal in een omnichannel oplossing? Mobile Healthcare Event 24 november 2017 Yno Papen

Radboudumc online: Hoe stel je de patiënt centraal in een omnichannel oplossing? Mobile Healthcare Event 24 november 2017 Yno Papen Radboudumc online: Hoe stel je de patiënt centraal in een omnichannel oplossing? Mobile Healthcare Event 24 november 2017 Yno Papen Inleiding Het Radboudumc is een vooruitstrevend en innovatief universitair

Nadere informatie

FBTO voorspelt binnen 24 uur na lancering het resultaat van een online campagne.

FBTO voorspelt binnen 24 uur na lancering het resultaat van een online campagne. FBTO voorspelt binnen 24 uur na lancering het resultaat van een online campagne. Toen het in kaart brengen van bezoekersgedrag op websites nog in de kinderschoenen stond, beperkten marketeers zich tot

Nadere informatie

BEGRIJP, VERGELIJK EN VERKLAAR UW DATA MET DATAVISUALISATIE POWERED BY

BEGRIJP, VERGELIJK EN VERKLAAR UW DATA MET DATAVISUALISATIE POWERED BY BEGRIJP, VERGELIJK EN VERKLAAR UW DATA MET DATAVISUALISATIE SNELLERE INZICHTEN MET DATAVISUALISATIE Met de uitdrukking een beeld zegt meer dan duizend woorden bent u wellicht bekend. Beelden vertellen

Nadere informatie

RICHES Renewal, Innovation and Change: Heritage and European Society

RICHES Renewal, Innovation and Change: Heritage and European Society This project has received funding from the European Union s Seventh Framework Programme for research, technological development and demonstration under grant agreement no 612789 RICHES Renewal, Innovation

Nadere informatie

Microsoft Office 365 voor bedrijven. Remcoh legt uit

Microsoft Office 365 voor bedrijven. Remcoh legt uit Microsoft Office 365 voor bedrijven Remcoh legt uit Beter samenwerken, ook onderweg Starten met Office 365 is starten met het nieuwe werken. Met Office 365 heeft u namelijk de mogelijkheid om altijd en

Nadere informatie

Is uw webshop geschikt voor mobiel?

Is uw webshop geschikt voor mobiel? Is uw webshop geschikt voor mobiel? vanaf 69,95 per maand Werkt op alle smartphones en tablets Docdata Mobile Shop dé complete webshop voor mobiel! Docdata Mobile Shop is powered by Qweery Uitbreiden van

Nadere informatie

Resultaten internetpanel Dienst Regelingen

Resultaten internetpanel Dienst Regelingen Resultaten internetpanel Dienst Regelingen Resultaten peiling 15: gebruik social media juli 2012 1. Inleiding Tussen 1 juni en 10 juni konden panelleden van het internetpanel Dienst Regelingen een peiling

Nadere informatie

HOOFDSTUK 6: MARKETINGPROGRAMMA S OM MERKMEERWAARDE OP TE BOUWEN

HOOFDSTUK 6: MARKETINGPROGRAMMA S OM MERKMEERWAARDE OP TE BOUWEN HOOFDSTUK 6: MARKETINGPROGRAMMA S OM MERKMEERWAARDE OP TE BOUWEN 1 INTRODUCTIE H:6 Dit hoofdstuk bekijkt het meest flexibele element van marketingprogramma s. Marketingcommunicatie-instrumenten zijn die

Nadere informatie

De cloud die gebouwd is voor uw onderneming.

De cloud die gebouwd is voor uw onderneming. De cloud die gebouwd is voor uw onderneming. Dit is de Microsoft Cloud. Elke onderneming is uniek. Van gezondheidszorg tot de detailhandel, van fabricage tot financiële dienstverlening: geen twee ondernemingen

Nadere informatie

OpenText RightFax. Intuitive Business Intelligence. Whitepaper. BI/Dashboard oplossing voor OpenText RightFax

OpenText RightFax. Intuitive Business Intelligence. Whitepaper. BI/Dashboard oplossing voor OpenText RightFax OpenText RightFax Intuitive Business Intelligence Whitepaper BI/Dashboard oplossing voor OpenText RightFax Beschrijving van de oplossing, functionaliteit & implementatie Inhoud 1 Introductie 2 Kenmerken

Nadere informatie

Factsheet KICKSTARTERS Mirabeau

Factsheet KICKSTARTERS Mirabeau Factsheet KICKSTARTERS Mirabeau KICKSTARTERS We lanceren binnen twee maanden een nieuw digitaal platform waarmee u in hoog tempo business value genereert. De digitale transformatie is in volle gang. Consumenten

Nadere informatie

In 3 stappen naar de juiste keuze voor marketing software

In 3 stappen naar de juiste keuze voor marketing software In 3 stappen naar de juiste keuze voor marketing software 4orange, 2014 Hogehilweg 24 1101 CD Amsterdam Zuidoost www.4orange.nl 2 Hoe kunnen de juiste keuzes voor marketing software gemaakt worden? In

Nadere informatie

Hoe wordt technologie een groeiversneller voor jouw bedrijf?

Hoe wordt technologie een groeiversneller voor jouw bedrijf? Hoe wordt technologie een groeiversneller voor jouw bedrijf? Digital Transformation een van de buzzwoorden van deze tijd. Begrijpelijk want nieuwe mogelijkheden, ontstaan door technologische vooruitgang,

Nadere informatie

E-resultaat aanpak. Meer aanvragen en verkopen door uw online klant centraal te stellen

E-resultaat aanpak. Meer aanvragen en verkopen door uw online klant centraal te stellen E-resultaat aanpak Meer aanvragen en verkopen door uw online klant centraal te stellen 2010 ContentForces Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,

Nadere informatie

Elementen communicatieplan OGH

Elementen communicatieplan OGH Twitteren op je werk Elementen communicatieplan OGH empowerment van medewerkers Jan Jelle van Hasselt Roosmarijn Busch Apeldoorn, 3 februari 2011 2 3 Programma Twitteren op je werk - over empowerment van

Nadere informatie

Data at your fingertips

Data at your fingertips Data at your fingertips 4orange, 2015 Hogehilweg 24 1101 CD Amsterdam Zuidoost www.4orange.nl 2 6 redenen waarom de marketeer zelf eigenaar moet zijn van de Marketing Software uitdaging! Bij beslissingen

Nadere informatie

Digitale transformatie bij gemeenten Binnen het Data-ecosysteem

Digitale transformatie bij gemeenten Binnen het Data-ecosysteem Realisatie Datagedreven werken Digitale transformatie bij gemeenten Binnen het Data-ecosysteem Colofon Digitale transformative van Gemeenten Onderzoek uitgevoerd door drs. Etienne B.M. Schoenmakers CMC

Nadere informatie

Ontwikkeling netwerken: waar gaan we naartoe?

Ontwikkeling netwerken: waar gaan we naartoe? Ontwikkeling netwerken: waar gaan we naartoe? Arjen van Dalsum Key Business Partner Manager arjen.vandalsum@kpn.com 06-53161614 Leusden, 3 november 2011 Agenda Introductie Visie strategie KPN Ontwikkelingen

Nadere informatie

Reference case Atlas Copco. Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren. Vodafone Power to you

Reference case Atlas Copco. Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren. Vodafone Power to you Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren Vodafone Power to you Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren Atlas Copco

Nadere informatie

Maken transities de wereld duurzamer?

Maken transities de wereld duurzamer? Maken transities de wereld duurzamer? Erik Paredis Centrum voor Duurzame Ontwikkeling Universiteit Gent www.cdo.ugent.be Benelux conferentie 2014 Leren in Transitie 18 november 2014 Gent 1. Denken over

Nadere informatie

Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1

Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1 Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1 Dutch industry fit for the future?! onze wereld verandert en dus ook onze industrie. met impact op economie en samenleving smart industry agenda

Nadere informatie

7 manieren voor sneller, efficiënter en veiliger communiceren

7 manieren voor sneller, efficiënter en veiliger communiceren 7 manieren voor sneller, efficiënter en veiliger communiceren 7 manieren voor sneller, efficiënter en veiliger communiceren Win meer tijd Je vraagt je soms wel eens af of je nog aan werken toekomt. Die

Nadere informatie

Wat hebben Cloud en Digitale Transformatie met elkaar te maken?

Wat hebben Cloud en Digitale Transformatie met elkaar te maken? Public Briefing / November 2017 Wat hebben Cloud en Digitale Transformatie met elkaar te maken? Nederlandse organisaties richten zich in toenemende mate op digitale transformatie. Maar wat is dat eigenlijk?

Nadere informatie

In 3 stappen naar de juiste keuze voor marketing software

In 3 stappen naar de juiste keuze voor marketing software In 3 stappen naar de juiste keuze voor marketing software 4orange, 2014 Hogehilweg 24 1101 CD Amsterdam Zuidoost www.4orange.nl 2 Hoe kunnen de juiste keuzes voor marketing software gemaakt worden? In

Nadere informatie

Presentatie onderzoek Richard van Hoorn. Nieuwegein 26 mei 2011

Presentatie onderzoek Richard van Hoorn. Nieuwegein 26 mei 2011 Presentatie onderzoek Richard van Hoorn Nieuwegein 26 mei 2011 Agenda Nieuwe Drukvormen, 2009 Actuele trends en ontwikkelingen Nieuwe structuur bedrijfstak 2009: Nieuwe Drukvormen Wat maakt drukkerijen

Nadere informatie

Portals en Leernetwerken

Portals en Leernetwerken Portals en Leernetwerken Marcel Wigman, Henry Hermans 7 juni 2009 Inleiding In het kader van het 3-lensus project rond Leren voor Duurzame Regionale Ontwikkeling is aan CELSTEC gevraagd een korte notitie

Nadere informatie

Marleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden

Marleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden HANDOUT SCENARIO-ONTWIKKELING Marleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden SCENARIO-ONTWIKKELING I n h o u d Scenario-ontwikkeling 1 1 Wat zijn scenario s? 1 2 Waarom

Nadere informatie

Strategische agenda pag. 3 Onze missie pag. 3 Onze koers pag. 5 Onze speerpunten pag. 6 Onze kerntaken

Strategische agenda pag. 3 Onze missie pag. 3 Onze koers pag. 5 Onze speerpunten pag. 6 Onze kerntaken Strategische agenda 2018-2020 pag. 3 Onze missie pag. 3 Onze koers pag. 5 Onze speerpunten pag. 6 Onze kerntaken Onze missie Wij staan voor goede en betaalbare zorg voor alle inwoners van Nederland. Onze

Nadere informatie