Het zelfstandig naamwoord: het geslacht

Transcriptie

1 Het zelfstandig naamwoord: het geslacht HET BELANGRIJKSTE IN HET KORT Er zijn drie soorten zelfstandige naamwoorden: mannelijke, vrouwelijke en onzijdige. Je herkent het geslacht van zelfstandige naamwoorden aan het bepaald lidwoord. Het bepaald lidwoord van de mannelijke woorden is: der der Hund de hond Het bepaald lidwoord van de vrouwelijke woorden is: die die Katze de kat Het bepaald lidwoord van de onzijdige woorden is: das das Tier het dier Wat zijn zelfstandige naamwoorden? Zelfstandige naamwoorden zijn woorden waarmee we levende wezens, dingen of abstracte begrippen aanduiden. Ze kunnen worden verbonden met een bepaald lidwoord (in het Nederlands de of het) of met een onbepaald lidwoord (in het Nederlands een). Voorbeelden: de/een buurman; het/een schip; de/een gedachte Ook eigennamen zijn zelfstandige naamwoorden: Hans; de Rijn In het Duits worden alle zelfstandige naamwoorden altijd met een hoofdletter geschreven: der/ein Nachbar; das/ein Schiff; der/ein Gedanke Het woordgeslacht in het Nederlands Het Nederlands heeft mannelijke, vrouwelijke en onzijdige zelfstandige naamwoorden. Dit noem je het geslacht van het woord. Het bepaald lidwoord voor mannelijke en vrouwelijke woorden is de, voor onzijdige woorden het. Je kunt aan het lidwoord de dus niet zien of het zelfstandig naamwoord mannelijk of vrouwelijk is. In het Nederlands is het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden ook niet meer belangrijk, behalve bij personen. In sommige woordenboeken staat nog wel of een woord (van oorsprong) mannelijk of vrouwelijk is. Het woordgeslacht in het Duits In het Duits is het altijd wél duidelijk of een zelfstandig naamwoord mannelijk, vrouwelijk of onzijdig is. Elk geslacht heeft een eigen bepaald lidwoord. der voor de mannelijke woorden: der Kater die voor de vrouwelijke woorden: die Tante das voor de onzijdige woorden: das Kind Een Duitstalige kent van elk zelfstandig naamwoord dus het geslacht ook van woorden die geen persoon aangeven: der Mond; die Sonne Het gebruik van het verkeerde lidwoord, persoonlijk of bezittelijk voornaamwoord klinkt in het Duits net zo raar als wanneer je in het Nederlands zegt het boom of Mijn zus heeft zijn nieuwe vriend meegebracht. Onzijdig Omdat het Nederlands en het Duits met elkaar verwant zijn, lijken veel woorden in beide talen op elkaar: der Baum de boom; das Haus het huis Vaak is ook het geslacht hetzelfde. Bij onzijdige woorden is dat handig: de meeste onzijdige woorden in het Nederlands (dus met het lidwoord het) zijn in het Duits ook onzijdig: het schip das Schiff; het boek das Buch Maar voor een aantal woorden geldt deze algemene regel niet, bijvoorbeeld: het apparaat der Apparat 11

2 Mannelijk of vrouwelijk? Woorden die in het Nederlands het lidwoord de hebben, zijn in het Duits mannelijk of vrouwelijk, en soms onzijdig. Bijvoorbeeld: de gevangenis das Gefängnis. Je kunt hier dus niet het Nederlandse woord gebruiken om het woordgeslacht in het Duits te bepalen, maar er zijn wel hulpregels voor een aantal gevallen. Hieronder staan de belangrijkste hulpregels. Mannelijke personen of dieren zijn mannelijk: Vrouwelijke personen en dieren zijn vrouwelijk: der Vater; der Stier die Mutter; die Kuh Verkleinwoorden zijn echter (net als in het Nederlands) altijd onzijdig: das Männchen het mannetje; das Mädchen het meisje Verkleinwoorden eindigen in het Duits meestal op -chen en soms op -lein. Mannelijk zijn: namen van dagen: maanden: jaargetijden: windrichtingen: veel begrippen die met het weer te maken hebben: veel namen van vissen, vogels en landbouwproducten: automerken: der Montag der Dezember der Herbst der Westen der Regen der Hai; der Papagei; der Kaffee der Mercedes Vrouwelijk zijn: veel woorden die op -e eindigen: veel namen van bomen en bloemen: woorden met de achtervoegsels -heit: -keit: -schaft: -ung: -ei: die Wolke die Eiche; die Aster die Wahrheit die Fröhlichkeit die Mannschaft die Richtung die Bäckerei In alle andere gevallen zul je het geslacht gewoon moeten weten. Als je een Duits zelfstandig naamwoord leert, moet je het lidwoord er daarom meteen bij leren. Het gebruik van het woordenboek Bij twijfel kun je het geslacht van een woord in een woordenboek opzoeken. In woordenboeken van Nederlandse uitgevers worden meestal deze afkortingen gebruikt: m (= mannelijk), v (= vrouwelijk) en o (= onzijdig) Duitse uitgevers gebruiken: m (= männlich of maskulin), w (= weiblich) of f (= feminin) en s (= sächlich) of n (= neutral), of het lidwoord zelf staat erbij. Het komt voor dat je bij een woord meer dan één geslacht vindt. Meestal heeft het woord dan meerdere betekenissen: der See het meer die See de zee Het is van groot belang dat je het woordenboek dat je gebruikt, goed kent. Je moet onder andere weten wat de afkortingen en symbooltekens betekenen. Die verschillen nogal eens per woordenboek. Ze worden altijd in een aparte lijst verklaard. Ook is het belangrijk om zeker te weten dat je de juiste betekenis van een woord gevonden hebt. Veel woorden hebben in één taal meerdere betekenissen, en dan krijgt elke betekenis een aparte vertaling. Bij meerdere betekenissen maakt een goed woordenboek door een omschrijving of een voorbeeldzinnetje duidelijk welke betekenis bedoeld wordt. Je moet dus altijd goed lezen om achter de juiste vertaling te komen. Let er ook op dat je bij de juiste woordsoort kijkt (zelfstandig naamwoord, werkwoord, enz.). 12

3 Lang niet alle woorden van een taal staan in een woordenboek. In een dun woordenboek staan bijvoorbeeld geen woorden die weinig worden gebruikt. Ook staan niet alle samengestelde woorden in een woordenboek, omdat je die je als gebruiker ook zelf kunt bedenken als je de aparte woorden weet. Als de vertaling van tafel in het woordenboek staat, evenals die van poot, hoeft het woord tafelpoot er dus eigenlijk niet in te staan behalve als die samenstelling in het Duits op een andere manier gevormd wordt. Van veelgebruikte samenstellingen staat de vertaling vaak wél in het woordenboek. Losse werkwoordsvormen staan meestal niet in een woordenboek, maar alleen het hele werkwoord. Vormen als loop en loopt staan er dus niet in; het hele werkwoord lopen wél. 1 Vul het juiste lidwoord in: der, die of das. Pas de regels toe. der Voorbeeld: Mann 1. Frau 2. Herr 3. Dame 4. Fräulein 5. Tante 6. Bäcker 7. Tochter 8. Kuh 9. Freundin 10. Kater 11. Hahn 12. Opa 13. Großmutter 14. Sohn 15. Vater 16. Mädchen 17. Arzt 18. Bäuerin 19. Bock 20. Kätzchen 2 Vul het juiste lidwoord in. Pas de regels toe. das Voorbeeld: Haus 1. Freiheit 2. Pflanze 3. Sommer 4. Konditorei 5. Buch 6. Brötchen 7. BMW 8. Wind 9. Wasser 10. Tier 11. Essen 12. Schwierigkeit 13. Donnerstag 14. Süden 15. Freundschaft 16. Leben 13

4 17. Februar 18. Volkswagen 19. Regierung 20. Schule 21. Gläschen 22. Nebel 23. Möglichkeit 24. Onkel 25. Ding 26. Wohnung 27. Münze 28. Dach 29. Einheit 30. Stier 31. Kohl 32. Hering 33. Tulpe 34. Schwan 35. Blume 3 Zoek het geslacht van het woord in een woordenboek op. Vul het juiste lidwoord in. Vertaal. der Voorbeeld: Apfel de appel 1. Tisch 2. Kartoffel 3. Fuß 4. Tür 5. Keller 6. Zweifel 7. Teppich 8. Wand 9. Fieber 10. Geschäft 11. Technik 12. Schrank 13. Fußball 14. Zimmer 15. Herd 16. Gefängnis 17. Besuch 14

5 18. Kunst 19. Salat 20. Kuchen 4 Vertaal, met het juiste lidwoord. Gebruik een woordenboek. Voorbeeld: de kast der Schrank 1. de melk 2. het strand 3. het gebouw 4. de perzik 5. de groente 6. de ui 7. het beroep 8. de vork 9. de auto 10. het balkon 11. de stoel 12. het geweld 13. het antwoord 14. de foto 15. het zand 16. de telefoon 17. het bedrijf 18. de tent 19. Zwitserland 20. het kanaal 21. de krokus 22. het geduld 23. het plan 24. de a 25. de hindernis 26. de nul 27. de gans 28. het marmer 29. de Elzas 30. het staal 15

6 Uitspraak en schrijfwijze Klinkers en klinkers met umlaut De klinkers a, o en u en de tweeklank au kunnen een umlaut hebben, ze worden dan geschreven als ä, ö, ü en äu. Umlaut is een verandering van de klank van de klinkers. Deze andere klank wordt aangegeven door twee puntjes op de klinkers. Vaak noemen we dit teken zelf ook een umlaut. Soms, bijvoorbeeld in adressen, wordt de umlaut vervangen door een -e achter de klinker: ae, oe, ue, aeu. Ook zijn er namen waarin een e geschreven wordt in plaats van een umlaut: Dr. Oetker. Een trema wordt in het Duits niet gebruikt om lettergrepen van elkaar te scheiden, zoals in het Nederlands. Vergelijk: Belgien België In het Duits bestaan, net als in het Nederlands, korte en lange klinkers. Bijvoorbeeld: korte a: man Mann; lange a: vader Vater. De lange klinkers zijn vaak niet alleen langer, maar hebben ook een andere klank. In het Duits worden de lange klinkers iets langer aangehouden dan in het Nederlands. De o in Opa klinkt bijvoorbeeld iets langer dan die in opa. De a klinkt kort, als in het Nederlandse man of lang, als in vader De korte ä lijkt op de korte e als in vent De lange ä is eigenlijk de langere vorm van dezelfde è-klank, maar klinkt vaak meer als de e van meter der Mann der Vater das Geschäft das Mädchen De o klinkt kort, als in bok of lang, als in opa De korte ö klinkt als de u in rustig De lange ö klinkt als de eu in leuk der Bock der Opa der Löffel das Brötchen De u klinkt kort, als de oe in koe die Mutter of lang, als de oe in boer die Kuh De korte en de lange u verschillen dus alleen in tijdsduur, niet wat betreft het soort klank. De korte ü klinkt als de uu in minuut die Fünf De lange ü klinkt als de u in muur die Tür In sommige woorden wordt de lange ü-klank geschreven als y: der Typ De i klinkt kort, als de ie in lied das Kind lang, als de ie in dier das Lied Het Duits heeft dus geen klank als de Nederlandse i in kind. Ook de i klinkt altijd als ie (das Kind). De e heeft, net als in het Nederlands, drie soorten klanken: kort als in bed lang als in leven een stomme e, als in beroep das Bett das Leben der Beruf De tweeklank au klinkt als de au of ou in gauw; koud De äu klinkt als oi in hoi Ook de eu wordt zo uitgesproken: das Haus das Gebäude der Freund 16

7 De ei klinkt als ai in maïs die Freiheit De klank van de Nederlandse ij en ei komt in het Duits niet voor! Ook de tweeklank ui ontbreekt. 5 Schrijf het woord over en zet een umlaut indien nodig. Gebruik een woordenboek. Voorbeeld: funf fünf 1. die Katze 2. der Kase 3. dunn 4. das Brot 5. der Zahn 6. das Gebaude 7. bose 8. das Geback 9. groß 10. der Bauer 11. dumm 12. frohlich 13. der Kuss 14. fruh 15. haufig 16. der Hollander 17. bauen 18. das Ratsel 19. das Gluck 20. der Konig 21. storen 22. der Schuler 23. Osterreich 24. hoflich 25. der Sanger 26. zahlen 27. mude 28. traumen 29. die Kuche 30. schon 17

8 Extra bij hoofdstuk 1 Mannelijke en vrouwelijke personen Het Nederlands heeft in sommige gevallen een aparte vorm voor de aanduiding van een vrouwelijke persoon: leraar lerares; kok kokkin; verkoper verkoopster. Maar vaak is er maar één benaming voor zowel de mannelijke als de vrouwelijke persoon: arts; postbode; bakker In het Duits is er vaker een verschillende vorm voor mannelijke en vrouwelijke persoonsaanduidingen. Vaak eindigt de mannelijke vorm op -er: der Ausländer; der Metzger; der Schweizer Voor de vrouwelijke vormen komt hierachter de uitgang -in: die Ausländerin; die Metzgerin; die Schweizerin Ook als de mannelijke vorm eindigt op -e, krijgt de vrouwelijke vorm de uitgang -in: der Portugiese die Portugiesin Soms krijgt de vrouwelijke vorm behalve de uitgang -in ook een umlaut: der Arzt die Ärztin; der Franzose die Französin De mannelijke en vrouwelijke vormen worden in het Duits bij voorkeur apart gebruikt, ook in het meervoud: Liebe Zuschauerinnen und Zuschauer... Beste toeschouwers... omdat kennelijk anders de indruk zou kunnen ontstaan dat niet iedereen aangesproken wordt. In geschreven teksten worden tegenwoordig beide geslachten ook wel in één woord weergegeven, met de hoofdletter I vóór de vrouwelijke uitgang (dus midden in het woord): die ZuschauerInnen de toeschouw(st)ers Verkleinwoorden Verkleinwoorden worden meestal gevormd door -chen achter het woord te zetten: das Lied das Liedchen De uitgang -lein wordt vooral in Zuidduitse dialecten gebruikt: der Bruder das Brüderlein (vgl. Noordduits: das Brüderchen) Verder komt -lein achter woorden die eindigen op -ch of -g: das Buch das Büchlein Bij a, o en u komt er een umlaut op de klinker: das Haus das Häuschen Als het woord op een -e eindigt, vervalt die vóór -chen: die Blume das Blümchen In het Nederlands gebruiken we veel verkleinwoorden, ook als we niet spreken over iets dat werkelijk klein is: een lekker zonnetje. Ook in het Duits wordt dat wel gedaan, maar veel minder vaak dan in het Nederlands. In het Duits wordt dus vaak de gewone vorm van het zelfstandig naamwoord gebruikt, in plaats van het verkleinwoord in het Nederlands. Vergelijk: eine Tasse Kaffee een kopje koffie Sommige Duitse woorden komen echter alleen in de verkleinde vorm voor: das Märchen het sprookje; das Päckchen het pakje; das Kaninchen het konijn Afwijkend gebruik van het lidwoord Soms moet je in het Duits een (bepaald) lidwoord gebruiken, terwijl je dat in het Nederlands niet zou doen. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer je bij kledingstukken en lichaamsdelen in het Nederlands een bezittelijk voornaamwoord gebruikt. Vergelijk: Hans setzt sich den Hut auf den Kopf. Hans zet zijn hoed op zijn hoofd. Sommige namen van landen of streken hebben in het Duits een lidwoord, maar niet in het Nederlands: die Türkei Turkije; der Irak Irak Ook vóór de naam van een persoon kun je in het Duits een lidwoord gebruiken: Da ist der Peter! Daar is Peter! Ook bij de maanden staat vaak een lidwoord, evenals bij de planeten: Der Februar ist kalt. Februari is koud; die Venus Venus; der Mars Mars Een enkele keer komt het omgekeerde voor: geen lidwoord in het Duits, maar wel in het Nederlands: Wir fahren nach Süden. We rijden naar het zuiden. 18

9 6 Schrijf de vrouwelijke vorm op. Gebruik bij twijfel een woordenboek. Voorbeeld: der Freund die Freundin 1. der Lehrer 2. der Fahrer 3. der Niederländer 4. der Leser 5. der Metzger 6. der Österreicher 7. der Anwalt 9 der Russe 10. der Bauer 11. der Professor 12. der Koch 13. der Mechaniker 14. der Kunde 15. der Enkel 8. der Musiker 7 Vertaal met behulp van een woordenboek. Voorbeeld: de tovenares die Zauberin 1. de scholiere 2. de secretaresse 3. de arbeidster 4. de cheffin 5. de auteur (v) 6. de dievegge 7. de actrice 8. de christen (v) 9. de Spaanse 10. de conductrice 11. de moslima 12. de kandidate 13. de Berlijnse 14. de politieagente 15. de soldaat (v) 16. de manager (v) 17. de trainster 18. de danseres 19. de deelneemster 20. de Deense 8 Vorm het verkleinwoord. Voorbeeld: die Katze das Kätzchen 1. die Hand 2. der Bär 3. die Mutter 4. der Bach 5. das Brot 6. die Nuss 7. das Bier 8. der Schnapps 9. das Schaf 10. das Huhn 19