Samen-Werken Samen-Delen

Transcriptie

1 s tichting ouw esearch Samen-Werken Samen-Delen proiect-ongebonden samenwerking in de B&U sector

2 Rapporteurs: H. Joosten; BELAN Consuiting, Utrecht mr. D.E. van Werven, Instituut voor Bouwrecht, Den Haag

3 stichting Samen-Werken Samen-Delen proiect-ongebonden samenwerking. in de B&U sector Rotterdam, 1991

4 SAMEN-WERKEN SAMEN-DELEN De stichting stelt zich ten doel: a. in de bouwnijverheid produktiviteit en kwaliteit te verhogen en de continuïteit in de werkgelegenheid te bevorderen; b. de kennis op het terrein van de bouwnijverheid te vergroten en te verspreiden naar en binnen alle organisaties waarmede de stichting een relatie onderhoudt; c. voorts al hetgeen dat met een en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin des woords. De stichting en degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - volgens de huidige stand van de wetenschap en techniek - van de in deze publikatie vervatte gegevens. Nochtans moet de mogelijkheid dat zich onjuistheden in deze publikatie kunnen bevinden niet worden uitgesloten. Degene die van deze publikatie gebruik maakt aanvaardt daarvoor het risico. De stichting sluit, mede ten behoeve van degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien Liit het gebruik van informatie in deze publikatie. CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK Joosten. H. Samen-werken samen-delen: project-ongebonden samenwerking in de B- en U-sector / [H.Joosten, D.E. van Werven]. - Rotterdam: Stichting Bouwresearch. - (Stichting Bouwresearch: 226a) ISBN NUGI833 Trefw.: samenwerking in de bouwnijverheid. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Bouwresearch. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm, stored in a database or retrieval system, or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch. 2

5 INHOUD WOORD VOORAF 6 1 SAMENVATTING Inleiding Ondernemingsbeleid Voorwaarden voor project-ongebonden samenwerking Samenwerkingsvoorwaarden nader bekeken Juridische aspecten Subsidie regelingen Stappenplan 14 2 INLEIDING Aanleiding tot het onderzoek Samenstelling van de studiecommissie 17 3 WERKWIJZE 18 4 ONTWIKKELING VAN DE OMGEVING Inleiding Economie en bouwmarkt Economie Bouwmarkt 20 Utiliteitsbouw 20 Woningbouw Arbeidsproductiviteit Bouwkosten Technologie Informatie-technologie en referentiemodel Verbetering van het productieproces 23 Stichting Bouwresearch 3

6 SAMEN-WERKEN SAMEN-DELEN Vernieuwing van de arbeidsorganisatie Arbeidsmarkt Vraag naar arbeid Aanbod van arbeid ONDERNEMINGSBELEID 5.1 Inspelen op omgevingsveranderingen 5.2 Investeringsgedrag 5.3 Expansiezoekend beleid 5.4 Knelpunten WAT BETEKENEN OMGEVINGSONTWIKKELINGEN VOOR HET ONDERNEMINGSBELEID Inleiding Stimulansen Belemmeringen Motieven 6.5 Drie motieven nader beschouwd Inleiding 7.2 Voorwaarden voor deonderneming Basisvoorwaarden Overige voorwaarden Voorwaarden voor de samenwerking Door de partners beïnvloedbare voorwaarden Primaire voorwaarden Operationele voorwaarden Niet of nauwelijks beïnvloedbare voorwaarden Samenwerkingsmodel Inschakeling van de eigen organisatie Samenvatting

7 8 JURIDISCHE ASPECTEN VAN SAMENWERKING Inleiding Onderhandelen over samenwerken Inventarisatie juridisch instrumentarium Wanneer rechtspersoon naast overeenkomst? De samenwerkingsovereenkomst nader bezien De samenwerkingsovereenkomst/maatschap De vennootschap onder firma (V.O.F.) De commanditaire vennootschap (C.V.) De rechtspersoon nader bezien Inleiding De stichting en de vereniging De coöperatie De N.V. en de B.V Samenvatting 84 9 OVERHEIDSINSTRUMENTARIUM Landelijke subsidies en kredieten InnovatieCentra STAPPENPLAN Inleiding Project-organisatie Het Stappenplan GERAADPLEEGDE LITERATUUR 100 Stichting Bouwresearch 5

8 SAMEN-WERKEN SAMEN-DELEN WOORD VOORAF In de bouw zijn een groot aantal verschillende disciplines betrokken bij de totstandkoming van kleine en grote projecten. Mede door de aard van de activiteiten op de bouwplaats is de groep van samenwerkende partners steeds wisselend. De samenstelling van de deelnemers aan het bouwproces en de verschillende ondernemingen die aan een project werken is zeer gevarieerd, deze samenstelling wordt bij elk project opnieuw bepaald. De aanpak en uitwerking van de bouwwerken is meestal eenmalig en veelal projectgebonden. Het lijkt of bouwen elke dag weer opnieuw wordt uitgevonden. Maar het kan best anders in de bouw. Bijvoorbeeld door met elkaar na te gaan of een aantal gemeenschappelijke zaken niet op een duurzamer en breder plateau kunnen worden gelegd. Bouwen verandert snel, mede door de omgeving waarin het bouwproces voorkomt.. Denk aan schaalverkleining, afnemende projectgrootte, een tendens van het verleggen van activiteiten van de bouwplaats naar de voorfase, bouwen in Europees perspectief en een toenemende informatisering en automatisering binnen het totale bouwproces, om enkele punten te noemen. In het samenwerkingsmodel zoals in deze studie is uitgewerkt, kari worden aangegeven hoe, in een projectongebonden situatie, zaken met elkaar verband houden als men wil gaan samenwerken aan bepaalde voorafgestelde doelen. Dit kan leiden tot een versterking en verbreding van elkaars activiteiten zonder verlies van de eigen identiteit. Deze studie beoogt om te komen tot een gestructureerde, project-ongebonden samenwerking tussen ondernemingen, niet gericht op integratie van bedrijven maar op versterking van elkaars deelactiviteiten. Deze vorm van samenwerken is niet alleen gericht op ondernemingen binnen dezelfde bedrijfstak, maar ook bedoeld om te komen tot wat je zou kunnen noemen grensoverschrijdende activiteiten en elkaars ondersteunende en aanvullende samenwerkingsverbanden. een samenwerkingsverband toelaat en op welke wijze men deze samenwerking gestalte kan geven en welke juridische oplossingen daarvoor voorhanden zijn. Voorwaarden voor een samenwerking stellen voorwaarden aan het ondernemingsniveau van de potentieel samenwerkende ondernemingen. In een stappenplan is de theorie verder uitgewerkt en aan enige praktijksituaties getoetst. Echter, voordat u zover bent zult u zichzelf eerst moeten afvragen; wil ik eigenlijk wel met andere ondernemingen/ ondernemers samenwerken en daarbij een stukje van mijn ondernemingsvrijheid inleveren? Indien u deze vraag niet met een volmondig 'ja' kunt beantwoorden of enige aarzeling bij uzelf merkt, is het de vraag of de tijd rijp is voor zo'n samenwerking. De voor u liggende studie is abstract gebleven om een zo goed mogelijk beeld te schetsen van de kansen, de bedreigingen en de eventuele knelpunten die u bij het ontwikkelen en operationalisering van een gestructureerde project-ongebonden samenwerking kunt en zult tegenkomen. Laat u niet door alle 'maren en mitsen' afschrikken van een poging tot samenwerken. Het is beter van te voren de belangrijkste mogelijkheden en knelpunten te kennen en met elkaar te bespreken, dan achteraf tot de ontdekking te komen dat belangrijke zaken zijn vergeten. Er zal ook een verkorte en overzichtelijke versie van deze studie verschijnen. Als men echter op de juiste wijze met deze materie wil omgaan dan is het advies van de commissie om beide pu-blicaties naast elkaar te gebruiken. Namens de commissie Ir. G.M.J. Nieuwenhuyzen voorzitter Studie Commissie Gestructureerde, project-ongebonden samenwerkingen kunnen in een aantal vormen voorkomen. Van belang is dat er een aantal praktisch bruikbare gereedschappen ontstaan waarmee men kan meten of men toe is aan een samenwerking met de beoogde partner, of de omgeving 6

9 1 SAMENVATTING 1.1 Inleiding De bouwsector wordt de laatste jaren geconfronteerd met ontwikkelingen die een bezinning op de toekomst vereisen. Een van deze ontwikkelingen is dat de overheid zich aan het terugtrekken is als financier en opdrachtgever van bouwprojecten. Hierdoor wordt de vraag naar gebouwen steeds conjunctuurgevoeliger. Bovendien zijn er aanwijzingen dat de vraag de komende tijd structureel zal achterblijven bij die van de laatste jaren. Een andere ontwikkeling is dat door het arbeidsintensieve karakter van bouwbedrijven en onderaannemers, de arbeidsproduktiviteit minder stijgt dan die in de industrie. Ook staat de automatisering in de bouw nog slechts in de kinderschoenen. Daar komt nog bij dat de loonkosten extra stijgen door de spanning tussen vraag en aanbod van gekwalificeerde medewerkers. Door deze ontwikkelingen nemen de kosten in de bouw sterker toe dan in andere bedrijfstakken, hetgeen de concurrentie-positie bedreigt van vele, met name kleine- en middelgrote, bouwbedrijven. Een van de manieren om in te spelen op deze ontwikkelingen is samenwerking. Van de kant van de overheid en de branche-organisaties wordt al met grote regelmaat aangedrongen op betere, vooral project-ongebonden, samenwerking tussen participanten in het bouwproces. Vooral in het midden-en kleinbedrijf wordt hier nog vreemd tegenaan gekeken. Ervaring met projectongebonden samenwerking bestaat nog nauwelijks. Hoewel juridisch en organisatorisch vrijwel iedere samen- Figuur 1: Gezamenlijk verwerven van kennis. Figuur 2: Automatisering staat nog in de kinderschoenen. werkingsvorm kan worden geconstrueerd, blijken vaak de 'wil' en de ervaring te ontbreken om tot succesvolle en duurzame vormen van samenwerking te komen. 1.2 Ondernemingsbeleid Een van de belangrijkste kenmerken van de bouwnijverheid is de kleinschaligheid. Zo'n 80 procent van de bouwbedrijven in Nederland heeft minder dan 10 werknemers in dienst. De helft bestaat uit éénmanszaken. Slechts 1 procent heeft meer dan 100 medewerkers. Door hun kleinschaligheid zijn veel bouwbedrijven kwetsbaar. De gemiddelde bouwonderneming zal vrijwel alle beschikbare middelen nodig hebben om het voortbestaan van het bedrijf te waarborgen. De noodzakelijke investeringen in vernieuwing kunnen hierdoor ernstig in de knel komen. Uit een enquête die in het kader van het SBR-onderzoek onder 550 bedrijven is gehouden, komt naar voren dat het accent van de investeringen ligt op het oplossen van de problemen van vandaag en veel minder op die van morgen. Op de toekomst gerichte activiteiten, zoals produktont.wikkeling, verbetering van produktie en arbeidsomstandigheden scoren minder hoog dan in het licht van de inleiding geschetste ontwikkelingen mag worden verwacht. Door samen te werken krijgen bouwbedrijven de kans activiteiten te ondernemen waarvoor ze in hun eentje de mogelijkheden missen. Deze activiteiten kunnen liggen op het gebied van de markt of de financiering. Stichting Bouwresearch 7

10 SAMEN-WERKEN SAMEN-DELEN Wat de markt betreft kan worden gedacht aan: het gezamenlijk verwerven en realiseren van bouwwerken die de afzonderlijke partners nooit zouden hebben gekregen; het verwerven van bepaalde kennis enfof ervaring; het beperken van de concurrentie of het regelen van de marktverhoudingen; het bezit van bepaalde grondstoffen of rechten; het verbreden enfof verdiepen van het produktassortiment in bestaande enfof nieuwe markten; het gezamenlijk ontwikkelen van bouwprojecten en de marketing daarvan; het bezit van licenties; het streven naar grotere flexibiliteit. Bij financiering kan worden gedacht aan: het spreiden van risico's; het streven naar 'optimale' verhoudingen in de produktie, de kosten en de financiële structuur van de onderneming; het benutten van schaalvoordelen en synergie-effecten; het vergroten van het financiële draagvlak. Ten slotte zijn nog het vermelden waard het gezamenlijk werven van gekwalificeerd personeel en de gezamenlijke aanpak van automatiseringsprojecten. Het verkrijgen van know-how en het beperken van de concurrentie blijken de belangrijkste motieven voor samenwerking uit defensie overwegingen. Belemmeringen voor samenwerking zijn er uiteraard ook. Deze kunnen liggen in de persoon van de ondernemer zelf, in wederzijds wantrouwen, maar ook in het ontbreken van inzichtin de ontwikkelingen. Bovendien ontbreekt het vaak aan een gezamenlijke doelstelling en aan de kennis om een strategisch plan op te zetten. 1.3 Voorwaarden voor project-ongebonden samenwerking Is mijn onderneming geschikt voor samenwerking met anderen? Wil ik het echt? Ben ik bereid mij volledig voor het slagen van deze samenwerking in te zetten, ook als het niet direct iets oplevert? Iedere ondernemer die project-ongebonden samenwerking overweegt, zou om te beginnen deze vragen met 'ja' moeten kunnen beantwoorden. Zo niet, dan kan men beter voorlopig afzien van samenwerking. Er kan veel teleurstelling en soms ernstige financiële schade mee worden voorkomen. Er zijn vier grondvoorwaarden waaraan een onderneming moet voldoen voor het aangaan van een samenwerkingsproject 1 ondernemingsdynamiek; 2 mentaliteit; 3 intenties; 4 financiële draagkracht. 1 ondernemingsdynamiek Voor het slagen van een samenwerkingsproject speelt de ondernemings-dynamiek een zeer belangrijke rol. Hoewel het 'bouwwereldje' betrekkelijk klein is, is het noodzakelijk om naast persoonlijke contacten meer inzicht te krijgen in de feitelijke dynamiek van de potentiële samenwerkingspartners. Dit kan bijvoorbeeld door gezamenlijk een accountant aan te wijzen die de ontwikkeling van de. onderneming en het management over I Ondernemingsniveau minimale voorwaarden (6.2.1) overige voorwaarden (6.2.2) Schema 1: Voorwaarden op ondernemingsniveau ondernemingsdynamiek mentaliteit intenties financiële draagkracht gelijkwaardigheid gelijk- of ongelijksoortigheid bekwaamheid 4 rechtsvorm 5 autonomie Voorwaarden a b c d e f openheid coöperatieve motivatie organisatie cultuur rolgedrag rolopvatting conflicten spanningen begrip 8