Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R.
|
|
- Melanie de Wilde
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R. Link to publication Citation for published version (APA): Werkman, R. A. (2006). Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 14 Feb 2017
2 Hoofdstuk 3 Onderzoeksopzet en methoden van het surveyonderzoek 61
3 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk behandel ik de methoden van onderzoek zoals gehanteerd in het tweede deel van het proefschrift. Dit tweede deel omvat een surveyonderzoek dat inzicht biedt in veranderprocessen in Nederlandse organisaties. Surveyonderzoek wordt wel beschreven als onderzoek dat beoogt zicht te krijgen op de meningen of voorkeuren van een populatie of een bepaalde doelgroep, vaak met behulp van vragenlijsten (Liebert & Langenbach-Liebert, 1995). Ik gebruik surveyonderzoek als methode om specifieke kennis te verzamelen over barrières voor verandering. Ik wil inzicht proberen te krijgen in problemen in veranderprocessen en perspectiefverschillen tussen groepen actoren. De bevindingen uit het surveyonderzoek vormen uitgangspunt voor enkele diepgaande case studies waarin ik nader onderzoek doe naar wat veranderprocessen lastig maakt (dit onderzoek wordt beschreven in het derde deel van het proefschrift). In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk behandel ik de onderzoeksvragen en de achtergronden van de gehanteerde onderzoeksmethoden. In paragraaf 3.2 beschrijf ik vervolgens de vragenlijst en operationaliseer ik de begrippen. In paragraaf 3.3 zet ik de achtergronden van de gebruikte onderzoeksmethodiek uiteen en in paragraaf 3.4 beschrijf ik de criteria voor deelname aan het surveyonderzoek. In paragraaf 3.5 zet ik de aanpak van de dataverzameling en terugkoppeling uiteen. In paragraaf 3.6 volgt een overzicht van de dataset en bevindingen uit de inspectie ervan. In paragraaf 3.7 geef ik een eerste overzicht van beschrijvende resultaten, die in paragraaf 3.8 kort worden samengevat. Ten slotte volgen in paragraaf 3.9 de redenaties achter mijn keuze voor een analysemethode. De uiteindelijke resultaten uit de analyse behandel ik in het vierde hoofdstuk. Het doel van dit eerste deel van de studie is om zicht te krijgen op patronen in perspectieven van actoren in veranderprocessen op de context, de aanpak, de beleving en de gehanteerde veranderstrategie. In het vorige hoofdstuk heb ik de wetenschappelijke, methodologische en maatschappelijke doelstellingen van dit proefschrift besproken. Deze bieden een directe ingang voor de formulering van de onderzoeksvragen van het surveyonderzoek. De wetenschappelijke doelstellingen die met behulp van het surveyonderzoek kunnen worden gerealiseerd zijn: 1. Inzicht krijgen in en kennis verwerven op het gebied van patronen en wetmatigheden in veranderaanpakken en verandercontexten; 2. Inzicht krijgen in en kennis verwerven in keuzes van verandermanagers in veranderprocessen voor een specifieke aanpak van verandering; 3. Inzicht krijgen in en kennis verwerven over perspectieven en perspectiefverschillen van actoren in veranderprocessen op kenmerken van veranderaanpakken, veranderstrategieën en verandercontexten. Ook kan al iets worden gezegd over twee van de geformuleerde maatschappelijke doelstellingen: 1. Begrip van het moeizame verloop van veranderprocessen 2. Perspectief voor verbetering van veranderprocessen 62
4 Uit deze doelstellingen leid ik de volgende onderzoeksvragen af: 1. Zijn er patronen en wetmatigheden in de perspectieven van actoren op organisatiekenmerken, het veranderproces, veranderstrategieën, de beleving en de context van verandering te ontdekken? Welke kenmerken van organisaties, veranderprocessen en beleving van veranderprocessen zijn daarin het meest doorslaggevend? 2. Zijn er clusters of configuraties van organisatiekenmerken, veranderprocessen en beleving van verandering te ontdekken, hangen deze samen met de patronen en wetmatigheden uit de eerste onderzoeksvraag en waardoor deze clusters gekenmerkt? 3. Zijn er bepaalde veranderstrategieën die door verandermanagers vaak gekozen worden en zo ja, welke zijn dit? 4. Verschillen de perspectieven van groepen actoren in veranderprocessen op veranderprocessen, veranderstrategieën en verandercontexten van elkaar? Welke groepen zijn er te onderscheiden en door welk perspectief wordt elk van de groepen gekenmerkt? 5. Wat leren deze bevindingen over de praktijk van organisatieverandering? Hoe verlopen veranderprocessen in Nederlandse organisaties en wat zijn belemmeringen en succesfactoren daarbij? 6. Wat betekent dit voor ons begrip van waarom veranderen lastig is en welke perspectieven op verbetering bieden deze bevindingen? Op het wetenschappelijke vlak dragen de onderzoeksresultaten bij aan inzicht in kenmerken of vraagstukken die specifiek relevant zijn voor (onderzoek naar) veranderprocessen in organisaties. Op basis daarvan kan de vragenlijst die voor de survey wordt gebruikt, worden herzien. Er kan in nader onderzoek dieper op deze vraagstukken worden ingegaan en er kan worden nagedacht over methoden om deze bevindingen te gebruiken in en voor processen van reflectie en leren. Maatschappelijk gezien draagt de analyse bij aan inzicht in de stand van zaken in veranderend Nederland. Het laat eventuele patronen van organisaties in verandering zien en biedt inzicht in problemen en vraagstukken waarmee organisaties worstelen. Het maakt gedeelde belemmeringen en succesfactoren zichtbaar die aanleiding kunnen zijn voor verdere exploratie en uitgangspunt voor verbetering. 3.2 De survey: De vragenlijst, operationalisatie van de begrippen en achtergronden van de gebruikte onderzoeksmethodiek Vragenlijst Effectief veranderen Voor de dataverzameling werd gebruik gemaakt van de vragenlijst Effectief veranderen, zoals ontwikkeld en beschreven door Bennebroek Gravenhorst (Bennebroek Gravenhorst, 2002a). Deze lijst is tot stand gekomen met behulp van kwalitatief onderzoek. Inzichten uit verslagen en uitspraken van praktijkbeoefenaren zijn gecombineerd met verschillende inzichten uit de literatuur over belemmeringen en succesfactoren in veranderprocessen (zie o.a. Boonstra, 1996; Wissema, Messers & Weijers, 1996; Kotter, 1996; Kanter, Stein & Jick. 1992; Beer, Eisenstat & Spector, 1990b; Pettigrew, Ferlie & McKee, 1992). Uit het literatuuronderzoek komt naar voren dat kenmerken van organisaties, de aanpak en inrichting van veranderprocessen en de beleving veranderingen kunnen belemmeren of juist positief beïnvloeden. Deze inzichten waren aanleiding tot 63
5 een eerste overzicht van factoren die van belang zijn in veranderprocessen (zie Figuur 3.1). Dat overzicht vormde uitgangspunt voor de ontwikkeling van de vragenlijst. De in de vragenlijst gedefinieerde factoren in veranderprocessen zijn geordend in drie kernconcepten: 1. De kenmerken van de organisatie; 2. De aanpak van een veranderproces en 3. De beleving van veranderingen door organisatieleden; (zie Figuur 3.1) ORGANISATIEKENMERKEN VERANDERPROCES Veranderkoers Technologie Doelen en strategie Structuur Spanningen Timing Cultuur & leidinggeven Werk Technologie Politieke relaties Informatie Rol leidinggevenden Verandermanagement Draagvlak creëren Uitkomstverwachting Steun en inzet Veranderende omgeving BELEVING Figuur 3.1: Overzicht van de factoren in de methodiek Effectief veranderen (ontleend aan (Bennebroek Gravenhorst, 2002a), p. 73) In totaal zijn voor de kernconcepten organisatiekenmerken, veranderprocessen en beleving van veranderingen 89 stellingen in de vragenlijst opgenomen met telkens vijf antwoordmogelijkheden. Deze stellingen geven inzicht in het perspectief van respondenten op kenmerken van de organisatie, het veranderproces en de beleving van veranderingen. De stellingen zijn afwisselend in de positieve of de negatieve vorm geformuleerd. Respondenten wordt gevraagd om op een vijfpuntsschaal, variërend van 1 (mee oneens) tot 5 (mee eens) aan te geven in welke mate de stellingen van toepassing zijn op de situatie in hun organisatie. Het kernconcept organisatiekenmerken bestaat uit zes onderling samenhangende schalen die in wisselwerking staan met een veranderende omgeving: organisatiedoelen- en strategie, structuur, cultuur & leidinggeven, technologie, werk en politieke relaties. Het kernconcept veranderproces bestaat uit acht onderling samenhangende schalen: veranderdoelen en aanpak, technologie, spanningen, informatievoorziening, 64
6 timing, creëren van draagvlak, rol van verandermanagers en rol van leidinggevenden. Het kernconcept beleving van de veranderingen ten slotte wordt weergegeven door twee schalen: de verwachting die organisatieleden hebben van de uitkomst van veranderingen en hun steun en inzet voor veranderingen. Elk van deze schalen is tot stand gekomen door de gemiddelde score te berekenen van de respondenten op drie tot acht samenhangende stellingen. De schaal steun en inzet is bijvoorbeeld ontstaan door voor elke respondent het gemiddelde te berekenen over vier stellingen die inzicht geven in de steun en inzet van organisatieleden voor veranderingen. De veronderstelling is dat de schalen binnen de drie kernconcepten organisatiekenmerken, veranderproces en beleving onderling samenhangen, maar er ook samenhang is tussen de kernconcepten. Organisatiekenmerken bijvoorbeeld vormen een context waarbinnen voor een bepaalde inrichting van het veranderproces wordt gekozen en het veranderproces beïnvloedt op haar beurt kenmerken van de organisatie. Tussen de schalen en kernconcepten worden daarom interrelaties, maar geen causale verbanden verondersteld. In totaal zijn de uitspraken van praktijkbeoefenaren geformuleerd in stellingen die zijn onderverdeeld in 16 schalen (zie Figuur 3.1). Eerder onderzoek naar de begrijpelijkheid van de lijst en betrouwbaarheid van de schalen leverde positieve resultaten. Gesprekken met respondenten leidden tot een positief oordeel over de samenstelling van de lijst en tot verheldering van enkele stellingen. Onderzoek onder organisatieleden uit verschillende organisaties naar de betrouwbaarheid van de schalen leverde redelijke tot hoge Cronbach s Alpha s op (zie Bennebroek Gravenhorst, 2002a; Werkman, Boonstra & Bennebroek Gravenhorst, 2001). Dit proefschrift is er mede op gericht een methodiek verder te ontwikkelen en optimaliseren die actoren in de praktijk kan helpen om perspectiefverschillen op veranderprocessen inzichtelijk en bespreekbaar te maken. De vragenlijst is daarom in de loop der tijd aangepast naar aanleiding van tussentijdse analyses en berekeningen van de betrouwbaarheid (Werkman, Boonstra & Bennebroek Gravenhorst, 2001). De totale betrouwbaarheid van elk van de schalen was redelijk tot goed (Cronbach s Alpha.61). Een aantal van de oorspronkelijke schalen werd desondanks gekenmerkt door enkele onbetrouwbare stellingen. Deze stellingen werden vervangen door nieuwe stellingen. Ook werden er stellingen toegevoegd om de betrouwbaarheid te verhogen. De respondenten gaven soms aan dat het invullen van de stellingen lastig was en zij moeite hadden om de stellingen te begrijpen. Daarom werd de vragenlijst verder aangepast door stellingen korter en eenvoudiger te formuleren. Ook werden bepaalde concepten en formuleringen aangepast. Zo werd veranderdoelen vervangen door veranderkoers. De reden daarvoor is dat er in ontwikkelmatig aangepakte veranderprocessen vaak hooguit een idee bestaat van de koers van veranderingen (Boonstra, 1996). Er is dan geen sprake van een omschreven en uitgewerkt doel. Een beschrijving van de schalen en voorbeelden van stellingen uit de lijst zijn te vinden in Tabel
7 Tabel 3.1: De vragenlijst Effectief veranderen en voorbeelden van stellingen ORGANISATIEKENMERKEN Organisatiedoelen en strategie Technologie Structuur Cultuur en leidinggeven Werk Politieke relaties Duidelijkheid van en overeenstemming over de doelen, duidelijkheid van hoe doelen behaald kunnen worden, externe gerichtheid van de strategie en flexibiliteit van de organisatie om in te spelen op markteisen en ontwikkelingen in de omgeving. Voorbeeld: Het is duidelijk welke doelen onze organisatie wil bereiken Beschikbaarheid van technische middelen, gebruik en begrip van technologie in het werk en steun van informatietechnologie bij de uitvoering van werkzaamheden. Voorbeeld: Er zijn voldoende technische hulpmiddelen om het werk naar behoren uit te voeren. Regels en procedures, voorschriften voor de uitvoering van het werk, nadruk op ordelijk en systematisch werken, controle van het werk, wijze van besluitvorming. Voorbeeld: Onze organisatie kent veel regels en procedures Aanmoedigen van eigen initiatief, aandacht voor teamontwikkeling, gevoel van eenheid, samenwerking tussen vakgebieden, werkoverleg tussen leidinggevenden en medewerkers, contact tussen leidinggevenden en medewerkers, vertrouwen in leidinggevenden, aandacht voor opvattingen medewerkers Voorbeeld: Medewerkers zijn tevreden over het werkoverleg met de leidinggevende Loopbaanperspectief, inzet van kennis en vaardigheden, werkdruk, plezier in werk, waardering voor werk, contacten met collega s, afwisseling in het werk, arbeidsvoorwaarden. Voorbeeld: De kennis en vaardigheden van organisatieleden worden goed benut Gerichtheid op afdelingsbelangen en eigen positie, competitie tussen afdelingen, de invloed van afdelingen. Voorbeeld: Afdelingen zijn vooral gericht op hun eigen belangen VERANDERPROCES Veranderkoers Technologie in veranderproces Informatievoorziening Spanningen Timing Draagvlak creëren Duidelijkheid veranderkoers, overeenstemming over koers, duidelijkheid over de wijze van realiseren koers, veranderingen helpen koers te realiseren. Voorbeeld: De koers van de veranderingen is duidelijk Realisatie technische veranderingen, capaciteit voor technische veranderingen, overleg en afstemming met degenen die aan technische verandering werken, perspectief op technologie. Voorbeeld: Technische of informatietechnische systemen zijn lastig aan te passen of te vernieuwen Duidelijkheid van informatie, frequentie van informatie, informatie over voortgang, bron van informatie. Voorbeeld: De informatie over de veranderingen is duidelijk Spanningen tussen en binnen afdelingen en druk op de bestaande cultuur. Voorbeeld: Het veranderproces leidt tot een toename van spanningen tussen afdelingen Hoeveelheid gelijktijdige veranderingen, duidelijkheid van stappen in het proces, tijd voor verschillende stappen, tijd voor acceptatie van veranderingen. Voorbeeld: Er wordt te veel tegelijk veranderd. Mogelijkheid voor bijsturing veranderingen, aandacht voor ideeën organisatieleden, trainingen en cursussen, mogelijkheden voor bespreken van ervaringen, betrekken afdelingen en ondernemingsraad, steun vanuit de top. Voorbeeld: Er is genoeg aandacht voor ideeën van organisatieleden over veranderingen 66
8 VERANDERPROCES Rol van verandermanagers Rol van lijnmanagers Indruk van verandermanagers, overleg met verandermanagers, begeleiding veranderingen door verandermanagers, aandacht voor belangentegenstellingen, aandacht voor helder krijgen problemen. Voorbeeld: De personen die de veranderingen in gang zetten en richting geven, begeleiden veranderingen goed Begeleiden van uitvoering veranderingen, letten op belangentegenstellingen binnen afdelingen, afstand nemen oude situatie, medewerkers betrekken bij de uitvoering, aanpassen stijl van leidinggeven, aandacht voor oplossing van problemen, aandacht voor persoonlijke gevolgen voor medewerkers. Voorbeeld: Leidinggevenden letten goed op belangentegenstellingen binnen afdelingen BELEVING Verwachting uitkomst Steun en inzet Onzekerheid, gevolgen voor privé-leven, ervaringen eerdere veranderingen, gevoel dat werk eerder niet goed genoeg was, kennis en ervaring voor toekomst, druk op normale werk, mate waarin veranderingen aandacht vragen, vergemakkelijking werkuitvoering, voordelen veranderingen, vertrouwen in haalbaarheid. Voorbeeld: De veranderingen hebben voordelen voor organisatieleden Erkenning noodzaak, initiatief tonen voor veranderingen, energie steken in veranderingen, enthousiasme. Voorbeeld: Organisatieleden vinden de veranderingen nodig De schaal technologie in het veranderproces was met een Cronbach s alpha van.61 de minst betrouwbare schaal. Deze schaal werd herzien naar aanleiding van nieuwe inzichten rond het belang van technologie in veranderprocessen. Volgens o.a. Vermeulen (Vermeulen, 2002, zie hoofdstuk 1, paragraaf 2.2.3) vormen technologische systemen en dan vooral verouderde systemen, een belemmering voor verandering. Aanpassing ervan verloopt vaak moeizaam. Deze systemen vormen vaak de kern van het werksysteem van bedrijven. Degenen met kennis van deze systemen en hoe zij zouden kunnen worden aangepast, hebben de organisatie veelal al verlaten. Daardoor is het vaak lastig om personeel te vinden dat in staat is de systemen aan te passen en leiden aanpassingen vaak tot dure operaties. In de nieuwe schaal wordt daarom ingegaan op: 1. de moeilijkheden die de organisatie heeft met vernieuwing van (informatie)technische systemen, 2. de capaciteit voor ICT-vernieuwing, 3. overleg- en afstemmingsmogelijkheden met ICT-verandermanagers, 4. het bestaande perspectief op de mogelijkheden van technologie en 5. de mate waarin het interne informatiesysteem goed gebruikt wordt om informatie en ideeën uit te wisselen over veranderingen Veranderstrategieën Behalve naar de kenmerken van de organisatie, het veranderproces en de beleving van veranderingen, kijk ik naar in het veranderproces gehanteerde veranderstrategieën. Veranderprocessen worden vanuit verschillende veranderstrategieën gestuurd. Deze zijn gebaseerd op verschillende uitgangspunten over organiseren en veranderen. De vijf behandelde strategische perspectieven, de dialoogstrategie, de programmatische strategie, de onderhandelstrategie, de planmatige strategie en de machtsstrategie (zie paragraaf 2.5), dienen als uitgangspunt voor het ontwikkelen van een aantal schalen en bijbehorende stellingen. De bedoeling hiervan is om inzicht te krijgen in perspectieven van organisatieleden op gehanteerde veranderstrategieën. 67
9 Bij dialoog gaat het erom door uitwisseling van perspectieven tot nieuwe inzichten te komen (Gustavsen, 1992). Verschillende meningen worden in gesprek bij elkaar gebracht en gedachten en ideeën worden uitgewisseld. Daarbij doet ieders perspectief er toe: er is ruimte voor ideeën van medewerkers over veranderingen evenals voor ideeën van degenen hoger in de hiërarchie. De aanpak wordt ontwikkeld in een meervoudig proces van communiceren en uitwisselen in een samenwerkingsverband tussen medewerkers, lijnmanagers en topmanagement (Boonstra, 2000). De achterliggende gedachte bij de programmatische strategie is dat mensen in een organisatie willen bijdragen aan verandering als ze betrokken worden bij veranderingen, daarin uitgedaagd worden en goed begeleid worden (Boonstra & Bennebroek Gravenhorst, 1998; Emans & Bouwmeester, 1997). Dat gebeurt bijvoorbeeld door medewerkers mee te laten denken en veranderingen zo uit te werken en in te richten dat medewerkers zelf toekomstige veranderingen leren vormgeven. Veranderingen krijgen vorm als een incrementeel proces (vgl. Emans & Bouwmeester, 1997). Dat gebeurt bijvoorbeeld door de aanpak af te stemmen op het verloop van veranderingen en het vermogen van organisatieleden om te veranderen. Ook wordt er gezorgd voor afstemming op dagelijkse werkzaamheden. Incrementaliteit en het betrekken van mensen bij het proces worden gerealiseerd door tussentijds te evalueren. Op basis van de meningen worden vervolgens de aanpak en de doelen bijgesteld. Bij de onderhandelingsstrategie wordt gericht aandacht gegeven aan verschillende belangengroepen en aan belangenverstrengelingen (Morgan, 1986; Boonstra & Bennebroek Gravenhorst, 1998). Dat wordt gedaan door tegenstrijdige belangen in veranderingen zichtbaar te maken en de nodige aandacht te geven. Ook wordt onderhandeld over wensen en belangen van verschillende betrokken groepen met als doel tot overeenstemming te komen (Mastenbroek, 1996). Problemen die ontstaan tijdens het proces van veranderen worden niet verborgen maar bespreekbaar gemaakt (vgl. Boonstra & Bennebroek Gravenhorst, 1998). Binnen veranderprocessen is er veelal sprake van verschillende afdelingen met een eigen achterban. Deze moeten met elkaar in onderhandeling om de wensen van de achterban zeker te stellen (De Caluwé, 1998). Dat betekent dat er niet alleen binnen maar ook tussen afdelingen over meningen en belangen gesproken zal moeten worden. De achterliggende veronderstelling bij de planmatige strategie is dat de toekomst van een organisatie te voorspellen en te plannen is (Stacey, 1996). De strategie wordt gekenmerkt door vaste procedures en methoden, een ontwerp of model voor de nieuwe situatie en gedetailleerd geformuleerde, vaststaande doelen. De aanpak is uitgewerkt in een planning en vaste stappen en een proces gekenmerkt door tijdscontroles en deadlines (De Caluwé, 1998; Koopman & Pool, 1991). Vaak worden daarbij experts ingeschakeld. De machtsstrategie ten slotte kenmerkt zich door een topdown aanpak. Veranderingen worden uitgedacht door degenen met de meeste macht. Macht wordt ontleend aan de positie van de machtsuitoefenaar (vgl. Wierdsma, 1999). Machtsstrategieën worden vaak gekenmerkt door topdown machtsdwang (Chin & Benne, 1969): Medewerkers worden niet betrokken in het vaststellen van het probleem dat aanleiding vormt tot verandering. Er is sprake van een scheiding tussen denken en doen. Het denken berust bij degenen met veel macht, het doen bij degenen met minder macht (vgl. Wierdsma, 1999). Dit komt tot uiting wanneer degenen die de veranderingen uitvoeren, weinig macht en invloed hebben op veranderplannen. De sturing van veranderingen laat 68
10 weinig ruimte voor eigen inbreng van organisatieleden. De top heeft weinig aandacht voor opvattingen van medewerkers en veranderingen worden doorgezet, onafhankelijk van wat medewerkers daarvan vinden. Schaalconstructie Uit deze vijf strategische benaderingen is een aantal essentiële kenmerken van veranderstrategieën gedestilleerd. Deze kenmerken zijn omgezet in stellingen die inzicht geven in het al dan niet voorkomen van het in de stelling geformuleerde kenmerk. De stellingen zijn getest onder ongeveer 230 respondenten: directieleden, stafleden en uitvoerende medewerkers van zo n 50 verschillende organisaties. De respondenten werd gevraagd om op een vijfpuntsschaal, variërend van 1 (mee oneens) tot 5 (mee eens) aan te geven in welke mate de stellingen van toepassing zijn op de situatie in hun organisatie. Dit levert een overzicht op van in de organisatie dominante strategische perspectieven. Van de antwoorden zijn frequentieverdelingen uitgedraaid, er is een factoranalyse uitgevoerd en de betrouwbaarheden van de nieuwe schalen zijn onderzocht. Op basis hiervan is besloten om meerdere stellingen te verwijderen. Respondenten scoorden hier in grote mate de middencategorie en de stellingen droegen weinig bij aan de betrouwbaarheid van de schalen. Er is een nieuwe indeling in schalen tot stand gekomen. Op grond van schriftelijke opmerkingen van de respondenten werd een aantal ambigue stellingen geherformuleerd. Een aantal van 22 stellingen met telkens vijf antwoordmogelijkheden resteerde. Deze stellingen werden nogmaals getoetst onder een groep respondenten. Elke schaal bestaat uit drie tot vijf stellingen. Respondenten konden het eens of oneens zijn met een stelling. Wanneer respondenten het oneens zijn met een stelling, is een bepaald strategiekenmerk afwezig. Wanneer men het eens is met de stelling, signaleert de respondent het kenmerk wel in het veranderproces. Een voorbeeld van een stelling is De veranderingen worden doorgezet, onafhankelijk van wat de organisatieleden ervan vinden. Wanneer een respondent het eens is met deze stelling, wordt dat beschouwd als een indicatie voor de aanwezigheid van machtsdwang en draagt het antwoord bij aan de score op de machtsstrategie. Wanneer een respondent het niet met de stelling eens is, is er geen sprake van een bijdrage aan het voorkomen van machtsuitoefening. Een beschrijving van de schalen en voorbeelden van stellingen uit de lijst is te vinden in Tabel 3.2. Tabel 3.2: Schalen Veranderstrategieën en voorbeelden van stellingen STRATEGIE Machtsstrategie Planmatige strategie Gecontroleerde, topdown aanpak: Medewerkers worden niet betrokken bij het vaststellen van de probleemervaring, hebben weinig invloed op de totstandkoming van verandervoorstellen, de sturing van veranderingen laat weinig ruimte voor eigen inbreng, de top heeft weinig aandacht voor de opvatting van medewerkers en veranderingen worden doorgezet, onafhankelijk van wat organisatieleden vinden. Voorbeeld:de sturing van de verandering door de top laat weinig ruimte voor eigen inbreng Methodische veranderaanpak: Vaststaande doelen, een model of ontwerp als uitgangspunt voor de nieuwe situatie, vaste procedures en methoden voor de uitvoering, een planning voor de stappen in het proces, tijdscontroles en deadlines. Voorbeeld: De veranderingen zijn van tevoren uitgewerkt in een ontwerp of model van de nieuwe situatie 69
11 STRATEGIE Onderhandel-strategie Programmatische strategie Dialoogstrategie Onderhandelingsgerichte aanpak: Tegengestelde belangen worden zichtbaar gemaakt en krijgen aandacht, er wordt onderhandeld om tot overeenstemming te komen over wensen, problemen met veranderingen zijn bespreekbaar en overleg vindt plaats tussen afdelingen. Voorbeeld: Er wordt onderhandeld om overeenstemming te bereiken over de wensen van verschillende groepen in de organisatie. Stapsgewijze, iteratieve aanpak: Afgestemd op en aangepast aan het verloop van veranderingen, aan het werk van organisatieleden en aan het vermogen van de organisatie en de mensen in de organisatie om te veranderen, tussentijdse evaluaties en bijstelling van de plannen en aanpak en medewerkers leren door de aanpak om zelf toekomstige veranderingen vorm te geven. Voorbeeld: Tussentijds wordt er geëvalueerd en kunnen de aanpak of doelen worden bijgesteld. Interactieve overlegaanpak: Ruimte voor ideeën van organisatieleden in voorstellen, aanpak wordt gezamenlijk uitgewerkt, verschillende meningen met worden tijdens het proces met elkaar in gesprek gebracht. Voorbeeld: De aanpak is samen met medewerkers uitgewerkt Context van verandering Het koppelen van vraagstukken in veranderprocessen aan de context van verandering draagt bij aan begrip van de achtergrond waarbinnen actoren in veranderprocessen beslissen, handelen en interacteren. In de vragenlijst zijn daarom items opgenomen die inzicht geven in de context waarin verandering plaatsvindt, evenals vragen die inzicht geven in perspectiefverschillen tussen bepaalde groepen van bij veranderprocessen betrokken actoren (Tabel 3.3; zie voor een verdere uitwerking Bijlage 1). Tabel 3.3: Contextvariabelen Contextvariabelen 1. profit, non-profit of overheidsorganisaties 2. de sector van een organisatie 3. de tijdsduur van veranderingen 4. fase waarin veranderingen verkeren 5. omvang van veranderingen 6. impact van veranderingen op het werk van organisatieleden 7. de grootte van de organisatie 8. de kans van slagen die de respondent de veranderingen geeft 9. de ervaring van actoren met de gevolgen van veranderingen 10. hoeveel de respondent merkt van de veranderingen in zijn of haar werk 11. Het doel van de veranderingen 12. wie nam het initiatief tot de veranderingen 13. hoe werden de veranderingen aangepakt 14. Hoe verliepen eerdere veranderprocessen (slagen/falen) 15. maakt men deel uit van het verandermanagement of de groep mensen die veranderingen begeleidt (ja/nee) 70
12 Contextvariabelen 16. de positie van de respondent in de organisatie 17. de lengte van het dienstverband 18. het opleidingsniveau 19. de leeftijd van de respondent 20. het geslacht van de respondent 3.3 De ontwikkeling van een methodiek De vragenlijst is aanleiding voor de verdere ontwikkeling van een methodiek die een bijdrage kan leveren aan het welslagen van veranderprocessen. Deze methodiek Effectief Veranderen wordt ontwikkeld voor het begrijpen, bespreekbaar maken en oplossen van vraagstukken in ingrijpende veranderingen die consequenties hebben voor een gehele organisatie of belangrijke onderdelen daarvan. De methodiek is toepasbaar in bedrijfsorganisaties, gesubsidieerde instellingen en overheidsorganisaties. De bedoeling van de methodiek is reflectie op verandering en gesprekken op gang te brengen over 1. verschillen in perspectieven tussen betrokkenen; 2. het verloop van veranderprocessen en 3. de rollen van de respectievelijke actoren daarin. Het uitgangspunt is dat er binnen een organisatie vaak verschillende perspectieven op een veranderproces zijn. Deze perspectieven zijn te begrijpen vanuit de context van de verandering en vanuit de perspectieven van de verschillende betrokkenen. Door betrokken actoren in gesprek te brengen over resultaten uit hun vragenlijst, kunnen waardevolle inzichten en leerervaringen worden gegenereerd. Zo kunnen actoren in veranderprocessen zelf vraagstukken in veranderingen bespreekbaar maken en veranderprocessen verbeteren. Daarnaast biedt de methodiek veranderingsmanagers 1. inzicht in de gevolgen van hun handelen en 2. mogelijkheden voor nieuwe manieren van handelen in veranderprocessen. De manier waarop tijdens deze studie met de methodiek in organisaties werd gewerkt, verliep als volgt: Een contactpersoon die direct betrokken is bij het veranderproces zet vragenlijsten uit in de organisatie waarbinnen hij of zij werkzaam is. Deze persoon vult zelf eveneens een exemplaar van de vragenlijst in. De overige vragenlijsten worden verspreid onder organisatieleden uit verschillende lagen van de organisatie. De contactpersoon neemt de ingevulde lijsten weer in en stuurt de lijsten naar de Universiteit van Amsterdam. Daar worden de data verwerkt. De resultaten uit de vragenlijst worden weergegeven in profielen. Daarin worden meningen van mensen die het oneens zijn met een stelling, afgebeeld als een negatieve bijdrage aan veranderingen. Meningen van mensen die het eens zijn met een stelling worden afgebeeld als een positieve bijdrage. Elke deelnemende organisatie ontvangt een profiel van haar resultaten. Dit profiel vormt het uitgangspunt voor gesprekken tussen actoren in verandering over de perspectieven in het profiel en de achterliggende vraagstukken. Een voorbeeldprofiel is in Figuur 3.2 te vinden. 71
13 Profiel methodiek Effectief Veranderen ORGANISATIE Doelen en strategie Technologie Structuur Cultuur & leidinggeven Werk Politieke relaties VERANDERINGSPROCES Veranderkoers Technologie Informatie Spanningen Timing Draagvlak creëren Verandermanagement Rol leidinggevenden BELEVING Uitkomstverwachting Steun en inzet Negatief perspectief Positief perspectief Naar links wijzende balkjes duiden een negatief perspectief aan op het desbetreffende kenmerk, naar rechts wijzende balkjes juist een positief perspectief. In het voorbeeld is het perspectief overwegend positief. Uitzondering is het perspectief op structuur en politieke relaties. Figuur 3.2: Voorbeeldprofiel De resultaten van het onderzoek worden toegelicht en besproken in diverse bijeenkomsten, zoals seminars en conferenties. Daarin worden mogelijkheden voor het op gang brengen van dialoog en interventies in veranderingen besproken. Daarnaast wordt deelnemers de mogelijkheid geboden om kennis en ervaringen uit te wisselen met collega-verandermanagers van andere organisaties en gezamenlijk na te denken over implicaties en oplossingen. 3.4 Criteria voor surveydeelname Het gaat in dit proefschrift om veranderprocessen van de tweede orde (zie paragraaf 1.3), die ingrijpende gevolgen hebben voor de manier van werken van organisatieleden. Tweede orde veranderprocessen zijn veranderingen waarin non-routinematige vraagstukken aan de orde komen. Deze hebben vaak te maken met de afstemming tussen organisatie en omgeving. Interne dynamische vraagstukken spelen daarin een rol. Uitwisseling van perspectieven op de organisatie en op de aanpak van veranderprocessen is daarin zinvol. De lijst is bruikbaar in die organisaties en veranderprocessen waarin de geldende manier van denken aansluit bij deze veronderstellingen en verandering plaatsvindt binnen de kaders van tweede orde veranderprocessen. Om de organisaties in de dataset te kunnen vergelijken, zijn in de dataset zoveel mogelijk organisaties opgenomen die verwikkeld zijn in tweede orde veranderprocessen. Om voldoende variatie te krijgen en te kunnen vergelijken tussen sectoren (Bennebroek 72
14 Gravenhorst, 2002a) zijn zowel organisaties uit profit- als non-profit- en overheidssectoren te vinden. 3.5 Dataverzameling en terugkoppeling Er is voor de dataverzameling gebruik gemaakt van de netwerken van Sioo en De Baak Management Centrum VNO-NCW. Daarnaast is onder meer samengewerkt met de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB). De vragenlijsten zijn op twee verschillende manieren uitgezet binnen de organisaties: Het merendeel van de lijsten werd uitgedeeld aan deelnemers (managers en organisatieadviseurs) aan seminars en managementopleidingen van bovengenoemde organisaties. Een kleiner deel van de lijsten is aangevraagd naar aanleiding van verschillende activiteiten van de onderzoekers zoals organisatie van conferenties over verandermanagement, via uitwisseling in kennisnetwerken en door informatie over de methodiek te verstrekken in brochures, artikelen of publicaties op het internet. Het verloop van het onderzoeksproces en de terugkoppeling van resultaten bij elk van deze methoden wordt hieronder nader toegelicht Dataverzameling in seminars en managementopleidingen De eerstgenoemde wijze van dataverzameling leverde 2461 ingevulde vragenlijsten op (zie Tabel 3.4). Deze data zijn verzameld door deelnemers aan managementopleidingen, seminars en masteropleidingen op het gebied van organisatie- en veranderkundige vraagstukken. Het centrale thema van de bijeenkomsten was management van veranderingen. Alle deelnemers werkten in organisaties waarin tweede-orde-veranderprocessen en de bijbehorende vraagstukken rond structuur, cultuur, leidinggeven en managen van verandering spelen. Het bespreken van de profielen en het daarmee leren werken vormt een vast onderdeel in het programma van de seminargroepen. Het gebruik van de methodiek sluit aan bij de vraagstukken waarmee deelnemers worstelen en de bedoeling van het gebruik van de methodiek in de seminars was om daaraan een bijdrage te leveren en een stimulans te geven om met de methodiek en de uitkomsten in de eigen organisatie aan de slag te gaan. Deze wijze van dataverzameling leverde een hoge respons op van gemiddeld circa 70 procent per groep. De deelnemers is gevraagd om één lijst zelf in te vullen. Vier lijsten konden zij uitzetten in hun organisatie of, wanneer het ging om organisatieadviseurs, in de organisatie waarbinnen de adviesopdracht liep. De vier lijsten werden verspreid onder directieleden, (verander)managers, stafleden en medewerkers. Na het invullen zijn de lijsten door de deelnemers verzameld en naar de Universiteit van Amsterdam gestuurd voor verwerking. De data werden per deelnemende organisatie verwerkt tot een profiel dat het perspectief van respondenten op de organisatie en veranderingen reflecteert. Daartoe werden de gemiddelde scores van de respondenten op de schalen in de vragenlijst in een profiel weergegeven. Wanneer een deelnemer een belangrijke rol speelde in het begeleiden van veranderingen werd een apart profiel gemaakt van zijn of haar perspectief. Elke deelnemer ontving zo n specifiek profiel van de aanpak van het veranderproces in de organisatie. 73
15 De terugkoppeling van de resultaten vond plaats in het eerstvolgende seminar na het uitdelen van de lijsten. Vaak leverde één van de onderzoekers een bijdrage als docent of programmamanager aan het seminar. Deze verspreidde dan de profielen en lichtte ze toe. In andere gevallen nam de reguliere programmamanager van de groep deze taak op zich. Alvorens de deelnemers met hun profielen aan de slag gingen, werd er een voorbeeldprofiel besproken en werd de manier van werken met de methodiek toegelicht. De nadruk lag daarbij op het belang en de invloed van verschillende perspectieven op veranderprocessen. Samen werd nagedacht over hoe deze perspectieven bespreekbaar gemaakt kunnen worden. De deelnemers werd gevraagd om bij het interpreteren van de profielen in gedachten te houden aan wie zij de lijsten hebben uitgedeeld. Ze werden gevraagd te bedenken wat voor mensen dat zijn, welke positie ze innemen in de organisatie en welke rol ze spelen in het veranderproces. Er werd gesproken over hoe dit het profiel heeft beïnvloed. Vervolgens gingen deelnemers in kleine groepen aan de slag om hun profielen te begrijpen en er betekenis aan te geven. Om hen te helpen bij de interpretatie kregen deelnemers vijf vragen voorgelegd: Bekijken: wat is er aan de hand, wat is de context. Begrijpen: waarom is dit aan de hand. Beoordelen: waarom is dit een probleem. Bezinnen: hoe is dit verbonden met mijn handelen; Beslissen: Wat wil ik bereiken, wat kan ik daaraan doen. Daarnaast werd hen gevraagd na te denken over hoe zij met actoren in het veranderproces in gesprek zouden kunnen gaan op een manier die bijdraagt aan het veranderproces Dataverzameling middels artikelen en congressen Middels activiteiten zoals organisatie van congressen en schrijven van artikelen werden in totaal 721 ingevulde vragenlijsten verzameld (zie Tabel 3.4). Alle deelnemers ontvingen een schriftelijke uitleg van de methodiek in de vorm van een brochure (zie Bijlage 2) en een begeleidende brief (zie Bijlage 3). Daarnaast ontvingen zij 20 exemplaren van de vragenlijst om onder 20 leden van hun organisatie uit te zetten. Voorwaarde hiervoor was dat elk van deze 20 organisatieleden voldoende op de hoogte is van de verandering, de doelen en achtergronden daarvan. Een tweede voorwaarde was dat een verandermanager of andere betrokkene bij het veranderproces fungeert als contactpersoon. Deze contactpersoon nam de verantwoordelijkheid van het uitzetten, weer inzamelen en terugsturen van de vragenlijsten naar de Universiteit van Amsterdam op zich. De derde voorwaarde was dat de contactpersoon een gesprek voert met degenen die de lijst hebben ingevuld. Dat gesprek zou gaan over de resultaten en de betekenis daarvan voor de organisatie en de veranderingen. De deelnemers werden gevraagd om de lijsten zoveel mogelijk te verspreiden onder leden van de directie, middenkadermanagers, stafleden, leden van de ondernemingsraad, medewerkers en leden van een project- of verandergroep. Deelnemers ontvingen een profiel van de organisatiekenmerken, de aanpak van veranderingen en de gehanteerde veranderstrategie. De interpretatie van de profielen werd vergemakkelijkt door een bijgevoegde schriftelijke toelichting. Ook werd er aandacht besteed aan perspectiefverschillen tussen hoger managementleden, middenkader managementleden en medewerkers. Er werd aandacht besteed aan het bespreekbaar maken van perspectie- 74
16 ven en verschillen. Ten slotte werden er aanbevelingen gedaan voor vervolggesprekken om eventuele vraagstukken op te lossen. Alle deelnemers werden uitgenodigd om deel te nemen aan een expertise-platform of conferentie over organisatieverandering. Deze bijeenkomsten waren gericht op het uitwisselen van gedachten en ideeën over veranderprocessen met onderzoekers en collega s. Het gebruik van de methodiek en de resultaten werden toegelicht. Voorlopige onderzoeksresultaten uit de gehele dataset werden besproken. Ten slotte kon er met collega s van organisaties uit soortgelijke sectoren van gedachten gewisseld worden over vraagstukken en interventies. 3.6 De dataset In totaal hebben 3182 organisatieleden uit 602 businessunits, dochterbedrijven en vestigingen van in totaal 422 verschillende Nederlandse organisaties vragenlijsten ingevuld. Tabel 3.4 biedt een overzicht van de verschillende manieren van dataverzameling en de aantallen vragenlijsten die daarmee werden verzameld. Tabel 3.4: Overzicht van de wijze van dataverzameling en verzamelde aantallen lijsten per methode Wijze van dataverzameling Seminars en managementopleidingen Artikelen en congressen Totaal Aantal lijsten Percentage Inspectie van de data Voorafgaand aan de analyses is de dataset eerst geïnspecteerd op fouten. Er is gekeken naar de missing values, naar outliers en naar de verdeling van de variabelen. Ook is aandacht besteed aan multicollineariteit, is een toets gedaan op de statistische onafhankelijkheid van de categorische variabelen en zijn betrouwbaarheden en intercorrelaties berekend. Missende waarden Structureel missende waarden: De vragenlijsten zijn gedurende een periode van vijf jaar verzameld. Bij elke afname werd een aantal permanente items opgenomen, maar gedurende het onderzoek zijn er items toegevoegd en onbetrouwbare items verwijderd. Dat heeft uiteindelijk vijf verschillende datasets opgeleverd (zie ook Bijlage 4). Met name de items in de schalen technologie en technologie in het veranderproces zijn gewijzigd. Verder zijn twee soorten variabelen toegevoegd: 1. variabelen die inzicht geven in de gehanteerde veranderstrategie en 2. contextvariabelen, bedoeld om veranderprocessen in groepen te kunnen indelen. Om vertekeningen in de resultaten door structureel missende waarden te voorkomen is er besloten om de analyses per dataset uit te voeren (zie Bijlage 4, zie ook 3.9.2). Incidenteel missende waarden: De meerderheid van de variabelen mist minder dan vijf procent van de waarden. Een klein aantal variabelen mist meer waarden. Hieronder 75
17 worden de variabelen met meer dan 5 procent missende waarden per dataset weergegeven: Dataset 1 (zie Bijlage 4) wordt gekenmerkt door drie variabelen die meer dan vijf procent van de waarden missen. Positie van de respondent mist 14.6 procent van de waarden. De variabelen leeftijd en grootte missen ieder 6 procent. In dataset 2 missen 5 variabelen meer dan vijf procent van de waarden. Geslacht en leeftijd missen 14 procent. Positie van de respondent in de organisatie mist 12.6 procent. De variabele aantal jaren dat de respondent werkzaam is bij de organisatie mist 11 procent. De variabele leidinggevende positie ten slotte mist 9.4 procent van de waarden. In dataset 3 missen 13 variabelen meer dan vijf procent van de waarden. Van de continue variabelen zijn dat de variabelen draagvlak creëren, machtsstrategie en programmatische strategie. De variabele draagvlak creëren mist 7.5 procent van de waarden. De variabelen machtsstrategie en programmatische strategie missen respectievelijk 6 en 5.7 procent. Van de overige variabelen mist de variabele zijn eerdere veranderprocessen wel eens mislukt 36 procent. De variabele het aantal leden dat gevolgen ondervindt van veranderingen mist 22 procent. De variabelen bedrijfsprocessen herontwerp, herstructureren en afslanken missen elk 20 procent. De variabelen efficiency verbeteren en kostenbesparing missen 15 procent van de waarden. Fase van het veranderproces mist 12 procent van de waarden. De ervaring die de respondent heeft met de gevolgen van veranderingen mist 9 procent en geslacht ten slotte mist 5.7 procent van de waarden. Van dataset 4 missen 11 variabelen meer dan vijf procent van de waarden: De variabele draagvlak creëren mist 6.6 procent. De variabele het aantal leden dat gevolgen ondervindt van veranderingen mist 27.7 procent. Zijn veranderingen eerder mislukt mist 25 procent van de waarden. De variabele leidinggevende positie mist 15.7 procent en de variabele ervaring met de gevolgen van de veranderingen mist 11 procent van de waarden. Opleiding mist 8.8 procent, geslacht mist 8.6 procent en leeftijd mist 8.4 procent van de waarden. Ten slotte missen de variabelen merkt de respondent de veranderingen in het werk 7.3 procent, fase van de veranderingen 6.3 procent en gevolgen van veranderingen voor de functie van de respondent mist 5.8 procent van de waarden. Van dataset 5 missen acht variabelen meer dan 5 procent: de variabele draagvlak creëren mist 6 procent en de variabele technologische verandering mist 5.1 procent van de waarden. De variabele ervaring met de gevolgen van veranderingen mist 16.5 procent. Fase van de veranderingen mist 12 procent en de variabele zijn veranderingen eerder mislukt mist 10 procent van de waarden. Opleiding mist 7.4 procent en de variabelen geslacht en merkt de respondent de veranderingen in het werk missen elk 6 procent van de waarden. Om eventuele patronen in de incidenteel missende waarden te achterhalen, is een analyse van de missende waarden uitgevoerd op de datasets die in de analyses zullen worden gebruikt. In dataset 1 laat een analyse van de missing patterns zien dat 14 respondenten elk van de drie variabelen met missende waarden niet hebben ingevuld en 78 respondenten twee van de drie niet hebben ingevuld. Een tabulated patterns tabel, die inzicht geeft in eventuele patronen in missende waarden, laat zien dat 57 respondenten zowel de variabele leeftijd als de variabele positie in de organisatie niet hebben ingevuld. 76
18 Op een dataset van meer dan respondenten is dat slechts een klein aantal. In dataset 4 laat een percent mismatch tabel zien dat de percentages respondenten die een bepaalde variabele in combinatie met een andere variabele missen, variëren van 6.19 tot procent. Bijna een kwart (23.61 procent) van de respondenten die de variabele zijn veranderingen eerder wel eens mislukt missen, mist ook de variabele ervaring van de gevolgen. Van de respondenten die de variabele zijn veranderingen eerder wel eens mislukt missen, mist procent ook de variabele fase en procent mist ook de variabele aantal leden dat gevolgen van veranderingen ondervindt. Van de respondenten die de variabele ervaring gevolgen missen, mist procent ook de variabele aantal leden dat gevolgen ondervindt van veranderingen en procent van deze respondenten ten slotte mist de variabele fase. Een tabulated patterns tabel laat een mogelijk patroon zien in de respondenten die de variabelen aantal leden dat gevolgen ondervindt van veranderingen en zijn veranderingen eerder wel eens mislukt beide niet hebben ingevuld. Het gaat hier om 27 respondenten. Dit aantal heeft geen noemenswaardige invloed op de resultaten. In dataset 5 laat een percent mismatch tabel zien dat de percentages respondenten die een bepaalde variabele in combinatie met een andere variabele missen, variëren van 5.1 tot 23.5 procent. Bij 23.5 procent van de respondenten die de variabele ervaring van de gevolgen van veranderingen missen, mist ook de variabele fase. Dit zou kunnen betekenen dat het hier gaat om mensen die relatief weinig inzicht hebben in zowel de veranderingen als de gevolgen die veranderingen voor hen hebben. Zo ook mist procent van de respondenten die de variabele ervaring gevolgen missen, ook de variabele zijn eerdere veranderingen wel eens mislukt. De overige variabelen missen alle minder dan 20 procent. Een tabulated patterns tabel laat een mogelijk patroon zien in respondenten die zowel de variabele merkt de respondent veel van de veranderingen als de variabele hoe ervaart u deze veranderingen niet hebben ingevuld. Dit is een begrijpelijk patroon: wanneer een respondent in het eigen werk niets merkt, is het lastig aangeven hoe de respondent de veranderingen in het werk ervaart. Het gaat hier om 22 cases, die geen noemenswaardige invloed hebben op de resultaten. Hoewel er dus enkele patronen in de missing values lijken voor te komen, is het totale aantal respondenten waarom het gaat, verwaarloosbaar. Dat betekent dat een keuze voor een analysemethode waarbij pairwise deletion toegepast wordt, een te verdedigen keuze is. In bijvoorbeeld categorische principale componentenanalyse doen personen met een missing value op die specifieke variabele niet mee, maar op elk van de andere variabelen wèl. Deze methode heeft vrij weinig last van niet-structureel missende waarden. Outliers Er is gecontroleerd op univariate outliers met behulp van frequentietabellen, boxplots, scatterplots en door de waarden van zowel de individuele variabelen als de schalen om te zetten in gestandaardiseerde scores en te controleren op waarden groter dan 3.3 en kleiner dan 3.3 (Tabachnik, 1996). Van de 71 cases die een dergelijke waarde bleken te hebben, waren er 22 die op meerdere variabelen meer dan 3 standaarddeviaties afweken. Vervolgens is met behulp van de Mahalanobis distance 1 gezocht naar multivariate outliers. Er bleken 48 multivariate outliers te zijn, vier daarvan bleken ook onder de 22 cases te vallen die op meerdere variabelen univariate outliers vormden. Zonder deze 66 cases is een tweede controle op outliers uitgevoerd. Scatterplots en 77
19 controles op de gestandaardiseerde waarden leverden 11 univariate outliers op die op meerdere variabelen extreme waarden hadden. Controles op de Mahalanobis distance leverde nog eens 41 multivariate outliers op. Er is voor gekozen om verdere analyses zonder deze 118 cases uit te voeren. In de uiteindelijke dataset zijn 3064 respondenten opgenomen. Verdeling Er is naar de verdeling van de variabelen gekeken door frequentietabellen, histogrammen, plots en de waarden voor skewness (scheefheid van de verdeling) en kurtosis (welving van de verdeling ten opzichte van een normaal verdeling) voor de vijfpuntsschalen te bestuderen 2. De skewness van de items en de schalen neigt overwegend naar negatieve waarden. Dat duidt aan dat de verdeling uitschieters heeft bij de lage waarden. De kurtosis is eveneens voor zowel items als schalen overwegend negatief. Dat betekent dat de top in verhouding tot een normale verdeling lager ligt, ofwel afgeplat is. Een transformatie van de niet-normaal verdeelde waarden levert nieuwe waarden op die moeilijk te interpreteren zijn. Daarom is er voor gekozen om verdere analyses met de originele waarden uit te voeren. Multicollineariteit Met behulp van correlatiematrices 3 en de tolerantiemaat in lineaire regressie is gecontroleerd voor multicollineariteit 4. Hoewel er veelal zeer significante en vaak hoge correlaties werden gevonden, werden er geen correlaties van.70 of hoger gevonden. Dat wil zeggen dat er geen sprake is multicollineariteit op basis van hoge simpele correlatie coëfficiënten. Toets op statistische onafhankelijkheid van categorische variabelen Met behulp van de Chi-kwadraat toets is voor de nominale en ordinale variabelen getoetst of er statistische verbanden tussen de variabelen bestaan. De toets laat sterk significante resultaten (p<.001) zien voor alle variabelen. Voor de dichotome variabelen zijn binomial tests uitgevoerd. Ook hier blijken sterk significante resultaten (p<.001). Dit betekent dat zowel de nominale als de dichotome variabelen onderling afhankelijk zijn. Betrouwbaarheden en intercorrelaties van de schalen Alvorens de betrouwbaarheden te berekenen zijn alle negatief geformuleerde items gehercodeerd naar positief geformuleerde items. Onderzoek naar de Cronbach s Alpha levert Alpha s op van.58 tot.82 (zie Tabel 3.5). 1 De Mahalanobis distance geeft inzicht in de mate waarin een individu een antwoordpatroon genereert dat afwijkt van de andere leden in de steekproef, door de afstand van de cases tot het gezamenlijk gemiddelde van de onafhankelijke variabelen (Mahalanobis, 1936). 2 Wanneer de skewness gedeeld door de standdaardfout van de skewness kleiner dan 2 en groter dan min 2 is, duidt dat de mogelijkheid van een normale verdeling aan (De Vocht, 1997) 3 Gezocht wordt naar hoge correlaties van.90 of meer, hoewel ook wel wordt aangeraden om te controleren op correlaties van.70 en meer (Leahy, 2000) 4 Multicollineariteit wil zeggen dat twee variabelen erg sterk met elkaar correleren (r>.90), en daardoor ongeveer hetzelfde meten (De Vocht, 1997) 78
Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieWerelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieBiodiversity responses to climate and land-use change: A historical perspective Aguirre Gutierrez, J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Biodiversity responses to climate and land-use change: A historical perspective Aguirre Gutierrez, J. Link to publication Citation for published version (APA): Aguirre
Nadere informatieSchaal in het primair onderwijs : een studie naar de relatie tussen schaal en organisatie-effectiviteit van de Venne, L.H.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Schaal in het primair onderwijs : een studie naar de relatie tussen schaal en organisatie-effectiviteit van de Venne, L.H.J. Link to publication Citation for published
Nadere informatieGezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Voortgang in autonomie : een studie naar de organisatorische gevolgen van financiële en personele beleidsbenutting in het basisonderwijs Majoor, D.J.M. Link to publication
Nadere informatieEerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. Link to publication Citation for published
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Politiek burgerschap van migranten in Berlijn: De weerbarstige relatie tussen sociaal kapitaal en integratie van Turken, Italianen, Russische Joden en Aussiedler
Nadere informatieDe slimme gemeente nader beschouwd: Hoe de lokale overheid kan bijdragen aan het oplossen van ongetemde problemen Gerritsen, E.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De slimme gemeente nader beschouwd: Hoe de lokale overheid kan bijdragen aan het oplossen van ongetemde problemen Gerritsen, E. Link to publication Citation for published
Nadere informatieBedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R. Link to publication Citation for published
Nadere informatieRondon de mondingen van Rijn & Maas: landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Rondon de mondingen van Rijn & Maas: landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek Dijkstra, M.F.P. Link to publication
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication Citation for published version (APA): Metz, M. (2017). Coparenting and child anxiety General rights It
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire
Nadere informatieCitation for published version (APA): Bullens, L. (2013). Having second thoughts: Consequences of decision reversibility
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Having second thoughts: Consequences of decision reversibility Bullens, L. Link to publication Citation for published version (APA): Bullens, L. (2013). Having second
Nadere informatie"Our subcultural shit-music": Dutch jazz, representation, and cultural politics Rusch, L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Our subcultural shit-music: Dutch jazz, representation, and cultural politics Rusch, L. Link to publication Citation for published version (APA): Rusch, L. (2016).
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (999). De preliminaire
Nadere informatieTrouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van en in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. Link to publication Citation for published version (APA): Hooghiemstra,
Nadere informatieBehouden beleid: Naar decentrale arbeidsvoorwaarden in het voortgezet onderws van Schoonhoven, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Behouden beleid: Naar decentrale arbeidsvoorwaarden in het voortgezet onderws van Schoonhoven, R. Link to publication Citation for published version (APA): van Schoonhoven,
Nadere informatieProfessionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieOp en in het web: Hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd van Opijnen, M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Op en in het web: Hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd van Opijnen, M. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieProfessionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek bij twintig organisaties
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek bij twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieNetwork of networks: Uncovering the secrets of entrepreneurs' networks
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Network of networks: Uncovering the secrets of entrepreneurs' networks Song, Y. Link to publication Citation for published version (APA): Song, Y. (2012). Network
Nadere informatiePublished in: Aansluitmonitor wiskunde VO-HO: Zicht op de cursusjaren en
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het veld en de spelers van Gastel, L.J.; Jonker, V. Published in: Aansluitmonitor wiskunde VO-HO: Zicht op de cursusjaren 2006-2007 en 2007-2008 Link to publication
Nadere informatieSymptom monitoring and quality of life of patients with cancer in the palliative phase Hoekstra, J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Symptom monitoring and quality of life of patients with cancer in the palliative phase Hoekstra, J. Link to publication Citation for published version (APA): Hoekstra,
Nadere informatieProfessionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieGezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).
Nadere informatieGezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Erop of eronder: de strijd om het bodemarchief in drie Vinexlocaties: over archeologische monumentenzorg, ruimtelijke ordening en de kwaliteit van de leefomgeving
Nadere informatieThe diagnosis and prognosis of venous thromboembolism : variations on a theme Gibson, N.S.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The diagnosis and prognosis of venous thromboembolism : variations on a theme Gibson, N.S. Link to publication Citation for published version (APA): Gibson, N. S.
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire
Nadere informatieTrouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Improving the preoperative assessment clinic Edward, G.M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Improving the preoperative assessment clinic Edward, G.M. Link to publication Citation for published version (APA): Edward, G. M. (2008). Improving the preoperative
Nadere informatieBezwaar en beroep in de praktijk van NWO : een empirische verkenning naar de oordeelsprocessen binnen NWO van der Valk, L.J.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bezwaar en beroep in de praktijk van NWO : een empirische verkenning naar de oordeelsprocessen binnen NWO van der Valk, L.J.M. Link to publication Citation for published
Nadere informatieSome issues in applied statistics in clinical restorative dental research Tobi, H.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Some issues in applied statistics in clinical restorative dental research Tobi, H. Link to publication Citation for published version (APA): Tobi, H. (1999). Some
Nadere informatieFraming Turkey: Identities, public opinion and Turkey s potential accession into the EU
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Framing Turkey: Identities, public opinion and Turkey s potential accession into the EU Azrout, R. Link to publication Citation for published version (APA): Azrout,
Nadere informatieOnder moeders paraplu? Determinanten en effecten van merkportfoliostrategieën Cramer, K.V.B.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Onder moeders paraplu? Determinanten en effecten van merkportfoliostrategieën Cramer, K.V.B. Link to publication Citation for published version (APA): Cramer, K.
Nadere informatiePlanhiërarchische oplossingen : een bron voor maatschappelijk verzet
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Planhiërarchische oplossingen : een bron voor maatschappelijk verzet van Baren, N.G.E. Link to publication Citation for published version (APA): van Baren, N. G.
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Stress and discomfort in the care of preterm infants : A study of the Comfort Scale and the Newborn Individualized Developmental Care and Assessment Program (NIDCAP
Nadere informatieGevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 Komen, M.M. Link to publication
Nadere informatieCitation for published version (APA): Stam, R., & Piersma, N. (2017). Kencijfers laadinfrastructuur Gelderland. Amsterdam: HVA Publicaties.
Amsterdam University of Applied Sciences Kencijfers laadinfrastructuur Gelderland Stam, R.D.; Piersma, N. Link to publication Citation for published version (APA): Stam, R., & Piersma, N. (2017). Kencijfers
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Beroepsonderwijs tussen publiek en privaat: Een studie naar opvattingen en gedrag van docenten en middenmanagers in bekostigde en niet-bekostigde onderwijsinstellingen
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Het sociaal plan van der Hulst, J. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het sociaal plan van der Hulst, J. Link to publication Citation for published version (APA): van der Hulst, J. (1999). Het sociaal plan Deventer: Kluwer General rights
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Presteren op vreemde bodem: Een onderzoek naar sociale hulpbronnen en de leeromgeving als studiesuccesfactoren voor niet-westerse allochtone studenten in het Nederlandse
Nadere informatieDe jaren zestig herinnerd: over gedeelde idealen uit een linkse periode
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De jaren zestig herinnerd: over gedeelde idealen uit een linkse periode Thijssen, N.C. Link to publication Citation for published version (APA): Thijssen, N. C. (2012).
Nadere informatieRegulation of pyruvate catabolism in Escherichia coli: the role of redox environment
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Regulation of pyruvate catabolism in Escherichia coli: the role of redox environment de Graef, M.R. Link to publication Citation for published version (APA): de Graef,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Communicatiegrondrechten: een onderzoek naar de constitutionele bescherming van het recht op vrijheid van meningsuiting en het communicatiegeheim in de informatiesamenleving
Nadere informatieEen dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H. Link to publication Citation for published version (APA): Schuytvlot, A.
Nadere informatieThe impact of paediatric inflammatory bowel disease. Epidemiology, disease activity and quality of life Loonen, H.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The impact of paediatric inflammatory bowel disease. Epidemiology, disease activity and quality of life Loonen, H.J. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieCitation for published version (APA): Boot, A. W. A. (2004). Management en Organisatie: wat nu? Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs, 2,
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Management en Organisatie: wat nu? Boot, A.W.A. Published in: Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatiePhysical activity in a multi-ethnic population: measurement and associations with cardiovascular health and contextual factors de Munter, J.S.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Physical activity in a multi-ethnic population: measurement and associations with cardiovascular health and contextual factors de Munter, J.S.L. Link to publication
Nadere informatieDe belofte van vitamines: voedingsonderzoek tussen universiteit, industrie en overheid Huijnen, P.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De belofte van vitamines: voedingsonderzoek tussen universiteit, industrie en overheid 1918-1945 Huijnen, P. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieCitation for published version (APA): Gaemers, J. H. (2006). De rode wethouder: de jaren Amsterdam: Balans.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De rode wethouder: de jaren 1886-1840 Gaemers, J.H. Link to publication Citation for published version (APA): Gaemers, J. H. (2006). De rode wethouder: de jaren 1886-1840.
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire
Nadere informatieTracheoesophageal Speech. A Multidimensional Assessment of Voice Quality
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Tracheoesophageal Speech. A Multidimensional Assessment of Voice Quality van As, C.J. Link to publication Citation for published version (APA): van As, C. J. (2001).
Nadere informatieThe effects of meniscal allograft transplantation on articular cartilage Rijk, P.C.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The effects of meniscal allograft transplantation on articular cartilage Rijk, P.C. Link to publication Citation for published version (APA): Rijk, P. C. (2004).
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication Citation for published version (APA): Richard, E. (2010). Vascular factors
Nadere informatieWorshipping the great moderniser : the cult of king Chulalongkorn, patron saint of the Thai middle class Stengs, I.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Worshipping the great moderniser : the cult of king Chulalongkorn, patron saint of the Thai middle class Stengs, I.L. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Controlled light exposure microscopy Hoebe, R.A. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Controlled light exposure microscopy Hoebe, R.A. Link to publication Citation for published version (APA): Hoebe, R. A. (2010). Controlled light exposure microscopy
Nadere informatieConsequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje Link to publication
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Meer voorzorg bij DNA-onderzoek M'charek, A.A.; Toom, V.H. Published in: Het Tijdschrift voor de Politie
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Meer voorzorg bij DNA-onderzoek M'charek, A.A.; Toom, V.H. Published in: Het Tijdschrift voor de Politie Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieGood science, bad science: Questioning research practices in psychological research Bakker, M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Good science, bad science: Questioning research practices in psychological research Bakker, M. Link to publication Citation for published version (APA): Bakker, M.
Nadere informatieAmsterdam University of Applied Sciences. Leren redeneren en experimenteren met concept cartoons Kruit, P.M. Link to publication
Amsterdam University of Applied Sciences Leren redeneren en experimenteren met concept cartoons Kruit, P.M. Link to publication Citation for published version (APA): Kruit, P. (2012). Leren redeneren en
Nadere informatieOperational research on implementation of tuberculosis guidelines in Mozambique
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Operational research on implementation of tuberculosis guidelines in Mozambique Brouwer, Miranda Link to publication Citation for published version (APA): Brouwer,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De delictscenarioprocedure bij seksueel agressieve delinquenten: Een onderzoek naar de bruikbaarheid van de delictscenarioprocedure in de behandeling van seksueel
Nadere informatiePiratenbibliotheken en hun rol in de kenniseconomie: 'ignoti et quasi occulti' Bodó, B.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Piratenbibliotheken en hun rol in de kenniseconomie: 'ignoti et quasi occulti' Bodó, B. Published in: Informatie Professional Link to publication Citation for published
Nadere informatieCitation for published version (APA): Brudin, S. S. (2010). One- and two-dimensional analysis of complex anionic mixtures
UvA-DARE (Digital Academic Repository) One- and two-dimensional analysis of complex anionic mixtures Brudin, S.S. Link to publication Citation for published version (APA): Brudin, S. S. (2010). One- and
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Werknemerscompensatie in de steigers: Naar een nieuwe aanpak van werknemerscompensatie en preventie van arbeidsongevallen en beroepsziekten in arbeidsorganisaties
Nadere informatieStratifications on moduli spaces of abelian varieties and Deligne-Lusztig varieties
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Stratifications on moduli spaces of abelian varieties and Deligne-Lusztig varieties Hoeve, M.C. Link to publication Citation for published version (APA): Hoeve, M.
Nadere informatieFicino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ficino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E. Link to publication Citation for published
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Tuberculosis case finding in South Africa Claassens, M.M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Tuberculosis case finding in South Africa Claassens, M.M. Link to publication Citation for published version (APA): Claassens, M. M. (2013). Tuberculosis case finding
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Use and Appreciation of Mycenaean Pottery outside Greece van Wijngaarden, G.J.M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Use and Appreciation of Mycenaean Pottery outside Greece van Wijngaarden, G.J.M. Link to publication Citation for published version (APA): van Wijngaarden, G. J.
Nadere informatieLiefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Liefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieCitation for published version (APA): van Buuren, O. P. M. (2014). Development of a modelling learning path. Amsterdam: CMA.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Development of a modelling learning path van Buuren, O.P.M. Link to publication Citation for published version (APA): van Buuren, O. P. M. (2014). Development of
Nadere informatieCitation for published version (APA): van den Boer, M. (2014). How do children read words? A focus on reading processes.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) How do children read words? A focus on reading processes van den Boer, M. Link to publication Citation for published version (APA): van den Boer, M. (2014). How do
Nadere informatieInvloeden op de onderwijspositie van leerlingen bij de overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs Fossen, M.W.E.B.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Invloeden op de onderwijspositie van leerlingen bij de overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs Fossen, M.W.E.B. Link to publication Citation
Nadere informatieFor the love of experience: changing the experience economy discourse Snel, J.M.C.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) For the love of experience: changing the experience economy discourse Snel, J.M.C. Link to publication Citation for published version (APA): Snel, J. M. C. (2011).
Nadere informatieDisease oriented work ability assessment in social insurance medicine Slebus, F.G.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Disease oriented work ability assessment in social insurance medicine Slebus, F.G. Link to publication Citation for published version (APA): Slebus, F. G. (2009).
Nadere informatieMr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlandsch Burgerlijk Recht: Algemeen deel Scholten, Paul
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Mr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlandsch Burgerlijk Recht: Algemeen deel Scholten, Paul Link to publication Citation for published version
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Burgerlijke rechter of bestuursrechter. de gewenste verdeling van de rechtsmacht bij: regelgeving, schadeveroorzakend overheidshandelen, tweewegenleer-vragen Polak,
Nadere informatieCitation for published version (APA): Piersma, N., & Stam, R. (2017). Kencijfers laadinfrastructuur Den Haag. Amsterdam: HVA Publicaties.
Amsterdam University of Applied Sciences Kencijfers laadinfrastructuur Den Haag Piersma, N.; Stam, R.D. Link to publication Citation for published version (APA): Piersma, N., & Stam, R. (2017). Kencijfers
Nadere informatieCitation for published version (APA): van Zanten, J. H. (2001). Martingales and diffusions, limit theory and statistical inference
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Martingales and diffusions, limit theory and statistical inference van Zanten, J.H. Link to publication Citation for published version (APA): van Zanten, J. H. (2001).
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak vanuit rechtsfilosofisch perspectief van Dommelen, S.T. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak vanuit rechtsfilosofisch perspectief van Dommelen, S.T. Link to publication Citation for published version (APA): van Dommelen, S. T.
Nadere informatieTradities in de knel: Zorgverwachtingen en zorgpraktijk bij Turkse ouderen en hun kinderen in Nederland
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Tradities in de knel: Zorgverwachtingen en zorgpraktijk bij Turkse ouderen en hun kinderen in Nederland Yerden, İ. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Tissue microarray in prognostic studies on vulva cancer Fons, G. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Tissue microarray in prognostic studies on vulva cancer Fons, G. Link to publication Citation for published version (APA): Fons, G. (2009). Tissue microarray in prognostic
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Inquiry-based leading and learning Uiterwijk-Luijk, E. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Inquiry-based leading and learning Uiterwijk-Luijk, E. Link to publication Citation for published version (APA): Luijk, E. (2017). Inquiry-based leading and learning:
Nadere informatieCitation for published version (APA): Bogaardt, H. C. A. (2009). Current aspects of assessment and treatment of dysphagia.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Current aspects of assessment and treatment of dysphagia Bogaardt, H.C.A. Link to publication Citation for published version (APA): Bogaardt, H. C. A. (2009). Current
Nadere informatieCitation for published version (APA): Schijf, G. M. (2009). Lees- en spellingvaardigheden van brugklassers Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Lees- en spellingvaardigheden van brugklassers Schijf, G.M. Link to publication Citation for published version (APA): Schijf, G. M. (2009). Lees- en spellingvaardigheden
Nadere informatieGevaarlke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gevaarlke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 Komen, M.M. Link to publication
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Collagen VI mutations in Bethlem myopathy. Jöbsis, G.J. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Collagen VI mutations in Bethlem myopathy Jöbsis, G.J. Link to publication Citation for published version (APA): Jöbsis, G. J. (1999). Collagen VI mutations in Bethlem
Nadere informatieEthno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan Rezvani, B. Link to publication Citation for published version (APA): Rezvani,
Nadere informatieDental anxiety and behaviour management problems: The role of parents
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Dental anxiety and behaviour management problems: The role of parents Krikken, J.B. Link to publication Citation for published version (APA): Krikken, J. B. (2013).
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Anatomische sekse als uitvinding in de botanie : hoe stampers tot vrouwelijke en meeldraden tot mannelijke geslachtsorganen werden (1675-1735) Brouwer, C.E. Link
Nadere informatieMelatonin treatment and light therapy for chronic sleep onset insomnia in children van Maanen, A.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Melatonin treatment and light therapy for chronic sleep onset insomnia in children van Maanen, A. Link to publication Citation for published version (APA): van Maanen,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication Citation for published version (APA): Peeters-Podgaevskaja, A. V. (2008). : Amsterdam: Pegasus General rights It
Nadere informatieEen koopwoning nabij: onderzoek naar de verkoop van huurwoningen in Nederland in Bonnerman, F.; Hoppesteyn, M.; de Klerk, A.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een koopwoning nabij: onderzoek naar de verkoop van huurwoningen in Nederland in 2002. Bonnerman, F.; Hoppesteyn, M.; de Klerk, A. Link to publication Citation for
Nadere informatieHerdenken in Duitsland. De centrale monumenten van de Bondsrepubliek
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Herdenken in Duitsland. De centrale monumenten van de Bondsrepubliek 1949-1993 Roowaan, R.M. Link to publication Citation for published version (APA): Roowaan, R.
Nadere informatieFactsheets Dam tot Dam FietsClassic Voor iedereen een app van der Werf, J.E.; Dallinga, J.M.; Deutekom, M.
Amsterdam University of Applied Sciences Factsheets Dam tot Dam FietsClassic 2017 - Voor iedereen een app van der Werf, J.E.; Dallinga, J.M.; Deutekom, M. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieManagement of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Management of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation Bergenhenegouwen, L.A. Link to publication Citation for published version (APA): Bergenhenegouwen,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Parenting and child adjustment after divorce: family relationship quality, parental stress, and child adjustment in post-divorce families Hakvoort, E.M. Link to publication
Nadere informatie