Effect van vier tabaksbeleidsscenario s op het percentage rokers en het aantal tabaksdoden in Nederland. Resultaten van het SimSmoke simulatiemodel

Transcriptie

1 Effect van vier tabaksbeleidsscenario s op het percentage rokers en het aantal tabaksdoden in Nederland. Resultaten van het SimSmoke simulatiemodel Gera E. Nagelhout (STIVORO en Universiteit Maastricht) Marc C. Willemsen (STIVORO en Universiteit Maastricht) STIVORO voor een rookvrije toekomst Den Haag, 2011

2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 Inleiding 4 Methode 5 Resultaten 7 Percentage rokers 7 Aantal tabaksdoden 8 Discussie 9 Conclusie 9 Kanttekeningen 9 Aanbevelingen 10 Referenties 11 2

3 Samenvatting In 2012 worden massamediale stoppen-met-rokencampagnes en vergoeding van farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken gestopt. Resultaten van het SimSmoke simulatiemodel laten zien dat deze beleidswijziging ertoe zal leiden dat het percentage Nederlandse rokers op een kwart zal blijven steken. Er zullen dan tot en met mensen meer sterven door roken in vergelijking met een scenario waarin er wel regelmatig campagnes over roken zijn en er wel vergoeding is van farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken. In dit rapport wordt ook doorgerekend wat het zou opleveren in termen van daling van het percentage rokers en het aantal sterfgevallen door roken als de overheid effectieve maatregelen invoert die niet of nauwelijks geld kosten. Met dit scenario kan het percentage rokers dalen naar 21% in 2020 en kunnen levens gered worden ten opzichte van het kabinetsbesluit om de vergoeding te beëindigen. Tot slot is nog een beleidsscenario dat volledig conform het door Nederland geratificeerde (FCTC) kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie is. Dit beleid kan het percentage rokers doen dalen naar 20% in Hiermee kunnen nog eens levens extra gered worden ten opzichte van het beleidspakket met maatregelen die niet of nauwelijks geld kosten. 3

4 Inleiding Het roken van tabak kan onder andere longziektes, hartproblemen en kanker veroorzaken (U.S. Department of Health and Human Services, 2010). Wereldwijd sterven jaarlijks meer dan 5 miljoen mensen door roken (Wereldgezondheidsorganisatie, 2008). Ook meeroken (het inademen van de tabaksrook van anderen) kan ziektes en vroegtijdige sterfte veroorzaken (Gezondheidsraad, 2003). In 2003 is onder leiding van de Wereldgezondheidsorganisatie een wereldwijd verdrag opgesteld om tabaksgebruik terug te dringen: het (FCTC) kaderverdrag inzake tabaksontmoediging (Wereldgezondheidsorganisatie, 2003). Inmiddels is het kaderverdrag geratificeerd door meer dan 170 landen, waaronder Nederland. Na ratificatie zijn landen verplicht om maatregelen te nemen om tabaksgebruik terug te dringen, zoals het verhogen van tabaksaccijnzen, het waarschuwen over de gevaren van roken met campagnes en gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes en het invoeren van volledig rookvrije werkplekken en publieke ruimtes. In Nederland zijn de afgelopen decennia steeds minder mensen gaan roken. Terwijl in de jaren 70 nog meer dan de helft van de Nederlanders rookte, rookt tegenwoordig ongeveer een kwart van de mensen (STIVORO, 2011a). Na de invoering van de rookvrije werkplek in januari 2004, is het percentage rokers gedaald van 30% naar 28% (Nagelhout, Willemsen, & De Vries, 2011). Daarna is het percentage rokers jarenlang blijven hangen rond de 27-28%. Vanaf januari 2011 veranderde dit toen de combinatie van farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken vergoed werd door zorgverzekeraars. De vraag naar stopondersteuning nam dramatisch toe en het percentage rokers daalde naar 24% (STIVORO, 2011b). Terwijl het kaderverdrag vraagt om verdergaande tabaksbeleidsmaatregelen, heeft het huidige kabinet juist besloten om maatregelen terug te draaien. Zo heeft men kleine cafés zonder personeel uitgezonderd van de rookvrije horeca, worden er vanaf 2012 geen leefstijlcampagnes meer gevoerd en zal farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken niet meer vergoed worden vanaf Verder heeft het kabinet vooralsnog geen plannen om nieuwe tabaksbeleidsmaatregelen in te voeren, hoewel de boetes voor roken in de horeca wel verdubbeld worden en het streven is om schoolpleinen rookvrij te krijgen door middel van zelfregulering. In dit rapport onderzoeken we wat het effect is van de huidige kabinetsplannen op het percentage rokers en het aantal tabaksdoden in Nederland tot en met Tevens onderzoeken we hoeveel tabaksdoden voorkomen zouden kunnen worden als een tabaksbeleid wordt geïmplementeerd dat geheel conform het kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie is. Hiermee zou Nederland volledig voldoen aan deze internationale verplichting. Omdat dit beleid waarschijnlijk minder realistisch is in tijden van economische crisis, analyseren we ook een scenario waarbij alle maatregelen worden ingevoerd die de overheid geen of nauwelijks geld kosten. 4

5 Methode Het effect van de verschillende beleidsscenario's is onderzocht met behulp van SimSmoke, een simulatiemodel dat in 1998 werd ontwikkeld door het team van Dr. David Levy van het Pacific Institute for Research and Evaluation van de University of Baltimore om de effecten van tabaksbeleid in de Verenigde Staten te modelleren. Sinds die tijd zijn er voor meer dan 35 landen modellen ontwikkeld, waarmee voorspellingen van het percentage rokers en het aantal tabaksdoden gedaan worden. Het Nederlandse SimSmoke-model is in 2011 ontwikkeld als onderdeel van het EU-gefinancierde project 'Pricing Policies and Control of Tobacco in Europe' (PPACTE) dat bestaat uit een team van internationale experts. In SimSmoke worden gegevens over de populatiesamenstelling en het tabaksbeleid in een land gebruikt om veranderingen in het percentage rokers te modelleren. Op basis van deze veranderingen wordt vervolgens het aantal tabaksdoden in een land geschat. Om een SimSmoke-model voor een bepaald land te ontwikkelen, wordt zoveel mogelijk landspecifieke informatie gebruikt. Het gaat om nationale statistische gegevens over geboorte en sterfte in een land, het aantal mensen dat begint met roken, stopt met roken en weer terugvalt na het stoppen voor elke combinatie van leeftijdsgroep en geslacht. Verder wordt precieze informatie over het huidige nationaal tabaksontmoedigingsbeleid en de geschiedenis van het beleid ingevoerd in het model, alsmede informatie over nalevings- en handhavingsniveaus. Het effect van beleid op het percentage rokers, tot slot, wordt bepaald op basis van de internationale wetenschappelijke literatuur over de effecten van tabaksontmoedigingsbeleid, inschattingen van internationale experts (als er niet voldoende literatuur is) en een iteratief proces van modelvalidering. Het aantal tabaksdoden wordt berekend door uit te gaan van hoeveel procent van de bevolking rookt en hoeveel meer kans een roker heeft om vroegtijdig te overlijden dan een niet-roker, gebaseerd op geslachtsspecifieke relatieve risico s uit de internationale literatuur. Meer informatie over het SimSmoke model is te vinden in een artikel van Levy et al. (Levy, Chaloupka, Gitchell, Mendez, & Warner, 2002). Voor het Nederlandse SimSmoke-model zijn gegevens van 1996 tot en met 2010 gebruikt van het Centraal Bureau voor de Statistiek, STIVORO (het Continu Onderzoek Rookgewoonten) en de Wereldgezondheidsorganisatie. Meer informatie over het Nederlandse model is te vinden in het artikel over SimSmoke Nederland (Nagelhout, Levy, Blackman, Currie, Clancy, & Willemsen, 2011). Het SimSmoke model is in eerder onderzoek gebruikt om het effect te bepalen van accijnsverhogingen (Levy, Cummings, & Hyland, 2000), rookverboden (Levy, Friend, & Polishchuk, 2001), campagnes (Levy & Friend, 2001), verkoopverboden gericht op jongeren (Levy, Friend, Holder, & Carmona, 2001) en stoppen-met-rokenondersteuning (Levy & Friend, 2002). Met SimSmoke kan de impact van de volgende zeven tabaksbeleidsmaatregelen worden berekend: 1. accijnsverhogingen 2. rookverboden 3. campagnes 4. marketingverboden 5. gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes 6. verkoopverboden gericht op jongeren 7. stoppen-met-rokenondersteuning 5

6 In dit rapport onderzoeken we de effecten van de volgende vier tabaksbeleidsscenario s: 1. Onveranderd beleid sinds 2011 De prijzen van tabak blijven gelijk aan het niveau van 2011 rookverboden Incidenteel is er een grote massamediale campagne over roken beperkingen van marketing door de tabaksindustrie De gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes blijven hetzelfde verkoopverboden De combinatie van farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken wordt vergoed door zorgverzekeraars Er wordt geen extra geld uitgegeven aan handhaving en publiciteit van maatregelen 2. Huidige kabinetsplannen De prijzen van tabak blijven gelijk aan het niveau van 2011 rookverboden Er komen geen massamediale campagnes over roken meer vanaf 2012 beperkingen van marketing door de tabaksindustrie De gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes blijven hetzelfde verkoopverboden De combinatie van farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken wordt niet meer vergoed door zorgverzekeraars vanaf 2012 Er wordt geen extra geld uitgegeven aan handhaving en publiciteit van maatregelen 3. Beleid met effectieve maatregelen die geen geld kosten Jaarlijks wordt de prijs van tabak met 10% verhoogd vanaf 2012 De horeca wordt geheel rookvrij vanaf 2012 Er komen geen massamediale campagnes over roken meer vanaf 2012 Er komt een volledig verbod op marketing door de tabaksindustrie (ook via bijvoorbeeld kleding en sportevenementen) vanaf 2013 Er komen grote plaatjes met gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes vanaf 2013 Er komt een verbod op sigarettenautomaten vanaf 2013 De combinatie van farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken wordt niet meer vergoed door zorgverzekeraars vanaf 2012 Er wordt geen extra geld uitgegeven aan handhaving en publiciteit van maatregelen 4. Beleid conform kaderverdrag Wereldgezondheidsorganisatie Jaarlijks wordt de prijs van tabak met 10% verhoogd vanaf 2012 De horeca wordt geheel rookvrij vanaf 2012 Er wordt jaarlijks een grote massamediale campagne over roken gevoerd vanaf 2012 Er komt een volledig verbod op marketing door de tabaksindustrie (ook via bijvoorbeeld kleding en sportevenementen) vanaf 2013 Er komen grote plaatjes met gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes vanaf 2013 Er komt een verbod op sigarettenautomaten vanaf 2013 De combinatie van farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken wordt vergoed door zorgverzekeraars vanaf 2011 Alle maatregelen worden volledig gehandhaafd en in de publiciteit gebracht 6

7 Resultaten SimSmoke heeft de effecten berekend van de vier tabaksbeleidsscenario s op het percentage rokers en het aantal tabaksdoden in de leeftijdsgroep 18 tot en met 85 jaar van 2011 tot en met 2020 in Nederland. Percentage rokers Als er tot en met 2020 niets zou veranderen aan het tabaksbeleid van 2011 (scenario 1), zou het percentage rokers 2,2% dalen (zie Tabel 1 en Figuur 1). Als de huidige kabinetsplannen doorgaan (scenario 2), daalt het percentage rokers met 1,3%. Het percentage rokers kan met 5,6% dalen tussen 2011 en 2020 door het beleid met effectieve maatregelen die geen geld kosten in te voeren (scenario 3) en met 6,6% door een tabaksbeleid conform het kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie (scenario 4) in te voeren. Tabel 1: Percentage rokers in Nederland in 2011 en 2020 volgens SimSmoke-simulaties van vier tabaksbeleidsscenario s Afname Scenario 1: Onveranderd beleid sinds ,4% 24,2% -2,2% Scenario 2: Huidige kabinetsplannen 26,4% 25,1% -1,3% Scenario 3: Beleid met effectieve maatregelen 26,4% 20,8% -5,6% die geen geld kosten Scenario 4: Beleid conform kaderverdrag Wereldgezondheidsorganisatie 26,4% 20,8% -6,6% Figuur 1: Percentage rokers in Nederland van 2011 tot en met 2020 volgens SimSmoke-simulaties van vier tabaksbeleidsscenario s. 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4 Het grootste deel van de daling in het percentage rokers bij het derde en vierde scenario wordt bereikt met het verhogen van de prijs van tabak met 10% per jaar. Het toevoegen van alleen deze maatregel aan de kabinetsplannen zorgt al voor een daling van het percentage rokers naar 22,1% in Dit is 3% minder rokers ten opzichte van de kabinetsplannen. 7

8 Aantal tabaksdoden In het geval van onveranderd tabaksbeleid sinds 2011 (scenario 1), zullen tot en met 2020 volgens de SimSmoke-simulatie mensen in Nederland sterven door tabaksgebruik (zie Tabel 2 en Figuur 2). Als de huidige kabinetsplannen doorgaan (scenario 2), sterven er volgens het simulatiemodel 601 mensen meer vroegtijdig door roken. Het beleid met effectieve maatregelen die geen geld kosten (scenario 3) zal leiden tot tabaksdoden tot en met 2020 en kan dus van 2011 tot en met levens redden ten opzichte van de huidige kabinetsplannen. Het beleid conform het kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie (scenario 4) kan van 2011 tot en met 2020 nog eens levens meer redden ten opzichte van het alternatief met effectieve maatregelen die geen geld kosten. Tabel 2: Aantal tabaksdoden in Nederland in 2011 en 2020 volgens SimSmoke-simulaties van vier tabaksbeleidsscenario s t/m 2020 Scenario 1: Onveranderd beleid sinds Scenario 2: Huidige kabinetsplannen Scenario 3: Beleid met effectieve maatregelen die geen geld kosten Scenario 4: Beleid conform kaderverdrag Wereldgezondheidsorganisatie Figuur 2: Aantal tabaksdoden in Nederland van 2011 tot en met 2020 volgens SimSmoke-simulaties van vier tabaksbeleidsscenario s Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4 Het toevoegen van alleen de prijsverhoging van tabak aan de kabinetsplannen laat het aantal tabaksdoden van 2011 tot en met 2020 dalen naar Dit zijn geredde levens ten opzichte van de kabinetsplannen. 8

9 Discussie Conclusie De huidige kabinetsplannen op het gebied van tabaksbeleid zijn het stoppen van campagnes en vergoeding van farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken. De in dit rapport gepresenteerde resultaten van het SimSmoke simulatiemodel laten zien dat het percentage Nederlandse rokers op een kwart zal blijven steken als deze plannen doorgaan. Er zullen dan 600 mensen meer sterven door roken in vergelijking met een scenario waarin er nog wel regelmatig campagnes over roken zijn en er nog vergoeding gegeven wordt van farmacologische ondersteuning bij stoppen met roken. In dit rapport wordt beschreven wat een scenario op kan leveren met effectieve maatregelen die geen geld kosten. Dit beleid omvat geen campagnes en vergoeding van stopondersteuning, omdat dit op de korte termijn geld kost. Het omvat wel accijnsverhogingen (jaarlijkse verhoging van 10% van de prijs van tabak), omdat deze maatregel op de korte en middellange termijn geld oplevert (Wereldgezondheidsorganisatie, 2010). Verder omvat het een volledig rookvrije horeca (de uitzonderingen kosten meer geld dan een volledig verbod), een volledig verbod op marketing door de tabaksindustrie, grote plaatjes met gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes (de kosten komen voor rekening van de tabaksindustrie) en een verbod op sigarettenautomaten. Met dit beleid kan het percentage rokers dalen naar 21% in 2020 en kunnen levens gered worden ten opzichte van de kabinetsplannen. Uiteraard zou het het beste zijn om een tabaksbeleid in te voeren dat volledig conform het door Nederland geratificeerde kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie is. Dit houdt in dat bovenop het beleid van effectieve maatregelen die geen geld kosten jaarlijks grootschalige campagnes gevoerd worden, dat farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij het stoppen met roken vergoed wordt en dat alle tabaksbeleidsmaatregelen volledig gehandhaafd worden en in de publiciteit worden gebracht. Met dit beleid kan het percentage rokers dalen naar 20% in 2020 en kunnen nog eens levens extra gered worden ten opzichte van het beleid met effectieve maatregelen die geen geld kosten. Als het jaarlijks verhogen van de prijs van tabak met 10% toegevoegd wordt aan de huidige kabinetsplannen, kan het percentage rokers in % lager uitkomen en kunnen tot en met levens gered worden. Een accijnsverhoging wordt dan ook beschouwd als de meest krachtige tabaksbeleidsmaatregel die een overheid kan nemen om het roken effectief terug te dringen (Wereldgezondheidsorganisatie, 2008). De extra accijnsinkomsten kunnen vervolgens gebruikt worden voor het financieren van effectieve tabaksbeleidsmaatregelen die geld kosten, zoals campagnes en vergoeding van stopondersteuning. Kanttekeningen Elk simulatiemodel is een versimpeling van de werkelijkheid. Dit geldt ook voor SimSmoke. Het model werkt met een aantal aannames. Daarnaast zijn er processen die niet in het model zijn opgenomen die mogelijk wel van invloed zijn op tabaksgebruik. Hierdoor zullen de voorspelde waarden niet precies overeenkomen met de werkelijkheid. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het feit dat het model voorspelt dat 26% van de Nederlanders rookt in Uit cijfers van het Continu Onderzoek Rookgewoonten (COR) weten we inmiddels dat in de eerste helft van % van de Nederlanders rookt (STIVORO, 2011b). Dit zou in de tweede helft van 2011 nog kunnen veranderen, maar het lijkt erop dat de invoering van de vergoeding van stopondersteuning een groter effect heeft dan het SimSmoke-model voorspelt. Verder sterven in Nederland jaarlijks mensen door roken (STIVORO, 2011c), terwijl het SimSmoke-model voorspelt dat in mensen sterven door roken. Dit verschil ontstaat doordat bij beide berekeningen andere aannames werden gebruikt. Dit maakt echter niet uit voor de vergelijking van verschillende tabaksbeleidsscenario s. 9

10 Ook de simulatie van de invoering van beleidsmaatregelen is een versimpeling van de werkelijkheid. Zo kan bijvoorbeeld alleen in het model worden ingevoerd of de combinatie van farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken wordt vergoed of niet. Het kabinet wil alleen stoppen met de vergoeding van farmacologische ondersteuning. In het model kan wel ingevoerd worden dat er geen vergoeding is van de combinatie, maar kan niet worden aangegeven dat gedragsmatige ondersteuning wel vergoed wordt. Verder hebben we het effect gesimuleerd van een jaarlijkse prijsverhoging van tabak met 10%. Hierbij is niet verdisconteerd in welke mate de tabaksindustrie deze effecten in de praktijk beïnvloedt door eigen prijsverhogingen dan wel prijsverlagingen in te voeren op het moment dat er een accijnsverhoging wordt geïmplementeerd. Tot slot, SimSmoke simuleert alleen wat de effecten zijn van tabaksbeleidsscenario's op het percentage rokers in de populatie en op het aantal tabaksdoden. Wat niet meegenomen wordt, is het effect op de ziektelast in de populatie. Aanbevelingen Op basis van de in dit rapport gepresenteerde resultaten van het SimSmoke simulatiemodel, doen wij de volgende aanbevelingen: Verhoog jaarlijks de prijs van tabak met 10%. Het toevoegen van deze maatregel aan de huidige kabinetsplannen kan het percentage rokers in % lager uit laten komen en kan tot en met levens redden. Voer een volledig rookvrije horeca in, een volledig verbod op marketing door de tabaksindustrie, grote plaatjes met gezondheidswaarschuwingen op sigarettenpakjes en een verbod op sigarettenautomaten. Deze maatregelen kosten weinig of geen geld en leveren een lager percentage rokers en minder tabaksdoden op. Voer jaarlijks grootschalige campagnes over roken, vergoed farmacologische en gedragsmatige ondersteuning bij het stoppen met roken en zorg voor volledige handhaving van alle tabaksbeleidsmaatregelen en publiciteit over de invoering van deze maatregelen. Het invoeren van deze maatregelen is conform het door Nederland geratificeerde kaderverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie. Een beleidspakket dat geheel conform dit kaderverdrag is, kan het grootste aantal vroegtijdige sterfgevallen door roken voorkomen. 10

11 Referenties Gezondheidsraad (2003). Volksgezondheidsschade door passief roken. Den Haag: Gezondheidsraad. Levy, D. T., Chaloupka, F., Gitchell, J., Mendez, D., & Warner, K. E. (2002). The use of simulation models for the surveillance, justification, and understanding of tobacco control policies. Health Care Management Science, 5, Levy, D. T., Cummings, K. M., & Hyland, A. (2000). Increasing taxes as a strategy to reduce cigarette use and deaths: Results of a simulation model. Preventive Medicine, 31, Levy, D. T. & Friend, K. (2001). A computer simulation model of mass media interventions directed at tobacco use. Preventive Medicine, 32, Levy, D. T. & Friend, K. (2002). Examining the effects of tobacco treatment policies on smoking rates and smoking related deaths using the SimSmoke computer simulation model. Tobacco Control, 11, Levy, D. T., Friend, K., Holder, H., & Carmona, M. (2001). Effect of policies directed at youth access to smoking: Results from the SimSmoke computer simulation model. Tobacco Control, 10, Levy, D. T., Friend, K., & Polishchuk, E. (2001). Effect of clean indoor air laws on smokers: The clean air module of the SimSmoke computer simulation model. Tobacco Control, 10, Nagelhout, G. E., Levy, D., Blackman, K., Currie, L., Clancy, L., & Willemsen, M. (2011). The effect of tobacco control policies on smoking prevalence and smoking-attributable deaths. Findings from the Netherlands SimSmoke tobacco control policy simulation model. Addiction, Published Online First: 26 September Nagelhout, G. E., Willemsen, M. C., & De Vries, H. (2011). The population impact of a workplace smoking ban and a hospitality industry smoking ban on smoking behaviour. Findings from a national population survey. Addiction, 106, STIVORO (2011a). Percentage rokers Nederlandse bevolking Den Haag: STIVORO. STIVORO (2011b). PERSBERICHT: Aandeel rokers in eerste kwartaal lager dan ooit. Den Haag: STIVORO. STIVORO (2011c). Kerncijfers roken in Nederland Een overzicht van recente Nederlandse basisgegevens over rookgedrag. Den Haag: STIVORO. U.S. Department of Health and Human Services (2010). How tobacco smoke causes disease: The biology and behavioral basis for smoking-attributable disease: A report of the Surgeon General. Atlanta, GA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health Wereldgezondheidsorganisatie (2003). WHO Framework Convention on Tobacco Control. Geneva, Switzerland: Wereldgezondheidsorganisatie. Wereldgezondheidsorganisatie (2008). Report on the global tobacco epidemic, 2008: the MPOWER package. Geneva: Wereldgezondheidsorganisatie. Wereldgezondheidsorganisatie (2010). WHO Technical manual on tobacco tax administration. Geneva: Wereldgezondheidsorganisatie. 11