ISSO INFO. Jaap Hogeling benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau. december 2012

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "ISSO INFO. Jaap Hogeling benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau. december 2012"

Transcriptie

1 ISSO INFO 49 Jaap Hogeling benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau Jaap Hogeling, momenteel bij ISSO werkzaam als manager international affairs, is op donderdag 20 september 2012 benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau voor al zijn inspanningen voor de installatiebranche. Hiermee wordt ook zijn inzet gewaardeerd om de kwaliteit van de installatiebranche naar een hoger plan te tillen. Hogeling ontving de onderscheiding voor de betekenis van zijn werk voor de installatiesector in binnen- en buitenland. Nationaal en internationaal heeft hij door zijn betaalde en onbezoldigde inspanningen een duidelijke stempel gezet op de ontwikkeling van normen en regelgevingen voor duurzame en energiezuinige woningen, gebouwen en installaties. Mede dankzij Hogeling loopt ISSO en daarmee Nederland voor op het gebied van kwaliteitsborging en certificatie met beoordelingsrichtlijnen (BRL-en) en heeft Nederland aan hem een bekwame, zeer actieve vertegenwoordiger voor de ontwikkeling en implementatie van Europese richtlijnen. Zijn ideaal en drijfveer hierbij is het milieu, volgens Hogeling een belangrijk goed waar we bijzonder zuinig en trots op moeten zijn. ISSO en KBI zijn onder Hogelings bezielende leiding toon- Jaap Hogeling is benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. Naast hem zijn vrouw Angeliek Wick. Aan de katheder burgemeester Tammes van de gemeente Buren: Hare Majesteit de Koningin en de samenleving willen zijn inzet voor de installatiesector graag waarderen. aangevende organisaties in de installatiesector geworden. Belang van kwaliteit Jaap Hogeling: Dit is niet alleen een erkenning van mijn persoonlijke verdiensten, maar ook die van de installatiesector. Het is het aantoonbare bewijs dat de maatschappij belang stelt in de kwaliteit van onze sector. Het betekent ook dat de maatschappij belang stelt in een kennisinstituut als ISSO en het beheer van certificering door het KBI én in de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Daarbij is deze onderscheiding een Koninklijke erkenning voor onze activiteiten als sector in Europa, waar ik mijn werk met steun van de Europese Commissie voort mag zetten. Mede omdat ISSO en KBI geen commerciële belangenverstrengeling kennen, stelt Europa vertrouwen in mijn vertegenwoordiging van de Nederlandse installatiesector. Daar ben ik trots op. 1 ISSO-INFO 49

2 Aardwarmte voor duurzame energie Een opkomende duurzame techniek is het gebruik van geothermie ofwel aardwarmte. Bij geothermie wordt energie gebruikt dat in bodemwater met een relatief hoge temperatuur is opgeslagen. In tegenstelling tot Warmte en Koude Opslag (WKO) waarbij overtollige warmte of koude in de bodem wordt gepompt en bij warmtevraag weer uit de bodem wordt gepompt, is geothermie veel directer toe te passen. ISSO-info nummer 49 ISSO onderzoekt in Nederland de potentie om voor geothermie ontwerp- en uitvoeringsrichtlijnen op te stellen. Geothermie wordt reeds toegepast in de olie- en gasindustrie. Landen zoals Frankrijk en Duitsland hebben er goede ervaringen mee. De Nederlandse installatiesector is echter nog nauwelijks bekend met de mogelijkheden van aardwarmte. De kassenbouw maakt er incidenteel gebruik van en in Den Haag wordt een woonwijk van energie voorzien door middel van deze techniek. Toch is geothermie een interes- content Aardwarmte voor duurzame energie 2 ISSO-najaarsbijeenkomst 2012 ziet kansen in crisistijd 4 Cursus en CITO-examen warmtepompen 7 BUS rijdt verder door EU en NL 8 Congres Winst door zuinig ontwerp groot succes 10 Energiezuinig ontwerp civiele kunstwerken 10 Instructiematerialen voor energielabel nieuwbouw 11 Publicatie over luchtfilters wordt herzien 11 Inspelen op de toekomst 12 Help mee aan een databank met begrippen en symbolen 14 Van start: herziening ISSO-kleintje Riolering 14 Kennispartnership slaat aan 15 Vernieuwde publicatie over warmte- en koudetransport 16 Uitgaven over legionellapreventie herzien 16 Herzien: instructieboek over noodverlichting 17 Update Kleintje Water 17 WKO-tool bereikt de markt 18 ISSO-Instructiebijeenkomsten Crowdsourcing 23 Slogan Kennis voor Kwaliteit nader verklaard 24 Wisseling van de wacht van het voorzitterschap van ISSO 24 sante optie voor duurzame energieopwekking. Om die reden ontwikkelde de overheid in 2011 het Actieplan Aardwarmte. Werking Geothermie Geothermische technieken zijn gebaseerd op warmteuitwisseling van heet water uit de bodem aan een secundair warmtenet. Een geothermische bron bestaat uit twee boringen: een productieput en een injectieput. De boring van een productieput eindigt bij een ondergronds waterreservoir. Uit dit reservoir wordt heet water naar boven gepompt. Dit hete water staat zijn warmte af aan een secundair proces door middel van een warmtewisselaar. Normaliter bevat het water te veel zouten om te kunnen lozen op het oppervlaktewater. Verder neemt de kans op bodemverzakkingen toe als er geen water wordt teruggepompt. Om deze redenen wordt een injectieput gerealiseerd. Deze injectieput komt uit in een tweede ondergronds reservoir op een bepaalde afstand van de productieput. De massabalans tussen het pompen naar de oppervlakte en het terugpompen is hierdoor gelijk. Tussen de twee putten is een bepaalde afstand nodig om kortsluiting van warmtestromen te voorkomen. Op dit punt is er dus een grote analogie ten opzichte van WKOinstallaties. Figuur 1: werking geothermie. Bron: Aardwarmte Den Haag In figuur 2 zijn drie vormen aangegeven van bodemwarmte. De meest linkse vorm geeft diepe geothermie: de temperatuur van het opgepompte water is zo hoog dat er door middel van een turbine elektriciteit geproduceerd kan worden. Overige warmte wordt direct overgedragen aan een secundair net voor verwarmingsdoeleinden. De figuur daarnaast 2

3 Figuur 2: vormen van geothermie (Ecofys) geeft een geothermische bron aan waarbij de temperatuur van het opgepompte water lager is. Hierdoor is opwekking van elektriciteit niet mogelijk, maar de watertemperatuur is zo hoog dat dit kan worden gebruikt voor verwarmingsdoeleinden. De laatste figuur is het meer bekende WKOopslagsysteem. Voordelen van aardwarmte Geothermie kent een aantal voordelen ten opzichte van bijvoorbeeld zonne-en windenergie. Zo is aardwarmte onafhankelijk van het seizoen beschikbaar. Het kent een hoge energiedichtheid en er komen geen of nauwelijks CO 2 - emissies vrij. De kosten van vermeden CO 2 zijn bijna altijd lager dan andere duurzame opties. Ook is er geen sprake van geluids- of visuele hinder. Net zoals andere bronnen vergt een geothermische bron onderhoud, maar dat is goed te plannen. Het (relatieve) nadeel is dat geothermische warmte veel dieper onder het aardoppervlak zit. Het is een kostbare investering om de putten te boren. In Nederland is geothermische nuttige warmte doorgaans beschikbaar vanaf m onder het aardoppervlak. Dat is echter geen reden om de toepassing van geothermie uit de weg te gaan; daarvoor zijn de voordelen te groot. ISSO organiseert in 2013 een workshop om de mogelijkheden en haalbaarheid van geothermie te onderzoeken. De uitkomsten van de workshop vormen een aanzet tot een ISSO-publicatie. Bronnen: Platform Geothermie, Agentschap NL Vergelijking kosten per RE optie (bron data: ECN/KEMA 11/2011 Kosten in Euro per GJ Figuur 3: de kosten van 10,- per GJ zijn laag ten opzichte van andere duurzame technieken. vrije categorie (zon pv, wind op zee) zon warmte > 100m 2 biomassa vergassing waterkracht > 0,5 meter verval wind op land geothermie wkk waterkracht > 5 meter verval mestcovergisting allesvergisting ketel vaste biomassa geothermie warmte uitbreiding biomassa conversie uitbreiding AVI referentie gas WKK 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 Kosten in Euro per GJ 3 ISSO-INFO 49

4 ISSO-najaarsbijeenkomst 2012 ziet kansen in Het regende tips op de ISSO-najaarsbijeenkomst Kansen in crisistijd op donderdag 20 september Nu moeten we de tips nog toepassen, is het belangrijkste devies aan de installatiesector. De bijeenkomst is met ruim tweehonderd relaties goed bezocht. Iwan Göbel, eigenaar van Burton Car Company en in 2004 uitgeroepen tot de meest duurzame ondernemer van het jaar: Op duurzaamheid kan de installatiesector zich als geen ander focussen. Breng een installatie aan de man door de klant te laten zien wat de aanschaf hem oplevert. Bereken je klant voor wat je aan onder meer zonnepanelen kunt verdienen. Maarten van der Boon, specialist marketing en communicatie bij Leertouwer bv: Wacht je nog te lang met social media, dan mis je de boot. Het is aan je site en je gebruik van social media te zien hoe innovatief je bent. Steek je energie niet in een protocol, maar geef je medewerkers training hoe je social media goed gebruikt. Hoe kunnen ze klanten op een goede manier informeren, binden en verbinden? Laat ze zien hoe ze via social media kunnen luisteren naar de markt, kunnen deelnemen, delen, helpen, discussiëren en hoe ze nieuwtjes (buzz) genereren. 4

5 crisistijd Yuri Pelser, Energie- en installatietechnisch adviseur bij Ymere: We hebben het steeds over ketensamenwerking, maar die term dekt de lading niet. Een partij als de toeleverancier zit nog steeds niet aan tafel met partijen als de architect en de projectontwikkelaar. De keten is dus niet geschakeld en dat geeft dubbel werk. Het gaat vooralsnog niet om keten-, maar om netwerksamenwerking, waarin we op persoonlijke titel kennis met elkaar delen. Arjan Schrauwen, projectcoördinator bij ISSO en afgestudeerd op het gebied van strategie en organisatie: Het is slimmer om juist nu te investeren in mens en materieel. Nu zitten de beste mensen thuis op de bank: neem die mensen aan en bind ze aan je bedrijf. Nu is er tijd om medewerkers op te leiden of kun je die lang uitgestelde overname doen. Weten op welk moment je de strategie voor je bedrijf toepast, is misschien nog wel het belangrijkste. Dergelijke gegevens worden bijgehouden door het Centraal Bureau van de Statistiek en zijn gratis te raadplegen. 5 ISSO-INFO 49

6 Stemmen voor de winnaar van de ISSO-Award Schouten Techniek winnaar ISSO-Award 2012 voor de softwaretool Gebouwsimulatie. Vanaf links: Bastiaan Lankhorst, afdelingshoofd duurzame energie en Coos Schouten, algemeen directeur. Twee deelnemers aan de bijeenkomst. Links: Peter van Wageningen van Zijl en van Wieringen BV en John Lens van UNETO-VNI. Lancering van de vernieuwde ISSO-website door Rob van Bergen en Marcel Engels, voorzitter UNETO-VNI en nieuwe voorzitter van ISSO. Bestuursvoorzitter Cees van Laarhoven heeft zich zeven jaar met verve ingezet voor ISSO en neemt afscheid. Van Laarhoven heeft veel voor ISSO kunnen betekenen. De overgang van een bestuur naar de Raad van Toezicht vond Van Laarhoven een mooi moment om afscheid te nemen. Van Laarhoven: Mijn taak is volbracht. 6

7 Cursus en CITO-examen warmtepompen Als aanvulling op de leergang Warmtepompen van ISSO wordt een cursus met bijbehorend CITO-examen ontwikkeld. Het doel van de cursus is een handleiding te bieden aan de ontwerper om te bepalen of een luchtwaterwarmtepomp voor zijn project interessant kan zijn. Aan de hand van de cursus en de ISSO-publicatie is de ontwerper in staat het ontwerp uit te werken voor die specifieke toepassing. De demarcatie is de toepassing van een elektrische luchtwaterwarmtepomp in bestaande woningen en nieuwbouwwoningen. Dit betreft zowel een monovalente als een bivalente en hybride toepassing. De cursus en het examen richten zich op installatieontwerpers (adviseurs en installateurs) en professionele opdrachtgevers. De cursist leert: te bepalen welke randvoorwaarden van toepassing zijn voor zijn concrete situatie te bepalen wat de voor- en nadelen zijn van diverse luchtwaterwarmtepompvarianten te bepalen welk concept het meest geschikt is voor zijn toepassing te berekenen wat de haalbaarheid is van diverse varianten een programma van eisen opstellen voor toepassing van een luchtwaterwarmtepomp op een gestructureerde manier een lucht-waterwarmtepompinstallatie ontwerpen berekenen en bepalen wat het thermisch aansluitvermogen wordt de hydraulische schakeling van de complete installatie opstellen de regeltechnische werking beschrijven van de luchtwaterwarmtepompinstallatie de randvoorwaarden aangeven van de opstellingsruimten de aandachtspunten onderkennen van realisatie, beheer- en onderhoudsfasen. Het CITO-examen toetst op deze onderwerpen. De cursus met bijbehorend CITO-examen vormt een uitstekende aanvulling op ISSO-publicatie 98 Luchtwaterwarmtepompen. De publicatie verschijnt naar verwachting in het eerste kwartaal van Dit project wordt mogelijk gemaakt door Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB). kennisinstituut voor de installatiesector kennisinstituut voor de installatiesector Instructieboek Warmtepompen IBwpbm kennisinstituut voor de installatiesector Instructieboek Warmtepompen kennisinstituut voor de installatiesector IBwpao Warmtepompen: de basis voor monteurs Instructieboek Warmtepompen kennisinstituut voor de installatiesector IBwpiw Warmtepompen: de basis voor aspirant ontwerpers Instructieboek Warmtepompen kennisinstituut voor de installatiesector IBwpcw ontwerpen van individuele en kleine warmtepompsystemen voor woningen Instructieboek Warmtepompen IBwpwu integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in woningbouw Instructieboek Warmtepompen IBwplu integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen ontwerpen en installeren van lucht/ lucht warmtepompsystemen voor utiliteitsgebouwen 7 ISSO-INFO 49

8 BUS rijdt verder door EU en NL BuildUpSkillsNetherlands, kortweg BUS-NL, bundelt de krachten in Nederland ter verhoging van het aantal praktisch geschoolde vakmensen. Het gaat om vakmensen die direct betrokken zijn bij de energetische verduurzaming van de gebouwde omgeving in de periode van nu naar ISSO levert als een van de partners in het consortium een actieve rol in het project BUS-NL. Van de bouwsector wordt een grote bijdrage verwacht bij de realisatie van de Europese doelstellingen om in 2020 energieneutraal te kunnen bouwen. Dat is voor de sector en de toeleverende industrie een grote uitdaging. We zullen ons verder moeten bekwamen in energiezuinige renovaties en energiecentrale nieuwbouw. De Intelligent Energy Europe (IEE) richt zich met het initiatief BUS-NL op krachtenbundeling voor vergroting van het aantal gekwalificeerde werknemers in de bouwsector. Want om die kwaliteit te kunnen leveren in (de aanloop naar) 2020, is een groot aantal gekwalificeerde werknemers nodig. Omdat het verhogen (upskillen) van kwalificaties noodzakelijk is voor een goede uitvoering van Nationaal energiebeleid, moet er nu worden doorgepakt. Focus Het project richt zich op regulier beroepsonderwijs en -training van vakmensen en andere werkplaatsmedewerkers, zoals bouwvakkers en installateurs. Welke (nieuwe) kennisen vaardigheden hebben deze vakinhoudelijke beroepsbeoefenaars nodig? Dat moet duidelijk worden in de periode We richten ons op het blootleggen van barrières en kennisleemtes in de volgende specifieke beroepsgroe- pen (in het project aangeduid als blue collar workers, MBO niveaus 1-4): beroepsbeoefenaars betrokken bij de vernieuwing en upgrading van de thermische schil van bestaande gebouwen (inclusief renovatie) en het maken van de thermische schil van nieuwe gebouwen. beroepsbeoefenaars betrokken bij de keuze, het onderhoud, inregelen en het vervangen van installaties in bestaande gebouwen en beroepsbeoefenaars die betrokken zijn bij het kiezen, installeren en inregelen van duurzame energie-installaties in nieuwe gebouwen. toezichthouders op locatie die effectieve instructie, controle en validatie van het werk kunnen garanderen voor zowel de thermische schil als de toegepaste energiesystemen. beroepen op midden/management niveau, zoals adviseurs, calculators en constructeurs. Ook wordt vastgesteld wat nog ontbreekt in de huidige kwalificatiestructuur van de opleidingen en in het post-initiële onderwijsaanbod. Consortium Het BUS-NL project wordt uitgevoerd onder regie van het consortium, bestaande uit landelijke organisaties uit het onderwijs, de bouw- en installatiesector, te weten: Organisatie Rol OTIB Hoofd projectmanagement/communicatie Fundeon Kennisleverancier kwalificaties bouwsector Kenteq KBB Kennisleverancier kwalificaties installatiesector SBR Projectmanagement/communicatie, technische kennis bouwsector ISSO Projectmanagement/communicatie, technische kennis installatie- en energiesector HIBIN Kennisleverancier bouwmaterialen, organisatie seminars MBO diensten Publieke autoriteit op het gebied van leven lang leren Diverse andere organisaties hebben het belang van het project uitgesproken en hun betrokkenheid en ondersteuning gegeven (zie kader). Fasering De projectresultaten in het BUS-NL project zijn gekoppeld aan de fasering en de activiteiten. De fasering is weergegeven in zogeheten workpackages (WP). De looptijd van het project bedraagt circa twee jaar ( ). 8

9 WP1 Project Management and Communication WP2 Analysis of the status quo WP3 Set up of the roadmap WP4 Edorsement activities WP5 EU Exchange activities Voornaamste output en resultaten WP2 Analyse stand van zaken Kwalitatieve informatie over de huidige situatie en de actoren op het nationale systeem voor voortgezet onderwijs in de bouwsector, bestaande lessen en stages. Kwantitatieve gegevens over de beroepsbevolking, trainingen/cursussen en renovatie/nieuwbouw op jaarbasis, statistische informatie over energy efficiency en duurzame energie in gebouwen en faalkosten. Informatie over het huidige beleid en strategieën op het gebied van energie en het aanbod aan (vervolg)onderwijs en training. Inzicht in hindernissen en achterstanden die overwonnen moeten worden. Een overzicht van alle cursussen en opleidingsmogelijkheden die gezien de ontwikkelingen de komende jaren beschikbaar moeten komen. WP3 Opzetten nationale plan van aanpak voor kwalificaties Een plan voor aangepaste en nieuwe kwalificatiebeschrijvingen die zowel voor bestaande als voor nieuwe beroepen moeten worden ontwikkeld. Vorming van een nationaal kwalificatieplatform voor energy efficiency en duurzame energie in de gebouwde omgeving. Een plan van aanpak voor de realisatie van de projectdoelstellingen van het BUSNL-project en van de 20/20/20-doelstellingen. Een slotconferentie voor het onderwijsveld en de betrokken bedrijfstakken. In het voorjaar van 2012 zijn de tussenresultaten getoetst met alle marketactors op een werkconferentie. De verzamelde uitkomsten zijn in de maanden daarna verwerkt tot het eindrapport Analyses of the Status Quo in relation to De opgeleverde Engelstalige rapportage (zomer 2012) en de bewerkte versie voor de Nederlandse markt (najaar 2012) zijn te downloaden op en Een artikel met een samenvatting van de belangrijkste uitkomsten uit de WP2-rapportage leest u in nummer 11 (november 2012) van Verwarming & Ventilatie ( Meer informatie Voor meer inhoudelijke informatie over dit project kunt u contact opnemen met Marco Hofman, (m.hofman@isso.nl, ). Ondersteunende partijen BUS-NL (marketactors) Ministeries OCW, ELI en Agentschap NL Bouwend Nederland (ook als co-financier) Uneto-VNI NL Ingenieurs Meer met Minder Aannemers Federatie Nederland Bond Nederlandse Architecten FNV-CNV Installatiewerk Nederland TVVL O&O fonds bouw DE-Koepel Duurzaam MBO SEV Dutch Green Building Council Nederlandse Vereniging Toelevering Bouw NVKL VERAC STEK ROVC Bouwradius Marktmonitor, SkillsKompas Energie-Nederland O&O fonds Energie en Nutsbedrijven VENIN ROP Pioneering HMC Vakschool VEBI dak 4-Skills Netherlands ITS 9 ISSO-INFO 49

10 Congres Winst door zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties groot succes Het congres werd georganiseerd door: Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf Dagvoorzitter Will Scheffer opent het congres Op 6 november jl. is in de Jaarbeurs in Utrecht het congres Winst door zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties gehouden. Het congres werd bezocht door ruim 180 geïnteresseerden. Tijdens het congres werd de nieuwe manier van ontwerpen en dimensioneren van waterleidingen en warmtapwater bereiders in verschillende type gebouwen gepresenteerd. Centraal stond de nieuwe rekenregels. Deze rekenregels geven de meest betrouwbare voorspellingen van het waterverbruik. Energiezuinig ontwerp civiele kunstwerken De afgelopen jaren hebben in de grond-, weg- en waterbouw en de burgerlijke en utiliteitsbouw veel technische innovaties plaatsgevonden die nieuwe keuzes mogelijk maken om energiezuinig te ontwerpen. Daarom wordt de bestaande CUR-publicatie uitgebreid. Een verkennende workshop met organisaties uit de civieltechnische en installatietechnische sector moet duidelijk maken of er voldoende inhoudelijk en financieel draagvlak is voor de uitvoering van het project. CUR en ISSO verwachten eind dit jaar in een samengestelde commissie vorm te kunnen geven aan het vervolg. Rijkswaterstaat heeft het Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR) gevraagd de bestaande CURpublicatie Energiezuinig ontwerpen van civieltechnische constructies te actualiseren. ISSO gaat hierin participeren. Voor meer informatie over dit project kunt u contact opnemen met Marco Hofman, projectcoördinator ISSO (m.hofman@isso.nl, ). 10

11 Instructiematerialen voor energielabel nieuwbouw In opdracht van Agentschap NL werken ISSO en KBI aan instructiematerialen voor het Energielabel nieuwbouw volgens detailmethodiek EPC NEN7120. De materialen worden gemaakt in navolging van de Leergang Energieprestatie Gebouwen Nieuwbouw. Bedrijven moeten gecertificeerd zijn om energielabels voor nieuwbouw op te mogen stellen en af te geven, net als bij het Energielabel bestaande bouw (volgens basismethodiek EI). In de beoordelingsrichtlijnen BRL (woningen) en BRL (utiliteit) zijn de eisen opgenomen waaraan de bedrijven voor deze certificering moeten voldoen. Voor de opname van het gebouw verwijzen de BRL9500-delen naar hoofdstuk 8.0 van ISSO-publicaties 82.1 Energielabel methodiek voor woningen en 75.1 Handleiding energieprestatieadvies utiliteitsgebouwen. Bewijs van vakbekwaamheid Een andere eis is dat de EPN-adviseur in het bezit moet zijn van het bewijs van vakbekwaamheid, wat wil zeggen dat de EPN-adviseur examen heeft gedaan en hiervoor geslaagd is. De EPN-adviseur wordt tijdens het examen onder meer getoetst op het juist toepassen van opnameprotocollen en energieprestatienorm NEN Instructiematerialen De instructiematerialen Leergang EPG nieuwbouw die nu worden gemaakt, zijn bedoeld voor partijen die in de praktijk te maken krijgen met de nieuwe opnameprotocollen. Het materiaal kan gebruikt worden om het opnameprotocol goed te leren toepassen en de samenhang met de energieprestatienorm te zien. Ook is het materiaal bedoeld als voorbereiding op het examen EPN-adviseur. Begin 2013 komen de volgende materialen beschikbaar: Energielabel woningen, detailmethodiek Presentatie Energielabel nieuwbouw woningen en overige energiezuinige woningen. Syllabus Energielabel nieuwbouw woningen: opnameprotocol detailmethodiek. Energielabel utiliteitsgebouwen, detailmethodiek Presentatie Energielabel nieuwbouw utiliteitsgebouwen. Syllabus Energielabel nieuwbouw utiliteit: opnameprotocol detailmethodiek. Voor meer informatie over dit project kunt u contact opnemen met projectcoördinatoren Marco Hofman (m.hofman@isso.nl, ) of Kees Arkesteijn (k.arkesteijn@isso.nl, ). Publicatie over luchtfilters wordt herzien In de markt groeit de aandacht voor ventilatie, infiltratie en buitenluchtkwaliteit. Zo verschijnen er regelmatig berichten in de media over de problematiek rondom fijnstof. Onder meer dit thema wordt behandeld in de compleet herziene ISSO-publicatie 27 Luchtfilters voor comfortinstallaties. Publicatie 27 dateert uit 1990: sindsdien zijn de ontwikkelingen op het gebied van luchtfilters in een stroomversnelling geraakt. Dat verlangt een stevige uitbreiding van de publicatie die naar verwachting medio 2013 verschijnt. Het project wordt begeleid door een ISSO-Kontaktgroep bestaande uit afgevaardigden namens UNETO-VNI (ook hoofdopdrachtgever), Rijksgebouwendienst, Inatherm, Brink Climate Systems, Wolter & Dros, Zehnder NL, Kalsbeek VGM, Filtech en Hogeschool Rotterdam. De coördinatie en rapportage zijn in handen van ISSO. Meer weten? Voor meer informatie over dit project kunt u contact opnemen met Marco Hofman, projectcoördinator ISSO (m.hofman@isso.nl, ). 11 ISSO-INFO 49

12 ISSO Publicatie BIM verschijnt begin 2013 Inspelen op de toekomst De toepassing van het Bouwwerk Informatie Model (BIM) wordt gemeengoed in de bouwen installatiesector, zo is de verwachting. Om die reden is een ISSO-Kontaktgroep gestart met de samenstelling van ISSO-publicatie 109 over BIM. De publicatie verschijnt begin René van der Sluis, directeur Loodsluis B.V. In een BIM wordt alle relevante informatie van de levenscyclus van een gebouw opgeslagen, gebruikt en beheerd in een driedimensionaal gebouwmodel. Voordat de eerste steen is gelegd, is het bouwwerk tot in detail doorberekend en te zien. Het doel van dit integrale model is kennisdeling, versterken van de samenwerking tussen partijen in de bouwkolom en vermindering van faalkosten. René van der Sluis, algemeen directeur van Loodsluis B.V. en lid van de ISSOkontaktgroep: Het aantal projecten waarin wordt gebimd, zal in de toekomst alleen nog maar toenemen. Er is geen weg terug. We gaan met z n allen van 2-D en 3-D-tekenen, via 3-D modelleren en optimaal samenwerken (BIM) naar integraal bouwen en installeren. Installaties zijn een belangrijk onderdeel van BIM: die zijn immers niet op zichzelf staand, maar maken onderdeel uit van het gebouw. Met een goed model en total life circle, hebben opdrachtgever en partijen de exploitatiekosten beter in de hand. Frits van Enk, directeur van adviesgroep VECCINS 3D De grafiek laat zien hoe met BIM de kosten in de realisatie- en uitvoeringsfasen worden verlaagd en genivelleerd ten opzichte van de traditionele bouw. Dat is onder meer voor installatiebedrijven, waar vaak op wordt bezuinigd vanwege tegenvallende kosten, een grote verbetering. 12

13 BIM is een proces BIM moet gezien worden als een proces, stelt Frits van Enk, directeur van adviesgroep VECCINS 3D en eveneens deelnemer aan de ISSO-Kontaktgroep. Het bedrijf is uitgeroepen tot winnaar van het beste BIM-model van 2011 door Bouwend Nederland en TNO. Van Enk: De sector Bouw stapelt stenen, maar de toepassing van installaties in een gebouwontwerp gaat over berekenen van klimaatomstandigheden. Door de installaties hangt alles samen. Besluit je plotseling een raam groter te maken, dan heeft dat direct consequenties voor de installaties. Met BIM kun je simuleren wat de gevolgen zijn van bouwtoepassingen. Het is een methodiek om eindelijk tot een goed functionerend en duurzaam gebouw te komen. Eenduidige structuur Bij BIM hoort zonder meer een ISSO-publicatie. Deze en alle andere publicaties van ISSO worden samengesteld door zogeheten ISSO-Kontaktgroepen. De deelnemers zijn vanuit verschillende invalshoeken gespecialiseerd in het onderwerp. Van Enk: Over BIM bestaat grote verwarring. Iedereen praat over BIM, maar een handvol mensen weet wat BIM is en waarvoor het is bedoeld. Een publicatie is een uitstekend medium om een eenduidige structuur aan te brengen en sturing aan BIM te geven. Onze organisatie is met twee andere bedrijven in Nederland en Duitsland koploper op het gebied van BIM-installatietechniek. VECCINS 3D heeft inmiddels zo n zeven jaar ervaring met BIM-bouwen. Hierbij valt te denken aan procesmanagement, begripsbepaling en de mogelijkheden van uitwisseling tussen verschillende softwarepakketten. ISSO heeft mij gevraagd die kennis in te brengen. Ontsluiting van kennis Ook René van der Sluis is gevraagd deel te nemen aan de Kontaktgroep. Van der Sluis: Onze organisatie bestaat uit een verzameling van technische werkmaatschappijen. Deze maatschappijen wisselen onderling en daarbuiten kennis uit op BIM-niveau; dat is voor ons al vanzelfsprekend. Samen zijn we succesvoller, is ons devies. De kennis uit die projecten en onze werkwijzen delen we graag met de bouwkolom. De publicatie moet een handvat zijn voor alle marktspelers, waaronder corporaties, projectontwikkelaars, architecten, gemeenten en aannemers. BIM legt een relatie tussen alle partijen in de bouw: via BIM kan de wildgroei binnen de installatiesector worden teruggedrongen en kan de bouw zien wat ze van onze sector kan en mag verwachten. Een publicatie waarin de spelregels zijn vastgelegd, verhoogt de kwaliteit. Van links naar rechts: Marco Hofman (projectcoördinator techniek ISSO), Martijn Kruijsse (Technisch Advies en Ontwikkeling/Wolter & Dros/BIM-vertegenwoordiger TVVL), Michel Verkerk (projectcoördinator ICT ISSO), Arjan Schrauwen (projectcoördinator techniek ISSO), Leon van Berlo (BIM innovation consultant TNO), Frits van Enk (directeur VECCINS 3D), Mervyn Bodeving (projectleider BIM, Viac Installatie-adviseurs), Michiel Bottema (manager BIM, Heijmans). Niet op de foto: René van der Sluis (directeur van der Sluis groep), Pieter van der Eijnden (voorzitter BIM expertgroep Uneto-VNI), Aart van Gelder (directeur ARTA/BIM-vertegenwoordiger BIR). 13 ISSO-INFO 49

14 Wie helpt mee aan een databank met begrippen en symbolen? Bij de realisatie van installaties in gebouwen ontstaat vaak verwarring over de gehanteerde begrippen. Om daar paal en perk aan te stellen, onderzoekt ISSO de mogelijkheid om een speciale databank voor de installatiesector te ontwikkelen. Wat kun je onder topkoeling verstaan? Een opdrachtgever kan denken aan de beste koeling die er te krijgen is. De adviseur heeft eerder de beperking van het koelvermogen in gedachte. Hier ligt dus een stevige kiem voor miscommunicatie. In onze sector zijn daar voorbeelden van te over. Vaak bestaat er binnen de verschillende vakdisciplines binnen de bouw en de installatiesector eigen opvattingen over definities van begrippen. Ook de toeleveringsindustrie heeft een eigen terminologie voor de specificatie van de producteigenschappen. Of wat te denken van het onderwijs: ook daar ontbreekt het aan eenduidigheid in begrippen. Dit maakt lesstof onnodig complex en het vertraagt begrip en effectieve toepassing van de lesstof in de praktijk. De opkomst van het Bouwwerk Informatie Model (BIM) maakt eenduidige communicatie nog eens belangrijker. Dezelfde taal De databank zal duidelijkheid geven aan alle partijen binnen de technische installatiebranche, in het bijzonder opdrachtgevers, ontwerpers/installateurs, toeleveringsindustrie en gebouwbeheerders. Daarnaast is het eindproduct uitermate geschikt om de eenduidigheid van begrippen en symbolen in kennisdocumenten en het onderwijsmateriaal te realiseren. De databank geeft eenduidigheid in: begrippen: terminologie in het overleg tussen opdrachtgever, adviseur en ontwerpend technicus/installateur. symbolen: bijvoorbeeld wiskundige symbolen (met als basis de toegepaste symboliek in ISSO-uitgaven). Waar mogelijk wordt aansluiting gezocht op Europese normering (CEN-normen) en ISO-normen. Oproep Voor de databank wordt nog naar financiers gezocht. Uiteraard komt uw logo en banner op de site te staan en worden deze meegenomen in communicatie-uitingen over de databank. Belangstellenden kunnen contact opnemen met projectcoördinator Michel Verkerk ). Van start: herziening ISSO-kleintje Riolering KLeInTJe RIOLERING kennisinstituut voor de installatiesector KLeInTJe riolering Kleintje Riolering is een compact zakboekje om snel de weg te vinden in de hoeveelheid aan voorschriften en uitvoeringsrichtlijnen voor het ontwerp en de aanleg van binnenriolering. Momenteel werken we aan een update van het praktische boekje naar de actuele wet- en regelgeving (NTR 3216). Ter ondersteuning van Kleintje Riolering en de werkzaamheden op locatie, worden ook ISSO-KennisKaarten ontwikkeld. Hierin beschrijven we praktische werkzaamheden voor rioleringsinstallaties. In het ISSO-kleintje komen de volgende onderwerpen aan bod: voorschriften voor lozingen en riolering (Bouwbesluit, NEN 3215 en NEN 3216) algemene zaken rondom riolering (opbouw, gebouwriolering, gemeentelijk rioolstelsel) gebouwriolering voor huishoudelijk afvalwater gebouwriolering voor hemelwater buitenriolering binnen de perceelgrenzen. Naar verwachting zijn Kleintje Riolering en de KennisKaarten in het eerste kwartaal van 2013 beschikbaar. 14

15 Kennispartnership slaat aan KENNISPARTNER Sinds april 2012 kunnen bedrijven Kennispartner van ons worden. Als kennispartner kunt u zich als bedrijf profileren op kwaliteit, samen met ISSO. Inmiddels zijn zeven bedrijven officieel Kennispartner. Als bedrijven zich als Kennispartner aan ons verbinden, versterken we elkaar wederzijds, zegt Anneli van Kleven-Pijpers, marketing en communicatiecoördinator van ISSO. De kennis en ervaringen van Kennispartners wisselen we uit en verwerken we in onze producten; daar is de hele sector mee geholpen. Met onze naam kunnen Kennispartners hun imago versterken en laten zien dat ze staan voor kwaliteit. Kennispartners worden op speciale informatiebijeenkomsten als eerste op de hoogte gesteld van (actuele ontwikkelingen in) ISSO-projecten en over regelgeving. Een van de doelstellingen van ISSO is de kwaliteit van de installatiesector structureel op een hoger niveau te brengen. Daar draagt het concept van Kennispartners als platform aan bij. Karel Krijger (links) en Rob van Bergen Samenwerking is hot issue Meer dan ooit hebben bedrijven elkaar nodig, zegt Eric Evers, accountmanager bij DEKRA en Kennispartner: Door samenwerking en uitwisseling van kennis komen we vooruit. Als Kennispartner dragen we bij aan de ISSO-uitgaven met kennis op ons vakgebied. DEKRA is marktleider in onder meer het testen, inspecteren en certificeren van technische producten en systemen. Zo bezoeken we per jaar ruim relaties die zich willen laten certificeren. Dat levert veel informatie op over de sterktes en zwaktes in de branche. Van die kennis kan de keten straks profiteren via de uitgaven en bijeenkomsten van ISSO. Voorheen kon je begunstiger worden van ISSO. Zo waren wij al aan ISSO verbonden. Dat is goed voor je naamsbekendheid, maar uit een relatie valt meer te halen. Het concept Kennispartner is veel meer SMART; het staat beter in de steigers. Kritisch blijven Vabi Software is van begunstiger overgestapt naar Kennispartner van ISSO. Peter van Dam, directeur van Vabi: ISSO kijkt kritisch naar de bedrijven aan wie zij haar goede naam verbindt. Als een van de oprichters van ISSO zitten we al in de Raad van Begeleiding. Als Kennispartner wordt het contact geïntensiveerd. Vabi en ISSO kunnen elkaar versterken in kennis. Momenteel ontwikkelen we software voor de beheerfase: er staan immers meer gebouwen in Nederland dan er nieuw gebouwd gaan worden. Daar moeten we wat mee. Zo kunnen ISSO-publicaties met onze rekenregels als maatstaf dienen voor ontwerpen. Kennis delen en vermenigvuldigen Karel Krijger, directeur van BINK Software BV en Kennispartner, is voorstander van samenwerking met verschillende partners uit het werkveld: Door de jaren heen is er al heel wat kennis uitgewisseld tussen ISSO en BINK. Veel van onze installatietechnische berekeningen zijn onder meer gebaseerd op ISSO-publicaties. Vanuit de verschillende BINKmodules kun je de betreffende ISSO-publicaties ook raadplegen. Door de samenwerking wordt de software voor installatietechnische toepassingen en de daarbij benodigde achtergronden nauw met elkaar verweven. Al die verzamelde en geïntegreerde kennis is een meerwaarde voor de sector. Het zou goed zijn als er nog meer installateurs en installatietechnisch adviseurs partner worden. Kennispartner Vragen of informatie is vrijblijvend te verkrijgen bij Anneli van Kleven-Pijpers (a.vankleven@isso.nl, Het Kennispartnership met ISSO staat ook nader beschreven op onder de menukeuze Partners. Deze bedrijven staan voor kwaliteit 15 ISSO-INFO 49

16 Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven GrondleidinG en voor warmte- en koudetransport kennisinstituut voor de installatiesector publicatie 7 GrondleidinGen voor warmte- en koudetransport Blijf up-to-date met vernieuwde publicatie over warmte- en koudetransport Er is veel verbeterd in de toegepaste materialen en de aanlegtechnieken voor grondleidingen. Dat vroeg herziening van ISSO-publicatie 7 Grondleidingen voor warmteen koudetransport. ISSO-publicatie 7 beschrijft de voorwaarden, richtlijnen en normen voor een betrouwbare aanleg van grondleidingen voor warmteen koudetransport. Het boekwerk behandelt alle fases (programma, ontwerp, uitwerking, uitvoering en beheer). Een professional die met één van deze facetten te maken heeft, kan niet om publicatie 7 heen. Bent u ontwerper? Als ontwerper staat u voor een groot aantal keuzes in materialen, systemen en vormen. Zo is het voor u essentieel de randvoorwaarden van de energiedistributie te kennen. Die moeten goed met de klant zijn afgestemd. Zo moet voldoende temperatuurverschil over de installatie worden bereikt. In de publicatie wordt het onderscheid en de toepassingsgebieden gegeven van de verschillende temperatuurniveaus van het transportmedium. Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf Bent u installateur? De aanleg van grondleidingen is verre van eenvoudig. Met name het maken van laswerk en mofverbindingen, waar verschillende constructies voor mogelijk zijn. Dit is specialistisch werk en vereist groot vakmanschap. Een juiste uitvoering wordt zeer serieus genomen: bij de aanleg volgens NEN 3650 is registratie van de lassers verplicht en krijgen de moffen het kenteken van de monteur. Bent u beheerder? Voor de beheerder worden alle van belang zijnde aspecten behandeld om het leidingnet en de installaties in goede conditie te houden. Hoe verkrijgbaar? ISSO-publicatie 7 Grondleidingen voor warmte- en koudetransport is verschenen in print en in digitale vorm. De geprinte versie is voor 95,- (excl. btw) te bestellen via De digitale versie is te raadplegen via De publicatie is mogelijk gemaakt door: Uitgaven over legionellapreventie herzien publicatie 55.2 HANDLEIDING ZORGpLICHT LEGIONELLApREVENTIE COLLECTIEVE LEIDINGwATERINSTALLATIES KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR Met ingang van juli 2011 is het Drinkwaterbesluit en een aantal bijbehorende regelingen van kracht. Deze vervangen het Waterleidingbesluit van Om die reden zijn drie ISSO-uitgaven herzien. Aandacht voor legionellapreventie bij het bouwen en beheren van gebouwen met collectieve leidingwaterinstallaties blijft nodig. Hierover brengt de rijksoverheid wettelijke bepalingen uit. De nieuwe bepalingen zijn verwerkt in drie uitgaven van ISSO, te weten ISSO-publicaties 55.1 Legionellapreventie in leidingwater en 55.2 Zorgplicht Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties en Kleintje Legionellapreventie. Nieuwe inzichten ISSO-publicatie 55.1 is geldend voor zogenoemde prioritaire gebouwen, zoals ziekenhuizen, hotels en zwembaden. De richtlijn behandelt het opstellen van de risicoanalyse en het legionellabeheersplan. Het praktijkgerichte handboek geeft voorstellen voor installatieaanpassingen en beheersmaatre- gelen. In de herziene uitgave staan praktische oplossingen voor het tegengaan van ongewenste opwarming van waterleidingen en er wordt duidelijkheid gegeven over de toepassing van alternatieve beheerstechnieken. Ook beantwoordt de publicatie aan de vraag naar meer praktische werkvoorschriften, waaronder het meten van hotspots aan het tappunt. Handleiding legionellapreventie in leidingwater HANDLEIDING Alternatieve technieken ISSO-publicatie 55.2 is geldend voor niet-prioritaire gebouwen, zoals kantoren, sporthallen en bedrijfsgebouwen. Hiervoor geldt de zorgplicht zoals vermeld in de Drinkwaterwet. De publicatie geeft daarover op een overzichtelijke en praktische manier advies. Behalve de aanpassingen naar aanleiding van de nieuwe wettelijke bepalingen, worden in deze publicatie ook de toepassing van nieuwe alternatieve beheerstechnieken behandeld. Legionellapreventie in zakformaat Kleintje Legionellapreventie is een praktijkgericht boekje kennisinstituut voor de installatiesector Zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallat herziene versie 2012 publicatie 55.1 H legi in le ri 16

17 Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Herzien: instructieboek over noodverlichting Bouwbesluit 2012 heeft consequenties voor onder meer het ontwerpen van noodverlichtingsinstallaties en vluchtroute-aanduiding. Dat vroeg om herziening van Instructieboek Noodverlichting. Voordat de eerste uitgave van dit instructieboek in 2006 verscheen, bestond er geen eenheid in het projecteren, installeren, inspecteren en onderhouden van noodverlichting. Het instructieboek heeft daar korte metten mee gemaakt. Daarbij is in het boek alle relevante wet- en regelgeving over noodverlichting samengebracht. In de nieuwe versie is Bouwbesluit 2012 vertaald naar de praktijk. Voor zelfstudie en noodverlichtingsdeskundigen Het ruim 180 pagina s tellende instructieboek behandelt onder meer normen, keuze van uitvoeringsvorm, lichttechnische begrippen en kenmerken van centrale- en decentrale systemen. De informatie wordt vaak verduidelijkt met foto s, illustraties, plattegronden en tabellen. In het voorwoord worden cursisten aangesproken, maar het boek is minstens zo interessant voor zelfstudie en noodverlichtingsdeskundigen die op de hoogte willen blijven van de nieuwste regelgevingen. Hoe verkrijgbaar? Instructieboek Noodverlichting is verschenen in print en digitale vorm. De geprinte versie is voor 75,- (excl. btw) te bestellen via De digitale versie is met een abonnement te raadplegen via De realisering van het herziene instructieboek is mogelijk gemaakt door OTIB, Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf. kennisinstituut voor de installatiesector InstructI eboek n oodverli chti ng Update Kleintje Water Kleintje Water is voor de installateur en (hoofd)monteur die badruimte-, keuken-, en toiletinrichtingen in bestaande woningen installeert. Dit handige praktijkgerichte zakboekje voor op de werkvloer is herzien. De update voldoet aan nieuwe wetgeving, normen en richtlijnen. InstructIeboek ies andleiding onellapreventie idingwater chtlijnen voor prioritaire installaties in zakformaat. Hierin is de praktische informatie samengevat uit de herziene ISSO-publicaties 55.1 en Het ISSO-kleintje behandelt vooral uitvoeringstaken van de buitendienstmedewerkers van watertechnische advies- en installatiebedrijven, zoals schouwen en in kaart brengen van (delen van) de installatie voor de risico-inventarisatie, aanleg-, uitbreidings- en herstelwerkzaamheden, uitvoering van technische beheersmaatregelen en onderhoud. herziene versie 2012 Hoe verkrijgbaar? ISSO-publicaties 55.1 Legionellapreventie in leidingwater is inmiddels verschenen en kost 75,- (excl. btw). ISSOpublicaties 55.2 Handleiding Zorgplicht Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties kost 45,- (excl. btw). Kleintje Legionellapreventie verschijnt eind 2012 en kost 35,- (excl. btw). De uitgaven zijn te bestellen via de ISSO winkel op de digitale versies zijn te raadplegen via De uitgaven zijn mogelijk gemaakt door Uneto-VNI Kleintje Water behandelt het gehele traject vanaf het adviseren van de klant tot en met het opleveren en het onderhoud van de installatie. Het geeft op een bondige en praktische wijze richtlijnen voor: (warm)watervoorziening en energiebesparing het voorkomen van geluidshinder, waterslag en lange wachttijden leidingdimensionering, tapdrempel en materiaalkeuze vervanging of uitbereiding van de warmtapwatervoorziening legionellapreventie (voorkomen van ongewenste opwarming) elektriciteit en veiligheid (met name in de badruimte) overige voorzieningen in relatie met de sanitaire installatie onderhoud en gebruik van de leidingwaterinstallatie. De herziene uitgave sluit aan op Bouwbesluit 2012, Drinkwaterbesluit 2011, NEN 1006/A3-2011, NEN , NEN , Waterwerkbladen en een aantal nieuwe ISSO-publicaties. Hoe verkrijgbaar? De update van Kleintje Water verschijnt in januari 2013 in print en in digitale vorm. Het gedrukte zakboekje kost 35,- (excl. btw). De uitgave is mogelijk gemaakt door Uneto-VNI 17 ISSO-INFO 49

18 WKO-tool bereikt de markt Half Nederland heeft zitten wachten op deze tool, zegt Leo Bout van Raadgevend Technisch Adviesbureau BLM. Bout is senior adviseur en gaat de WKO-tool gebruiken in zijn functie als ontwerper van WKO-installaties. Leo Bout werkt niet ver van het kantoor van ISSO en is de software zelf even komen halen. Bout: Heel veel zaken gaan veranderen in het ontwerpen en uitvoeren van WKOinstallaties. Noem de certificeringsregeling voor deze installaties. Bedrijven die de installaties ontwerpen, moeten straks gecertificeerd zijn. In de berichtgeving hierover wordt als ondersteuning de WKO-tool genoemd. Ook aanbevolen als hulpmiddel wordt ISSO-publicatie 39, die eind 2012 verschijnt. Regeren is vooruitzien, dus ik zoek nu alvast uit hoe je de WKO-tool gebruikt en wat hij voor mij kan betekenen. Zo ben ik goed voorbereid op de komende ontwikkelingen. WKO-expertisetool De WKO-expertisetool is een ontwerp- en beheerinstrument voor warmte-en-koude-opslaginstallaties. De software is bedoeld voor adviseurs, installateurs en gebouweigenaren. ISSO, die de softwaretool kreeg overgedragen van de Rijksgebouwendienst, heeft het instrument geschikt gemaakt voor gebruik. In de software zijn alle elementen voor een effectief ontwerp meegenomen, waaronder gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen. Gebouweigenaren kunnen met de software de energiecentrale van hun installatie doorrekenen en daarmee een analyse uitvoeren van de bestaande situatie. Met de tool kan de bestaande WKO-installatie ook beter worden beheerd en ingeregeld. De tool is gebaseerd op de vernieuwde ISSOpublicatie 39: Ontwerp, realisatie en beheer van een energiecentrale met warmte- en koudeopslag. Certificeringsregeling WKO-installaties De tool sluit aan bij de certificeringsregeling voor WKOinstallaties, die ingaat op 1 juli De Rijksgebouwendienst werkt dan alleen nog samen met WKO-gecertificeerde bedrijven. WKO-gecertificeerde bedrijven moeten ook gebruikmaken van ISSO-publicatie 39 en SIKB-protocollen. De tool kan nu al worden gebruikt bij haalbaarheidsstudies. De WKO-expertisetool is te bestellen via en kost 595,- (excl. btw) per jaar. Instructiebijeenkomst Bij de tool, een Excel-bestand op cd-rom, zit een visuele gebruiksaanwijzing van de software. De gebruiker krijgt het instrument echter sneller onder knie met de bijbehorende instructiebijeenkomst. Deze bijeenkomst duurt een halve dag en kan vanaf het eerste kwartaal van 2013 worden gevolgd. Geïnteresseerd? Stuur dan een mail naar instructies@isso.nl met als onderwerp WKO-expertisetool en u ontvangt de instructiedata zodra die bekend zijn. De WKO-tool wordt ook ingezet bij cursussen uit de leergang bodemenergie van BodemEnergie NL (zie 18

19 Uit de media USP Marketing Consultancy ondervroeg 104 installateurs naar hun interesse voor trainingen. Het onderzoeksbureau vindt de leergierigheid van de installateurs opmerkelijk, valt tussen de regels te lezen. Maar liefst 80% wil graag trainingen volgen. Trainingen gericht op techniek zijn volgens de installateurs het meest interessant. De ondervraagde installateurs volgen bij voorkeur trainingen bij opleidingsinstituten als ISSO, Kenteq en OTIB. Bron: onderzoek USP Marketing Consultancy, augustus 2012 Raadpleeg voor een overzicht van onze instructiebijeenkomsten. Een van de meest effectieve manieren om klimaatklachten te verhelpen en energie te besparen, wordt al jaren gerelateerd aan het juist inregelen van klimaatinstallaties. Dat het anders uitpakt, is jammer. Zeker omdat brancheorganisaties zoals ISSO al jarenlang veel publicaties over balanceren en inregelen van installaties heeft uitgebracht. Bron: Installatie Totaal, oktober Tweets op mooie verbinding tussen wetenschap en praktijk #ISSOnl project luchtfilters en leuke vergadering bij #Wolter & #congresrekenregels #ISSOnl: de zaal net gevraagd om hun nieuwe kennis morgen te delen. Kennis geeft verantwoordelijkheid en #congresrekenregels #ISSOnl: besparing tot 40% in benodigde capaciteit van waterinstallaties mogelijk door nieuwe rekenregels te tijd voor verdieping voor opstellers #energielabel nieuwbouw! ISSO-opnameprotocollen voor Energielabel #tvvl-lezing op dinsdag 20 november over sprinklerinstallaties; status quo en toelichting op nieuwe #ISSOnl publicatie girlpower op #congresrekenregels #ISSO.nl. Drie van de zeven sprekers zijn dames! OPROEP Twitter mee via #ISSOnl. Interessante, leuke of informatieve Tweets worden opgenomen in de ISSO Info. Binnenkort verschijnen de volgende uitgaven: ISSO-publicatie 39* Ontwerp, realisatie en beheer van een energiecentrale met Warmte en Koude Opslag (WKO) ISSO-publicatie 55.4* Alternatieve technieken voor legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties ISSO-publicatie 55.5* Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties ISSO-publicatie 93 Brandveilige bekabeling ISSO-publicatie 98 Ontwerp, realisatie en beheer van lucht - waterwarmtepompen in woningen Kleintje Riolering* Kleintje Zonne-energie Kleintje Water* Kleintje Vloerverwarming* * Dit is een herziene uitgave De bovenstaande uitgaven zijn binnenkort te bestellen via de ISSO-winkel op of digitaal te raadplegen via 19 ISSO-INFO 49

20 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE Kijk voor nadere informatie over de bijeenkomsten en het aanmeldformulier op onder Kennisbijeenkomsten. Of neem contact met ons op via Praat met ons mee via twitter #ISSOinstructie. ISSO-Instructiebijeenkomsten 2013 Legionellaveilig beheren van koeltorens 1,5 tot 2 dagen Koeltorens en luchtbevochtigers nemen in de installatiesector een bijzondere plaats in. Een slechte werking kan ingrijpende gevolgen hebben, waarbij slachtoffers en zelfs doden kunnen vallen. Mede om die reden is het volgen van een instructiebijeenkomst noodzakelijk voor iedereen die met koeltorens en luchtbevochtigers te maken heeft. Centraal in deze drie instructiebijeenkomsten staan legionellaveilig en milieuverantwoord beheer binnen de wettelijke voorschriften van koeltorens en luchtbevochtigers. Alle aspecten rondom legionella in koeltorens komen aan bod. Voor iedere beroepsgroep heeft ISSO een passende en praktijkgerichte instructie ontwikkeld. Instructie: Gebouwbeheerders 1,5 dag Voor servicetechnici gebouwbeheerders en onderhoudsfirma s. dinsdag 26 februari 2013 & dinsdag 5 maart 2013 in Utrecht. Prijs: 395, (excl. btw). Instructie: Deskundige legionellaveilig beheer van koelwater installaties 2 dagen Voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus. dinsdag 8 januari 2013 & dinsdag 15 januari 2013 in Rotterdam. donderdag 14 maart 2013 & donderdag 21 maart 2013 in Utrecht. Prijs: 695, (excl. btw). Deelnemers aan deze instructie kunnen worden opgeleid als ricisco-analist. De training duurt dan vier dagen. Instructie: Risico-analist 2 dagen Voor risico-analisten, waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus. dinsdag 22 januari in Rotterdam & dinsdag 12 februari in Rotterdam. donderdag 28 maart 2013 in Rotterdam & dinsdag 16 april 2013 in Utrecht. Prijs: 965, (exc. btw). Succesvol toepassen EPG in de praktijk 2 dagen Tijdens deze tweedaagse cursus leert u de relevante wijzigingen en de consequenties voor EPG in de woningbouw. Speciale aandacht is er voor pragmatische en slimme combinaties van maatregelen waarbij woningconcepten ontstaan die inspelen op actuele marktontwikkelingen. Ook wordt een aantal softwarepakketten om de EPC op basis van de NEN 7120 te berekenen toegelicht. U gaat aan de slag met een van die pakketten om zelfstandig de EPC van verschillende woningconcepten te berekenen. Kosten 795, (excl. btw). Locatie & data donderdag 7 & donderdag 14 maart in Bodegraven. dinsdag 4 en dinsdag 11 juni in Rotterdam. Deze cursus wordt gegeven door DWA in samenwerking met ISSO De cursus is bedoeld voor medewerkers van bouw- en installatiebedrijven die betrokken zijn bij de nieuwbouw van woningen, waaronder ontwerpers, werkvoorbereiders en calculators. 20

ISSO-kennispartner. Kennis delen en vermenigvuldigen

ISSO-kennispartner. Kennis delen en vermenigvuldigen ISSO-kennispartner Kennis delen en vermenigvuldigen Bedrijven kunnen Kennispartner van ons worden Als kennispartner van ISSO kan uw bedrijf zich Als bedrijven zich als Kennispartner verbinden, versterken

Nadere informatie

Energieprestatie. Energieprestatie van gebouwen en de rol van de installatiesector. Kees Arkesteijn (ISSO)

Energieprestatie. Energieprestatie van gebouwen en de rol van de installatiesector. Kees Arkesteijn (ISSO) Energieprestatie Energieprestatie van gebouwen en de rol van de installatiesector Kees Arkesteijn (ISSO) Programma 1. Inleiding Energieprestatie gebouwen 2. Methoden bepaling Energieprestatie 3. Wet en

Nadere informatie

Energiebesparing. Betonkernactivering. Programma. Energiebesparing EPBD. Energy Performance Building Directive. Europese richtlijn.

Energiebesparing. Betonkernactivering. Programma. Energiebesparing EPBD. Energy Performance Building Directive. Europese richtlijn. Programma Energiebesparing & Betonkernactivering Energiebesparing Europa Nederland Besparingspotentieel Specialisten gevraagd? Betonkernactivering Publicatie Leergang Kees Arkesteijn 1 2 Energiebesparing

Nadere informatie

Nieuwe energieprestatienorm

Nieuwe energieprestatienorm Nieuwe energieprestatienorm >> Als het gaat om energie en klimaat De tools Uw weg vinden in de nieuwe energieprestatienorm, wie helpt u daarbij? Heeft u hem al in huis, de nieuwe energieprestatienorm NEN

Nadere informatie

Steek Energie in je huis

Steek Energie in je huis Steek Energie in je huis 9 oktober 2012 Breda 1 Bouwbedrijf Boot B.V. Bouwbedrijf Boot is actief in de woningbouw (particulier, ontwikkeling), zorg huisvesting en utiliteit (scholen, kantoren, bedrijfsgebouwen).

Nadere informatie

Praktijkseminar implementatie nieuwe wetgeving

Praktijkseminar implementatie nieuwe wetgeving www.praktijkseminar-installatiesector.nl Praktijkseminar implementatie nieuwe wetgeving Duurzame energie en energiebesparing Wat zijn de consequenties voor installateurs en gebouwbeheerders? Beatrix Theater

Nadere informatie

Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen ten behoeve van Nieuwbouw/Bestaande bouw. Kees Arkesteijn, ISSO

Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen ten behoeve van Nieuwbouw/Bestaande bouw. Kees Arkesteijn, ISSO Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen ten behoeve van Nieuwbouw/Bestaande bouw Kees Arkesteijn, ISSO Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen Programma Kennismaken

Nadere informatie

Themaochtend zonne-energie

Themaochtend zonne-energie Themaochtend zonne-energie UNETO-VNI streeft naar een vitale marktpositie en een optimaal economisch en financieel handelsklimaat voor de leden: ondernemers in de installatiebranche en in de elektrotechnische

Nadere informatie

Duurzaam Beheer en Onderhoud. Docentendag 2010. André Derksen Projectcoördinator. Duurzaam Beheer & Onderhoud. Algemene Technieken

Duurzaam Beheer en Onderhoud. Docentendag 2010. André Derksen Projectcoördinator. Duurzaam Beheer & Onderhoud. Algemene Technieken Docentendag 2010 Algemene Technieken André Derksen Projectcoördinator Inhoud Duurzaam Beheer en Onderhoud Zonne-energie Noodverlichtingsinstallaties Sprinklerinstallaties Duurzaam Beheer & Onderhoud Duurzaam

Nadere informatie

Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen ten behoeve van Nieuwbouw/Bestaande bouw. Kees Arkesteijn, ISSO

Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen ten behoeve van Nieuwbouw/Bestaande bouw. Kees Arkesteijn, ISSO Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen ten behoeve van Nieuwbouw/Bestaande bouw Kees Arkesteijn, ISSO Gecontroleerde kwaliteits-/ gelijkwaardigheidsverklaringen Programma Kennismaken

Nadere informatie

Cursusspecial Vakbekwaamheid

Cursusspecial Vakbekwaamheid Cursusspecial Vakbekwaamheid > Elektrotechniek > Waterleidingtechniek > Gastechniek > CV-techniek Haal uw vakbekwaamheidsdiploma en word Erkend Installateur. Uw klanten zitten erop te wachten. Als installateur

Nadere informatie

12-10-2011. Kwaliteitsborging Duurzame Energie installateurs. Inleiding. Richtlijn hernieuwbare energie. Opbouw presentatie

12-10-2011. Kwaliteitsborging Duurzame Energie installateurs. Inleiding. Richtlijn hernieuwbare energie. Opbouw presentatie Kwaliteitsborging Duurzame Energie installateurs Richtlijn hernieuwbare energie 11 oktober 2011 Karin Keijzer Opbouw presentatie Inleiding 1) Waar hebben we het over? Ontwerpen en installeren van duurzame

Nadere informatie

Wat betekent het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen voor uw bedrijf? Stappenplan voor uw certificering en erkenning voor bodemenergiesystemen

Wat betekent het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen voor uw bedrijf? Stappenplan voor uw certificering en erkenning voor bodemenergiesystemen Wat betekent het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen voor uw bedrijf? Stappenplan voor uw certificering en erkenning voor bodemenergiesystemen Het WijzigingsBesluit bodemenergiesystemen is van toepassing

Nadere informatie

Positie van BRL s bij certificering van bedrijven. www.kbi.nl. Wil van Ophem. Nationaal Congres Warmtepompen te Ede, 23 mei 2013. Presentatie vandaag

Positie van BRL s bij certificering van bedrijven. www.kbi.nl. Wil van Ophem. Nationaal Congres Warmtepompen te Ede, 23 mei 2013. Presentatie vandaag Positie van BRL s bij certificering van bedrijven www.kbi.nl Wil van Ophem Nationaal Congres Warmtepompen te Ede, 23 mei 2013 Presentatie vandaag www.kbi.nl Certificering - Structuur BRL6000-serie Wat

Nadere informatie

Hieronder vind u onze bevindingen. Ter verduidelijking zijn de meest relevante onderdelen van wetsteksten in kaders toegevoegd.

Hieronder vind u onze bevindingen. Ter verduidelijking zijn de meest relevante onderdelen van wetsteksten in kaders toegevoegd. Retouradres Postbus 2232 3500 GE UTRECHT BodemenergieNL Martin Bloemendaal Postbus 1072 3430 BB Nieuwegein Nederland Rijkswaterstaat Water, Griffioenlaan 2 3526 LA Utrecht UTRECHT Postbus 2232 3500 GE

Nadere informatie

Kwaliteitsborging in de vernieuwde erkenningsregelingen Fred Vos UNETO-VNI Marco Hofman ISSO

Kwaliteitsborging in de vernieuwde erkenningsregelingen Fred Vos UNETO-VNI Marco Hofman ISSO Kwaliteitsborging in de vernieuwde erkenningsregelingen Fred Vos UNETO-VNI Marco Hofman ISSO Workshop Luchtkwaliteit binnen de wet kwaliteitsborging bouw 4 mei 2017 Kwaliteitsborging in de vernieuwde erkenningsregelingen

Nadere informatie

Legionellaveilig installeren in de praktijk

Legionellaveilig installeren in de praktijk Artikel Legionellaveilig installeren in de praktijk label: sanitair 19 apr De meeste installatiebedrijven kennen de richtlijnen voor legionellapreventie in drinkwaterinstallaties. Toch blijkt het in de

Nadere informatie

ISSO-publicatie 75.2 EPA-maatwerkadvies

ISSO-publicatie 75.2 EPA-maatwerkadvies ISSO-publicatie 75.2 EPA-maatwerkadvies Programma EP-certificaat vs maatwerkadvies Inhoud ISSO-publicatie 75.2 Kansen/bedreigingen voor de installatiesector Kees Arkesteijn ISSO EP-certificaat vs maatwerk

Nadere informatie

Roadmap CO-certificering. In heldere stappen voldoen aan de nieuwe CO-certificering

Roadmap CO-certificering. In heldere stappen voldoen aan de nieuwe CO-certificering Roadmap CO-certificering In heldere stappen voldoen aan de nieuwe CO-certificering Roadmap CO-certificering Op 28 mei heeft de Tweede kamer het wetsvoorstel Certificering gasverbrandingsinstallaties aangenomen.

Nadere informatie

1. Voor welke deelregelingen wilt u zich certificeren?

1. Voor welke deelregelingen wilt u zich certificeren? Stappenplan naar certificering voor BRL9500 Energieprestatieadvisering Certificeren lijkt ingewikkeld, maar in de praktijk valt het meestal erg mee. In veel bedrijven zijn immers al belangrijke stappen

Nadere informatie

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs).

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs). LEERDOELEN EN EINDTERMEN VAN DE CURSUS INDIVIDUELE WARMTEPOMPEN IN WONINGEN EN KLEINE UTILITEIT Datum: 8--009 Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie

Nadere informatie

Veelgestelde vragen BRL9500

Veelgestelde vragen BRL9500 Veelgestelde vragen BRL9500 1. Waarom de BRL9500? Bedrijven die energieprestatiecertificaten ofwel energielabels voor gebouwen willen gaan afgeven zullen zich verplicht moeten certificeren voor BRL9500.

Nadere informatie

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs) of HBO.

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs) of HBO. LEERDOELEN EN EINDTERMEN VAN DE CURSUS GRONDGEBONDEN WARMTEPOMPEN IN DE UTILITEITSBOUW Datum: 8--009 Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs)

Nadere informatie

Warmte Koude Opslag. Wat is WKO? Diep onder Drenthe

Warmte Koude Opslag. Wat is WKO? Diep onder Drenthe Warmte Koude Opslag Wat is WKO? Diep onder Drenthe Klimaatbestendig Drenthe Klimaatveranderingen van vele eeuwen zijn nog steeds zichtbaar in het Drentse landschap. Voorbeelden hiervan zijn de Hondsrug

Nadere informatie

Presentatie Workshop. Borging en registratie van kwaliteit - Welke instrumenten hebben we nodig? Rotterdam, 3 juli 2014. W.

Presentatie Workshop. Borging en registratie van kwaliteit - Welke instrumenten hebben we nodig? Rotterdam, 3 juli 2014. W. Presentatie Workshop Borging en registratie van kwaliteit - Welke instrumenten hebben we nodig? Rotterdam, 3 juli 2014 W. van Ophem KvINL is een onafhankelijke en deskundige organisatie op het gebied van

Nadere informatie

NVN 7125 Berekenen energiebesparende gebiedsmaatregelen als onderdeel van de EPC-eis

NVN 7125 Berekenen energiebesparende gebiedsmaatregelen als onderdeel van de EPC-eis NVN 7125 Berekenen energiebesparende gebiedsmaatregelen als onderdeel van de EPC-eis 11 oktober 2011 Bert Elkhuizen Cofely Energy Solutions Definities NEN 7120: nieuwe norm voor het bepalen van de energieprestatie

Nadere informatie

Vaillant & rendement. Technisch Project Advies

Vaillant & rendement. Technisch Project Advies Vaillant & rendement Technisch Project Advies meer rendement van uw project? Begin bij Vaillant Technisch Project Advies tijdige inschakeling TPA Uw winst Hoe blijven we samen aan de voortdurend aangescherpte

Nadere informatie

Domotica, ICT en Beveiligingsinstallaties

Domotica, ICT en Beveiligingsinstallaties bepaald door een gemiddelde te berekenen over de afgelopen drie jaar, tenzij de innovatie nieuw in de lijst is. Voor dit onderzoek wordt jaarlijks een netwerk van deskundigen geraadpleegd. De resultaten

Nadere informatie

Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal

Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal Ing. Vincent Keppel Accountmanager Vabi Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal TIP: Houd pen en papier bij de hand!!!! Ir. Roy Zold Directeur PVM welke data & welk doel Vraagstelling corporaties

Nadere informatie

Zonne-energie Vanzelfsprekend

Zonne-energie Vanzelfsprekend Zonne-energie Vanzelfsprekend Hendry Klooster Enerless Advies en Organisatie Namens UNETO-VNI UNETO-VNI streeft naar een vitale marktpositie en een optimaal economisch en financieel handelsklimaat voor

Nadere informatie

Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte. Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars

Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte. Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars Betere energieprestaties met stadswarmte Bestaande woningen, nieuwbouwwoningen en

Nadere informatie

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs).

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs). LEERDOELEN EN EINDTERMEN VAN DE CURSUS COLLECTIEVE WARMTEPOMPEN IN WONINGEN Datum: 8--009 Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs).

Nadere informatie

INNAX GROUP presentatie PROVADA 7 JUNI 2011 1400-1430H

INNAX GROUP presentatie PROVADA 7 JUNI 2011 1400-1430H INNAX GROUP presentatie PROVADA 7 JUNI 2011 1400-1430H Presentatie EVEN VOORSTELLEN WAT DOET INNAX LINK NAAR HET ENDIS CONCEPT ENERGIE MANAGEMENT DUURZAME ENERGIE VOORZIENING Even voorstellen PHILIP BLAAUW

Nadere informatie

Workshop Zonnewarmte Regelgeving. Gerard van Amerongen vaconsult

Workshop Zonnewarmte Regelgeving. Gerard van Amerongen vaconsult Workshop Zonnewarmte Regelgeving Gerard van Amerongen vaconsult Inhoudsopgave Regelgeving Kwaliteitseisen Specificaties Vragen 30 minuten is kort! o Focus op toepassen o Vaak alleen aanhalen en enkele

Nadere informatie

Aanvulling ISSO 39: definitie en monitoring van de SPF van bodemenergiesystemen

Aanvulling ISSO 39: definitie en monitoring van de SPF van bodemenergiesystemen Aanvulling ISSO 39: definitie en monitoring van de SPF van bodemenergiesystemen Normatieve teksten ISSO-kontaktgroep De heer ir. H.J. Broekhuizen De heer ing. A.W.F. Vlooswijk De heer ing. H.C. Roel (voorzitter)

Nadere informatie

Focus op vakbekwaamheid

Focus op vakbekwaamheid Focus op vakbekwaamheid Examens & opleidingsmogelijkheden Willem Hooijkaas, BodemenergieNL 1 Focus op vakbekwaamheid Inhoud presentatie aanleiding opleidingen en examens werkgebied leergang/opleidingen

Nadere informatie

Certificering van bodemenergie: klaar voor de groei!

Certificering van bodemenergie: klaar voor de groei! Certificering van bodemenergie: klaar voor de groei! Marette Zwamborn KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Bestuurslid BodemenergieNL Bodemenergie is een succesvolle, duurzame techniek, die steeds meer wordt toegepast.

Nadere informatie

Hoofdstuk 6.0 ISSO 75.1 Aanvliegroute opnameprotocollen

Hoofdstuk 6.0 ISSO 75.1 Aanvliegroute opnameprotocollen Herziene versie 2013 ISSO-publicatie 75.1 Hoofdstuk 6.0 ISSO 75.1 Aanvliegroute opnameprotocollen Methode 2013, wettelijke aanwijzing per 1 Juli 2014 1 6 Opnameprotocollen 6.1 Inleiding In ISSO 75.1 worden

Nadere informatie

Basisvakmanschap verduurzaming gebouwde omgeving Werktuigkundige installaties

Basisvakmanschap verduurzaming gebouwde omgeving Werktuigkundige installaties Keuzedeel mbo Basisvakmanschap verduurzaming gebouwde omgeving Werktuigkundige installaties behorend bij één of meerdere kwalificaties mbo 1 Penvoerder : OTIB Ontwikkeld door : ISSO, partner consortium

Nadere informatie

VisieDuurzame Warmte/Koude

VisieDuurzame Warmte/Koude VisieDuurzame Warmte/Koude Teun Bokhoven Voorzitter Versterkingrolvan Duurzame Warmte/Koudealsonderdeelvan de EU doelstelling : De is de Nederlandse overkoepelende samenwerkingsorganisatie voor de duurzame

Nadere informatie

Hoe betrouwbaar drinkwater veilig stellen?

Hoe betrouwbaar drinkwater veilig stellen? Hoe betrouwbaar drinkwater veilig stellen? OASEN Lexmond, maart / april 2010 Eric van der Blom UNETO-VNI Beleidsmedewerker sanitaire technieken UNETO-VNI: ondernemingsorganisatie voor de installatiebranche

Nadere informatie

Energieprestatie. De aanscherping van de Energieprestatieeis in de gebouwde omgeving

Energieprestatie. De aanscherping van de Energieprestatieeis in de gebouwde omgeving Energieprestatie De aanscherping van de Energieprestatieeis in de gebouwde omgeving 1 Even voorstellen: Ron van der Aa (projectmanager bij NEN) Wie bent u? Context 2 Inhoud van deze presentatie Algemeen:

Nadere informatie

Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning

Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning Bent u voorbereid op de toekomst? Een toekomst zónder gas? Heijmans ontwikkelt op Forteneiland comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woningen.

Nadere informatie

BIM in de praktijk. Alexander Hoos / Kuijpers

BIM in de praktijk. Alexander Hoos / Kuijpers BIM in de praktijk Alexander Hoos / Kuijpers TVVL Eindedaglezing, 4 april 2016 Alexander Hoos Informatie Manager Even voorstellen Installatie bedrijf Kuijpers (www.kuijpers.nl) Kerntaken: Procesoptimalisatie,

Nadere informatie

BRL6000 Installatietechniek

BRL6000 Installatietechniek CERTIFICERING VOOR INSTALLATIETECHNIEK Sinds 2005 kent Nederland een nieuwe certificatieregeling voor bedrijven die zich willen certificeren voor het ontwerpen, installeren en beheren van installaties,

Nadere informatie

Externe warmtelevering, EMG, EPC en energielabel

Externe warmtelevering, EMG, EPC en energielabel 13 oktober 2010 - Warmtenetwerk Externe warmtelevering, EMG, EPC en Hans van Wolferen Externe warmtelevering, EPC en Achtergrond, doelstelling Getrapte eis Invoering EMG ontwikkeling en inhoud 2 Huidige

Nadere informatie

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving Warmte en koude Kennis, advies, instrumenten en financiële steun EfficiEncy Duurzaam GebouwDe omgeving energie financiering KEnnis industrie instrumenten EnErgiEbEsparing De Nederlandse overheid streeft

Nadere informatie

Basisvakmanschap verduurzaming gebouwde omgeving Elektrotechnische installaties

Basisvakmanschap verduurzaming gebouwde omgeving Elektrotechnische installaties Keuzedeel mbo Basisvakmanschap verduurzaming gebouwde omgeving Elektrotechnische installaties behorend bij één of meerdere kwalificaties mbo 1 Penvoerder : OTIB Ontwikkeld door : ISSO, partner consortium

Nadere informatie

Branche Innovatie Agenda: Eindresultaat. Contact: Terry Heemskerk, Uneto-VNI Bart Luiten, TNO Jaap Kolk, Syntens

Branche Innovatie Agenda: Eindresultaat. Contact: Terry Heemskerk, Uneto-VNI Bart Luiten, TNO Jaap Kolk, Syntens Branche Innovatie Agenda: Eindresultaat Contact: Terry Heemskerk, Uneto-VNI Bart Luiten, TNO Jaap Kolk, Syntens Uneto-VNI BIA traject Doel: Branche Innovatie Agenda s voor thema s uit Radar 2020 Vijf technische

Nadere informatie

GRUNDFOS pump audit HOE EFFICIËNT EN DUURZAAM ZIJN UW POMPEN?

GRUNDFOS pump audit HOE EFFICIËNT EN DUURZAAM ZIJN UW POMPEN? GRUNDFOS pump audit HOE EFFICIËNT EN DUURZAAM ZIJN UW POMPEN? Een Grundfos pump audit creëert duidelijkheid Is duurzaamheid één van de doelstellingen in uw organisatie? Steeds meer bedrijven en (semi-)

Nadere informatie

Leerdoelen en Eindtermen examen Noodverlichtingsdeskundige

Leerdoelen en Eindtermen examen Noodverlichtingsdeskundige Leerdoelen en Eindtermen examen Noodverlichtingsdeskundige Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO-Elektrotechniek (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs). NEN 00 en NEN

Nadere informatie

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op? Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.

Nadere informatie

Kwaliteitsbeleid in branche. Uitvoering door OTIB

Kwaliteitsbeleid in branche. Uitvoering door OTIB Kwaliteitsbeleid in branche Uitvoering door OTIB Inhoud De basis voor kwaliteitsbeleid Activiteiten OTIB BVS Vakpaspoort Rol m.b.t. eindtermen De basis voor kwaliteitsbeleid Waarom hoe - wat Waarom kwaliteitsbeleid

Nadere informatie

Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning

Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning Een comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woning Bent u voorbereid op de toekomst? Een toekomst zónder gas? AM ontwikkelt in Park Centraal comfortabele, gasloze en toekomstbestendige woningen. Deze

Nadere informatie

Onderhoud en vervanging

Onderhoud en vervanging Wet- en regelgeving Onderhoud en vervanging Algemeen Elk gebouw heeft onderhoud nodig, dus ook Scoutinggebouwen. Een goed Scoutinggebouw biedt een veilig en betrouwbaar onderkomen voor de leden en het

Nadere informatie

BCRG. Het beoordelen van nieuwe- en innovatieve technieken voor de Energieprestaties van gebouwen. Kees Arkesteijn, secretaris CGE

BCRG. Het beoordelen van nieuwe- en innovatieve technieken voor de Energieprestaties van gebouwen. Kees Arkesteijn, secretaris CGE BCRG Het beoordelen van nieuwe- en innovatieve technieken voor de Energieprestaties van gebouwen Kees Arkesteijn, secretaris CGE Programma 1. Inleiding/Doelstelling BCRG 2. Werkwijze 3. Status Databank

Nadere informatie

Aardgasloze toekomst, waarom? ecn.nl

Aardgasloze toekomst, waarom? ecn.nl Aardgasloze toekomst, waarom? Stroomversnelling Energy Up 2018 Casper Tigchelaar Inhoud presentatie 2 belangrijkste redenen voor aardgasvrije gebouwde omgeving Hoe heeft het energiegebruik in huishoudens

Nadere informatie

Rapport energiecijfers kantoren

Rapport energiecijfers kantoren Rapport energiecijfers kantoren Dit rapport is aangemaakt op 08/31/10 om 11:31. De website Energiecijfers van NL Energie en Klimaat levert u actuele gegevens over energieprijzen en alle aspecten van energiegebruik

Nadere informatie

De corporatiedag 2017

De corporatiedag 2017 De corporatiedag 2017 1972 Wet en regelgeving Energieprestatie Terugblik, stand van zaken, toekomst 2017 2050 Kees Arkesteijn, projectcoördinator ISSO, met medewerking van Wim Plokker (VABI) De weg die

Nadere informatie

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs).

Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs). LEERDOELEN EN EINDTERMEN VAN DE CURSUS LUCHT/LUCHT WARMTEPOMPEN VOOR UTILITEITSGEBOUWEN Datum: 8--009 Vereiste voorkennis Naar inhoud en niveau gelijk aan MBO (niveau 4 volgens de Wet Educatie en Beroepsonderwijs).

Nadere informatie

Nieuwsbrief Energie april 2013

Nieuwsbrief Energie april 2013 b6agina 1 van 6 Nieuwsbrief Energie april 2013 Inhoud Nieuws Duurzame energieveiling van start Nieuwe visie ontwikkeling biogas Algen en zeewier: hoe duurzaam is de productie? Kwaliteitsborging helpt bij

Nadere informatie

Technieken en financiering van de aardgasvrijoplossingen

Technieken en financiering van de aardgasvrijoplossingen Nieuwbouw is relatief eenvoudig aardgasvrij te realiseren. Er zijn grofweg twee alternatieven: - Verzwaard elektriciteitsnet met een lucht- of bodemwarmtepomp in de woning (all electric) - collectieve

Nadere informatie

1. Vraagstuk. 2. Juridisch kader

1. Vraagstuk. 2. Juridisch kader 1. Vraagstuk Ondernemers zijn zich op dit moment vaak niet bewust van hun juridische positie is als zij een recreatiegebouw (laten) bouwen dan wel een recreatiebedrijf inrichten. In deze notitie geven

Nadere informatie

Ontbijtbijeenkomst GRIC Gilze en Rijen 16 september 2015

Ontbijtbijeenkomst GRIC Gilze en Rijen 16 september 2015 Ontbijtbijeenkomst GRIC Gilze en Rijen 16 september 2015 Krijn Ratsma (architect en voorzitter Stichting Energieke Regio) inhoud: ontstaan Energieke Regio opzet van het project ook in Gilze en Rijen? ons

Nadere informatie

Showstoppers & gamechangers Beleid voor gasloze woningen

Showstoppers & gamechangers Beleid voor gasloze woningen Showstoppers & gamechangers Beleid voor gasloze woningen Casper Tigchelaar congres all-electric 2-11-2017 Showstoppers en gamechangers Showstoppers 1. Wat is gasloos eigenlijk? 2. Gasloos heeft maatschappelijke

Nadere informatie

Jade Beheer. Communicatieplan CO 2 Prestatieladder 3.C.1. 3.C.2 Invalshoek C: Transparantie Handboek CO2 Prestatieladder, versie 2.2 / 3.

Jade Beheer. Communicatieplan CO 2 Prestatieladder 3.C.1. 3.C.2 Invalshoek C: Transparantie Handboek CO2 Prestatieladder, versie 2.2 / 3. Jade Beheer Communicatieplan CO 2 Prestatieladder 3.C.1. 3.C.2 Invalshoek C: Transparantie Handboek CO2 Prestatieladder, versie 2.2 / 3.0 Document : Communicatieplan CO 2-prestatieladder Auteur : Jade

Nadere informatie

Energie Exploitatie Ontwikkelingen in Nederland

Energie Exploitatie Ontwikkelingen in Nederland Energie Exploitatie Ontwikkelingen in Nederland Leo Brouwer Programma adviseur Duurzame Energie en Energietransitie 16 oktober 2007 donderdag 18 oktober 2007 1 Daan van Vliet Directeur Unica Bestuurslid

Nadere informatie

Even voorstellen. Claudia Reiner

Even voorstellen. Claudia Reiner Even voorstellen Claudia Reiner Vicevoorzitter UNETO-VNI Voorzitter Groep kleine bedrijven Programmacommissie Wonen-Welzijn-Zorg Forse groei extramuralisering vraagt om gezamenlijke actie van gemeenten,

Nadere informatie

Energievoorziening nieuwbouw. Hans van Wolferen 24 november Wageningen

Energievoorziening nieuwbouw. Hans van Wolferen 24 november Wageningen Energievoorziening nieuwbouw Hans van Wolferen 24 november 2016 - Wageningen Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen

Nadere informatie

Gevolgen van nieuw Drinkwaterbesluit

Gevolgen van nieuw Drinkwaterbesluit VSK 2012: 7 februari 2012 De zorg voor de kwaliteit van drinkwater Legionellapreventie Gevolgen van nieuw Drinkwaterbesluit Will Scheffer Het nieuwe Drinkwaterbesluit vraagt om een strakke regie van de

Nadere informatie

Wat certificatie voor u betekent. www.kbi.nl www.sikb.nl

Wat certificatie voor u betekent. www.kbi.nl www.sikb.nl Wat certificatie voor u betekent www.kbi.nl www.sikb.nl Arthur de Groof & Wil van Ophem Dordrecht & Amersfoort, 26 & 28 november 2013 Presentatie vandaag Ontwikkeling Regeling bodemkwaliteit en ondersteunende

Nadere informatie

BCP + DOSSIER. Elektrotechnisch Installeren

BCP + DOSSIER. Elektrotechnisch Installeren BCP + DOSSIER Elektrotechnisch Installeren Beroepsbeelden BUS-NL Monteur E-installaties Servicemonteur E-installaties Werkvoorbereider installaties Ontwerper installaties Versie 1.4 Datum 30 september

Nadere informatie

Wijzigingsblad d.d. 2012-09-27 bij BRL 9501

Wijzigingsblad d.d. 2012-09-27 bij BRL 9501 KBI Wijzigingsblad d.d. 2012-09-27 bij BRL 9501 Vastgesteld door het CCvD van de Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector op 27 september 2012 Aanvaard door de Harmonisatie Commissie Bouw van de Stichting

Nadere informatie

Energieke Zorgbouw. 5 oktober 2011. Wijnanda Willemse (Agentschap NL) Stefan van Heumen (TNO)

Energieke Zorgbouw. 5 oktober 2011. Wijnanda Willemse (Agentschap NL) Stefan van Heumen (TNO) Energieke Zorgbouw 5 oktober 2011 Wijnanda Willemse (Agentschap NL) Stefan van Heumen (TNO) Introductie Wijnanda Willemse adviseur NL Energie & Klimaat - Agentschap NL Voorheen SenterNovem Energiebesparing

Nadere informatie

Trainingen najaar Gas en Water. Bovenop de praktijk van de installatietechniek.

Trainingen najaar Gas en Water. Bovenop de praktijk van de installatietechniek. Trainingen najaar 2016 Gas en Water Bovenop de praktijk van de installatietechniek www.nen.nl/installatie Meer maatwerk met een bedrijfstraining Wist u dat we in 2015 ruim 2000 deelnemers met een bedrijfstraining

Nadere informatie

Procesverslag Build up Skills

Procesverslag Build up Skills Procesverslag Build up Skills 2011-2018 2011 WERKCONFERENTIE BUS-NL 3 APRIL 2012 Aanleiding EU doelstellingen en wetgeving Energiebesparing (EPBD-recast) Duurzame energie in gebouwde omgeving (RES-Directive)

Nadere informatie

Installateur. Win tijd met Draka. samen meters maken. www.wintijdmetdraka.nl

Installateur. Win tijd met Draka. samen meters maken. www.wintijdmetdraka.nl Installateur Win tijd met Draka www.wintijdmetdraka.nl samen meters maken Win tijd met Draka Producten en diensten die direct het resultaat van uw project verbeteren In projecten is de druk om te presteren

Nadere informatie

Kwaliteitsborging. Voorkomen van installatiefouten leidt tot hoog rendement zonnepanelen

Kwaliteitsborging. Voorkomen van installatiefouten leidt tot hoog rendement zonnepanelen Kwaliteitsborging Voorkomen van installatiefouten leidt tot hoog rendement zonnepanelen W. van Ophem, directeur KvINL Solar Solutions Expo, 15 & 16 april 2015 - Wie - Wat Wie- Wat- Waarom KvINL - Is een

Nadere informatie

Duurzaam woon- en werkcomfort door gebruik van natuurlijke energiebronnen! + =

Duurzaam woon- en werkcomfort door gebruik van natuurlijke energiebronnen! + = Duurzaam woon- en werkcomfort door gebruik van natuurlijke energiebronnen! + = Krachten gebundeld... Pionier op het gebied van bodemenergie! Energiezuinige verwarmings- en koelingsproducten Geotherm Energy

Nadere informatie

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie

Nadere informatie

Deelnemers van Duurzame Leverancier streven naar een CO2-reductie van 20% in het jaar 2020 (t.o.v. 2010)

Deelnemers van Duurzame Leverancier streven naar een CO2-reductie van 20% in het jaar 2020 (t.o.v. 2010) Actieve deelname aan initiatieven Dit document beschrijft de actieve deelname van Pilkes aan het initiatief Duurzame Leverancier, Nederland CO2 neutraal en het initiatief van SKAO (CO2-Prestatieladder).

Nadere informatie

Update Nieuw stelsel energieprestaties 2020

Update Nieuw stelsel energieprestaties 2020 Update Nieuw stelsel energieprestaties 2020 Ons kenmerk 18112(HM)notitie update Op 1 januari 2020 gaat een nieuw stelsel in rondom de energieprestatie van gebouwen. Deze notitie beschrijft: 1 1 Waarom

Nadere informatie

De schakel tussen u en techniek.

De schakel tussen u en techniek. De schakel tussen u en techniek. www.saasen.com ELEKTRA VENTILATIE BEVEILIGING TELEMATICA Eén betrouwbare partner voor al uw installatiewerkzaamheden Dan bent u bij J. Saasen B.V. aan het goede adres.

Nadere informatie

BENG. Update

BENG. Update BENG Update 21-12-2018 Congres EPG 2.0 d.d. 20 november 2018 Tijdens het NEN-congres op dinsdag 20 november 2018 maakte het ministerie van BZK de nieuwe concept geadviseerde BENG-eisen bekend. Ook werd

Nadere informatie

Besluitenlijst CCvD-bijeenkomst 29-11-2011, schriftelijk vastgesteld d.d. 15-12- 2011

Besluitenlijst CCvD-bijeenkomst 29-11-2011, schriftelijk vastgesteld d.d. 15-12- 2011 Besluitenlijst CCvD 2011 Besluitenlijst CCvD-bijeenkomst 29-11-2011, schriftelijk vastgesteld d.d. 15-12- 2011 Besluit CB29112011-01 Aanvullende eisen opfrisbijeenkomsten en geldigheidsduur diploma s BRL9500

Nadere informatie

Digitale Huis Toetsingsmodules voor woningen, woon- en utiliteitsgebouwen

Digitale Huis Toetsingsmodules voor woningen, woon- en utiliteitsgebouwen Digitale Huis Toetsingsmodules voor woningen, woon- en utiliteitsgebouwen gebieden EPG ventilatie geluid spui brandveiligheid daglicht Toetsingsmodule 1 Gebieden en Bouwfysica Toetsingsmodule 1 toetst

Nadere informatie

ECO-design & ECO-Energy-label Maken deze 2 EU richtlijnen verschil? Wordt de invoering van de EPBD en RES richtlijn hierdoor eenvoudiger?

ECO-design & ECO-Energy-label Maken deze 2 EU richtlijnen verschil? Wordt de invoering van de EPBD en RES richtlijn hierdoor eenvoudiger? ECO-design & ECO-Energy-label Maken deze 2 EU richtlijnen verschil? Wordt de invoering van de EPBD en RES richtlijn hierdoor eenvoudiger? Jaap Hogeling ISSO: international projects and standards directeur

Nadere informatie

BRL 6000 Deel 013 2005-11-18

BRL 6000 Deel 013 2005-11-18 BRL 6000 Deel 013 2005-11-18 NATIONALE BEOORDELINGSRICHTLIJN voor het KOMO INSTAL procescertificaat voor ONTWERPEN, INSTALLEREN EN BEHEREN VAN INSTALLATIES INSTALLEREN VAN INDIVIDUELE (COMBI-)WARMTEPOMPEN

Nadere informatie

Frans de Hoyer GW Management. E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive. De wereld is veranderd

Frans de Hoyer GW Management. E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive. De wereld is veranderd Frans de Hoyer GW Management E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive De wereld is veranderd 1 We kopen online We plaatsen alles online 2 Dit onderdeel valt ineens

Nadere informatie

Building Information Modeling Informatie in een digitaal prototype van het ontwerp kostenmanagement bbn adviseurs juni 2013

Building Information Modeling Informatie in een digitaal prototype van het ontwerp kostenmanagement bbn adviseurs juni 2013 Building Information Modeling Informatie in een digitaal prototype van het ontwerp kostenmanagement bbn adviseurs juni 2013 bron: Ector Hoogstad Architecten BIM BIM is een term die in het vakgebied bouw

Nadere informatie

Workshop D2: Bestaande bouw Energielabel conform NEN 7120. Spreker: Kees Arkesteijn, ISSO. Programma

Workshop D2: Bestaande bouw Energielabel conform NEN 7120. Spreker: Kees Arkesteijn, ISSO. Programma Praktijkseminar implementatie nieuwe wetgeving Workshop D2: Bestaande bouw Energielabel conform NEN 7120 Spreker: Kees Arkesteijn, ISSO Programma Huidige situatie Onderhoudsversie Situatie per 2012 Nader

Nadere informatie

Inleiding prestatieborging / commissioning

Inleiding prestatieborging / commissioning Inleiding prestatieborging / commissioning 1 2 1. Waarom prestatieborging 2. Wat is commissioning 3. Wat levert commissioning op 4. De markt en commissioning 1. Waarom prestatieborging Maar goed dat de

Nadere informatie

KENNISPORTAAL iampro. In samenwerking werken aan professioneel beheer

KENNISPORTAAL iampro. In samenwerking werken aan professioneel beheer KENNISPORTAAL iampro In samenwerking werken aan professioneel beheer iampro. Even voorstellen: Yvonne Kroon - van den Berg Beleidsmedewerker afdeling Wegen Provincie Utrecht. Frank van der Vaart Groepshoofd

Nadere informatie

Duurzaam Gebouwbeheer

Duurzaam Gebouwbeheer 2-daagse cursus Duurzaam Gebouwbeheer Gemeenten hebben verschillende gebouwen in beheer, zoals gemeentehuizen, kantoren en brandweerkazernes. Ook zijn er gebouwen eigendom van de gemeente, maar worden

Nadere informatie

Dé BREEAM Uitdaging het onderzoeksvoorstel

Dé BREEAM Uitdaging het onderzoeksvoorstel 63 Dé BREEAM Uitdaging het onderzoeksvoorstel BREEAM-NL In Use is, als het gaat om de gebouwde omgeving te verduurzamen, een heel bruikbaar instrument. Wij, Sannie Verweij van Gebouwinzicht en Robert Sengers

Nadere informatie

Warmte Koude Opslag. Stappenplan WKO. Diep onder Drenthe

Warmte Koude Opslag. Stappenplan WKO. Diep onder Drenthe Warmte Koude Opslag Stappenplan WKO Diep onder Drenthe Klimaatbestendig Drenthe Klimaatveranderingen van vele eeuwen zijn nog steeds zichtbaar in het Drentse landschap. Voorbeelden hiervan zijn de Hondsrug

Nadere informatie

GRIP OP VAKMANSCHAP EN TOEKOMST

GRIP OP VAKMANSCHAP EN TOEKOMST DE SKILLSMANAGER GRIP OP VAKMANSCHAP EN TOEKOMST Vakmanschap is professioneel gedrag, op het juiste moment. Professioneel gedrag wordt bepaald door de taken die moeten worden uitgevoerd, de middelen die

Nadere informatie

Energie voor de toekomst I TVVL Kennisplein

Energie voor de toekomst I TVVL Kennisplein 1 2 2 1 PODIUM ENERGIE VOOR DE TOEKOMST 3 3 BENG-eisen Laatste stand en ontwikkelingen door: André Kruithof ENERGIE VOOR DE TOEKOMST TVVL KENNISPLEIN 4 2 BENG de opvolger van de EPC Bijna EnergieNeutrale

Nadere informatie

BENG de nieuwe energieprestatie en de kansen voor bodemenergie

BENG de nieuwe energieprestatie en de kansen voor bodemenergie BENG de nieuwe energieprestatie en de kansen voor bodemenergie Ir. Harm Valk Nieman Groep 6 12 2016 BENG: op weg naar energieneutraliteit BENG => Bijna Energie Neutrale Gebouwen = nzeb => nearly Zero Energy

Nadere informatie