het EXCELLENTIE model Jongeren over uitblinken

Transcriptie

1 het EXCELLENTIE model Jongeren over uitblinken

2 HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH HHH het EXCELLENTIE model Jongeren over uitblinken

3 Inhoudsopgave Voorwoord 6 Inleiding 7 1 Wat is excellentie? 8 Wat is het Excellentiemodel? 10 Voor wie is deze publicatie bedoeld? 11 2 Jongeren over excelleren 12 3 Het Excellentiemodel 18 De zeven dimensies van het Excellentiemodel 18 De vier Excellentie-types in het kort 19 Demografisch onderscheid tussen de types 24 4 De vier Excellentie-types 27 5 Aanbevelingen per Excellentie-type 44 6 Hoe aan de slag met excellentiebevordering? 48 Onderzoeksverantwoording 52 5

4 VOORWOORD H inleiding H Excellence is doing ordinary things extraordinarily well. John W. Gardner Sinds enige jaren is de aandacht voor excellentie in het onderwijs toegenomen. In 2008 is door het toenmalige kabinet een start gemaakt met het Sirius Programma. Hierin ontwikkelen hogescholen en universiteiten excellentieprogramma s voor hun beste studenten. Het huidige kabinet zet deze lijn door en verbreedt deze naar de hele onderwijsketen. Om excellentiebevordering te stimuleren is een cultuuromslag nodig. In Nederland is het niet vanzelfsprekend dat jongeren uitblinken in schoolprestaties. In het hoger onderwijs is deze cultuuromslag langzaam ingezet. Er is meer aandacht voor de twintig procent beste studenten en deze activiteiten lijken ook een gunstig effect te hebben op het leerklimaat voor andere leerlingen. Een echte win-win situatie. Maar hoe denken jongeren zelf over excelleren in het onderwijs? Voor u ligt de publicatie Het Excellentiemodel. Jongeren over uitblinken. Dit boek is bedoeld voor alle betrokkenen in de onderwijswereld, inclusief de ouders en het bedrijfsleven. In het verleden is een soortgelijk onderzoek uitgevoerd gericht op jongeren en hun visie op bèta en techniek, dat heeft geresulteerd in het bèta mentality model. Dit model bleek een eye-opener voor onderwijsinstellingen, omdat het nieuwe inzichten gaf hoe men meer jongeren tot bèta en techniek kon aantrekken. In opdracht van het Platform Bèta Techniek is dit model doorontwikkeld gericht op excellentie. In het voorjaar van 2011 is een kwalitatief onderzoekstraject uitgevoerd door YoungWorks. In 26 groepsgesprekken werd met 120 jongeren gesproken van middelbare school tot universiteit. De inzichten uit deze gesprekken zijn vervolgens vertaald naar een vragenlijst voor het kwantitatieve onderzoekstraject, uitgevoerd door Motivaction. In de zomer van 2011 zijn jongeren (12-25 jaar) gevraagd naar ervaringen met excellentie. Het resultaat is het Excellentiemodel waarin vier verschillende types jongeren te onderscheiden zijn, namelijk Zelfbewuste Generalisten, Gemaksgerichte Levensgenieters, Berustende Volgers en Statusgerichte Toekomstplanners. Kortom, een diversiteit aan types en dus ook een variëteit aan instrumenten om leerlingen te stimuleren uit te blinken. Er is nog een wereld te winnen binnen het Nederlandse onderwijs om het klimaat aantrekkelijk te maken voor alle jongeren om het beste uit zichzelf te halen. Gezamenlijke visieontwikkeling en deze implementeren in de praktijk van alle dag is belangrijk. Docenten zijn hierin cruciaal, evenals het stimuleren van een omgeving waarin excelleren de norm is. Het delen van kennis en het leren van elkaars ervaringen kunnen hierbij stimulerend werken. We hopen dat deze publicatie aan een dergelijke cultuuromslag kan bijdragen. Beatrice Boots Plv directeur Platform Bèta Techniek Scholieren in Nederland scoren goed in de middenmoot. Er is veel aandacht voor leerlingen die minder dan gemiddelde resultaten behalen. Maar Nederland zakt langzaam weg op de ranglijsten van best presterende landen in het onderwijs. We lopen internationaal gezien achter op het gebied van excellentie in het onderwijs. Uit diverse vergelijkende lijsten (o.a. van OESO en PISA) en uit de Policy Brief Nederlandse onderwijsprestaties in perspectief van het CPB blijkt dat de best presterende leerlingen in Nederland achterblijven bij toppers uit andere landen. Topstudenten zijn van grote betekenis voor de Nederlandse economie en het bedrijfsleven. Op dit punt wil de Nederlandse overheid de komende jaren een inhaalslag maken. Om excellentie in het onderwijs meer te stimuleren stelt het kabinet 30 miljoen euro beschikbaar. Zo is het Actieplan Beter Presteren in het leven geroepen met als doel elk talent te benutten en te streven naar een ambitieuze leercultuur. Platform Bèta Techniek voert in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een aantal excellentiebevorderingsprogramma s uit gericht op de twintig procent best presterende leerlingen. De Nederlandse overheid, het bedrijfsleven en het onderwijs zijn belangrijk in deze ontwikkeling. Maar cruciaal (en nog weinig gehoord) in deze discussie is de mening van jongeren zelf. Want hoe denken zij zelf over uitblinken in het onderwijs? Wat willen ze zelf in de toekomst en hoe denken ze dit te bereiken? In deze publicatie wordt het thema excellentiebevordering juist vanuit jongeren belicht. We gaan dieper in op de verschillen en overeenkomsten tussen jongeren op het gebied van uitblinken in het onderwijs. Het Excellentiemodel behandelt de factoren die het meest van invloed zijn op excellentie onder jongeren en biedt praktische handvatten voor verschillende invloedrijke partijen om excellentie te stimuleren. 6 7

5 hfst 1. wat is excellentie Voordat we dieper ingaan op het Excellentiemodel is het relevant om stil te staan bij het begrip excellentie. Want wat is dit precies? Excellentie is een ander woord voor voortreffelijkheid, uitblinken of uitmuntend zijn. Als je ergens in excelleert ben je daar extreem goed in, zo uitzonderlijk dat je uitblinkt of uitstijgt boven het gemiddelde prestatieniveau. Excellentie is relatief. Als je ergens gemiddeld genomen erg goed in bent, kun je er namelijk (bijna) altijd nóg beter in worden. Een excellente student van één school is niet per definitie excellent op nationaal of internationaal niveau. Om uit te blinken moet je jezelf bewijzen op een bepaald gebied. Zonder topprestaties is niemand excellent. Een excellent persoon moet zijn of haar talent en/of vaardigheden zo kunnen inzetten dat hij/zij op de juiste momenten uitblinkt. In het onderzoek dat aan de basis ligt van deze publicatie is naar jongeren toe voornamelijk gesproken over uitblinken, niet over excellentie. Uitblinken wordt in deze publicatie veelvuldig gebruikt als synoniem voor excelleren. Intrinsieke & extrinsieke motivatie Het stimuleren van excellentie begint bij motivatie. Hoeveel talent iemand ook bezit, als hij/zij niet gemotiveerd is om zichzelf verder te ontwikkelen wordt deze potentie niet waargemaakt. Motivatie kan worden omschreven als beweegreden, drijfveer. Het is een reden om ergens voor in beweging te komen. Iets dat mensen drijft om zich in te spannen. Motivatie kan bestaan uit een intrinsieke en extrinsieke component. Intrinsieke motivatie draait om het ervaren van plezier en interesse in een taak vanwege de nieuwsgierigheid naar nieuwe kennis. Je bent dus gemotiveerd om iets te doen, omdat je verwacht nieuwe dingen te leren en daar plezier aan beleeft. Bij extrinsieke motivatie wil je een taak uitvoeren, niet zozeer omdat je plezier of interesse hebt in de taak an sich, maar omdat je bijvoorbeeld verwacht daarvoor een bepaalde beloning te krijgen. Zoals een hoog cijfer, aanzien bij anderen of om een bepaalde straf te vermijden, zoals een laag cijfer. Uiteraard is er een wisselwerking tussen deze twee vormen van motivatie. Wetenschappers hebben zich uitvoerig gebogen over de vraag hoe deze twee vormen van motivatie samenhangen en elkaar beïnvloeden. Hierover bestaat echter geen uitsluitsel. Er zijn altijd randvoorwaarden verbonden aan motivatie. Volgens de wetenschap ligt de nadruk bij motivatie op twee aspecten: het nut van een taak en de manier waarop iemand zichzelf tijdens de taak kan blijven motiveren. Beide aspecten kunnen worden beïnvloed door middel van intrinsiek en extrinsiek motiverende factoren. Uit onderzoek van Hanneke Knoop-Van Nuland (H1) blijkt dat motivatie om te leren niet eenduidig is aan te wakkeren. Het verschilt per situatie en per persoon hoe iemand intrinsiek en extrinsiek gemotiveerd raakt. Prestatiemotivatie & leermotivatie Naast intrinsieke en extrinsieke motivatie wordt ook een onderscheid gemaakt tussen prestatiemotivatie en leermotivatie. Bij prestatiemotivatie zorgt het uitzicht op de prestatie voor de motivatie. Als je een prestatiedoel hebt, ben je vooral bezig met het resultaat en pas tevreden als je dat behaald hebt. Het uiteindelijke resultaat geeft de voldoening; dat is waar je het allemaal voor doet. Leermotivatie werkt anders. Mensen die leergericht bezig zijn willen vooral iets leren en zijn minder bezig met de prestatie. Personen die handelen vanuit leermotivatie durven meer risico s te nemen, leren van hun fouten en voelen zich prettiger bij de activiteit. Leergerichte mensen hebben óók succeservaringen nodig om gemotiveerd te blijven, maar hebben duidelijk een andere instelling dan prestatiegerichte mensen(h2). Bij het stimuleren van excellentie kan worden ingespeeld op al deze verschillende vormen van motivatie. Het is belangrijk jongeren te motiveren om te willen excelleren, maar hoe dit het beste gedaan kan worden verschilt dus per persoon. Voor de één kan de extrinsiek motiverende factor status enorm stimuleren, terwijl de ander hier geen enkele waarde aan hecht. Hetzelfde geldt voor leer- en prestatiemotivatie: wat voor de één genoeg is om tot het uiterste te gaan kan voor een ander onvoldoende zijn om gemotiveerd te blijven. Om te achterhalen wat nodig is om verschillende jongeren te motiveren voor excellentie in het onderwijs is inzicht nodig in de verschillende drijfveren en instellingen van jongeren. (H1) Knoop Van Nuland, H. (2011) Proefschrift: Eliciting classroom motivation: Not a piece of cake. (H2) Buijs, C. (2011) Alle begin is moeilijk. In: Flow, maart

6 HH HH HH HH HHH HH HHH HH Het Excellentiemodel brengt in kaart wat de beste aanpak is om verschillende types jongeren voor excellentie te motiveren. HHH HHH HH WAT IS het EXCELLENTIEmodel? HHH HH VOOR WIE IS DEZE PUBLICATIE BEDOELD? Om meer jongeren te motiveren voor excellentie is inzicht nodig in wat hen drijft. Platform Bèta Techniek heeft YoungWorks en HH HH HH Motivaction daarom gevraagd een segmentatiemodel te ontwikkelen: het Excellentiemodel. Dit model is gebaseerd op de resultaten uit zowel kwalitatief als kwantitatief onderzoek onder jongeren van 12 tot 25 jaar. HHH HH YoungWorks voerde in de kwalitatieve onderzoeksfase 26 groepsgesprekken met jongeren van verschillende leeftijden en opleidingsniveaus, met als doel inzicht te krijgen in HHH HH de beleving van jongeren ten opzichte van excellentie. Naast nieuwe kwalitatieve inzichten leverde dit onderzoek ook handvatten op voor het kwantitatieve vervolgonderzoek HH HH uitgevoerd door Motivaction. Aan de hand van de kwantitatieve gegevens is het uiteindelijke segmentatiemodel voor excellentie in het onderwijs ontwikkeld. HH HHH Kansen voor excellentie Excellentie in het onderwijs speelt op dit moment nog geen belangrijke rol in het leven van veel Nederlandse jongeren. Dit betekent niet dat ze afwijzend staan tegenover excellentie, maar wel dat ze er weinig actief mee bezig zijn. Hier liggen veel kansen voor invloedrijke partijen als ouders, onderwijsinstellingen en bedrijven. Deze kunnen jongeren op diverse manieren stimuleren. Het verschilt per jongere hoe hij/zij het beste gemotiveerd kan worden voor excellentie in het onderwijs. Het Excellentiemodel brengt in kaart wat de beste aanpak is om verschillende types jongeren voor excellentie te motiveren. Vier Excellentie-types Het Excellentiemodel is een segmentatiemodel dat jongeren verdeelt in vier Excellentie-types. Deze types hebben elk een verschillende kijk op excellentie. Met het Excellentiemodel bieden we een tool om zo nauwkeurig mogelijk te bekijken welke groep jongeren al voldoende wordt gestimuleerd en wie nog (verder) gemotiveerd kan worden om uit te blinken. Daarnaast biedt het model handvatten voor het actief stimuleren van de nog niet (volledig) bereikte jongeren. H Verantwoording De vier Excellentie-types zijn globale types. Het is een model, dus een versimpeling van de werkelijkheid: iedereen is uniek en er zijn altijd onderlinge verschillen tussen personen. Binnen iedere groep lijken de jongeren echter sterk op elkaar qua houding ten opzichte van excellentie, zowel als het gaat over hun instelling als over de factoren die hen motiveren. Professionals in het onderwijs Het Excellentiemodel biedt praktische informatie voor professionals met uiteenlopende functies binnen alle sectoren (po, vo, mbo, hbo en wo) van het onderwijs. Het model geeft zowel een docent, decaan, studieloopbaanbegeleider als directielid meer inzicht in hoe ze jongeren kunnen motiveren om maximaal te presteren. Het Excellentiemodel is een tool om te bepalen hoe potentieel excellente jongeren tot maximale hoogte gebracht kunnen worden. Daarnaast toont het model ook aan wat potentieel excellente jongeren demotiveert. Bedrijven Het bedrijfsleven is gebaat bij een grotere rol van excellentie in het onderwijs. Excellente werknemers, die hun talenten optimaal weten te benutten, kunnen een sleutelrol spelen bij innovaties. Bedrijven kunnen hier zelf ook aan bijdragen. Het Excellentiemodel toont de urgentie van samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en het onderwijs voor het succesvol op de kaart zetten van excellentie onder de Nederlandse jeugd. Ouders Ook voor ouders is een belangrijke rol weggelegd bij het motiveren voor excellentie. Momenteel blijken veel Nederlandse ouders hier niet bewust mee bezig te zijn. Om excellentie meer op de kaart te zetten binnen Nederland is ook onder ouders een mentaliteitsverandering nodig. Het is daarom belangrijk ouders in toenemende mate te betrekken bij excellentie in het onderwijs. Leeswijzer In hoofdstuk 2 komt de mening van jongeren over excelleren aan bod. Wat zijn de drempels om te excelleren, hoe is het in het onderwijs geregeld en welke rol spelen vrienden en ouders in uitblinken? Na een toelichting op de totstandkoming van het Excellentiemodel in hoofdstuk 3, hoofdstuk 4 nader kennis gemaakt met de vier Excellentie-types. Er wordt ingegaan op kenmerken en bijzonderheden binnen elk type. Ook zijn korte interviews toegevoegd met jongeren uit de verschillende groepen. In hoofdstuk 5 beantwoorden we de vraag hoe je het model toepast en hoe je de verschillende types kunt motiveren tot betere prestaties. Tenslotte wordt in hoofdstuk 6 concreet ingegaan op hoe onderwijsinstellingen aan de slag kunnen gaan met het Excellentiemodel in de praktijk

7 hfst 2. jongeren over excelleren durf te dromen Hoe denken jongeren over uitblinken in het onderwijs? Wat zijn drempels of juist een stimulans om te excelleren? We belichten hier de algemene uitkomsten uit het onderzoek. We bespreken de invloed van de omgeving op prestaties en welke rol het onderwijs hierin speelt. Je moet weten wat je leuk vindt en daar de kans voor krijgen, want als je het weet dan kan je pas doorzetten. Ik keek bijvoorbeeld een programma over antimaterie en toen ben ik me er in gaan verdiepen. Ik weet het nu ongeveer een jaar, daarvoor had ik geen gebieden waar ik in wilde uitblinken. (Abdel, 12 jaar, vwo) Ambitie en toekomstdromen stimuleren excellentie. De helft van de Nederlandse jongeren is (nog) niet serieus bezig met hun toekomstige carrière. Ze hebben vaak moeite zich te identificeren met échte uitblinkers en voelen niet de drang om hetzelfde niveau te bereiken. Het is voor veel jongeren moeilijk om een held of iemand waar ze tegenop kijken te benoemen. Er blijkt echter ook een groot potentieel: veel jongeren zijn wel degelijk geïnteresseerd om het beste uit zichzelf te halen. Naarmate jongeren ouder worden, zijn ze meer en bewuster bezig met hun persoonlijke kwaliteiten en interesses. Maar excellentie speelt hierbij niet altijd een grote rol. Praten over uitblinken voelt 12 voor veel jongeren ook als opscheppen en ze generen zich om er (in de groep) over te praten. Dit laat zien dat excellentie onder veel Nederlandse jongeren nog een weinig geaccepteerd thema is. Een concreet doel motiveert jongeren om te excelleren. Wanneer een activiteit relevant is voor het behalen van een concreet doel is het voor jongeren makkelijker om zich hiervoor volledig in te zetten. Deze motivatie is noodzakelijk om jongeren te laten excelleren. In de onderwijscontext is motivatie bepalend voor de mate waarin leerlingen plezier ervaren en presteren in de schoolbanken. De wil om te excelleren wordt op vele manieren gestimuleerd en is afhankelijk van zowel intrinsieke als extrinsieke motivatiefactoren. Ik zou het er niet voor over hebben. Als je elke dag extra dingen moet doen dan zie je je vrienden veel minder vaak. Dan moet je wel zeker weten dat het wat gaat worden. Als je het voor niets doet, is het niet de moeite waard. (Martijn, 17 jaar, havo) Veel jongeren ervaren drempels om uit te blinken. Voor topprestaties is talent belangrijk, maar ze worden niet behaald zonder doorzettingsvermogen, hard werken en discipline. Jongeren zien uitblinken daarom als een bewuste keuze, waarvoor je veel moet opgeven. Dit is voor veel jongeren een drempel, want ze willen ook andere dingen blijven doen. Ze zitten in een leeftijd waarin ontspanning en vrienden belangrijk voor ze zijn. Het bereiken van een doel mag daar in veel gevallen niet mee botsen. De brede interesse van veel jongeren maakt het verder lastig om prioriteiten te stellen en te focussen op één doel. Jongeren komen veelvuldig in aanraking met nieuwe interessante activiteiten die allemaal concurreren met hun aandacht. Wat motiveert jongeren? 1. Ik wil later een uitdagende baan. 75% 2. Een omgeving met mensen die graag willen presteren, werkt stimulerend. 75% 3. Als ik iets leuk vind, wil ik daar in uitblinken. 72% 4. Als je een goede baan wilt, moet je op school/ je opleiding al hard je best doen. 71% 5. Ik vind het belangrijk mezelf doelen te stellen en steeds beter te worden. 68% 6. Om later in mijn leven succesvol te zijn, moet ik nu alvast hard werken. 66% 7. Op school wil ik uitgedaagd worden. 66% 8. Als ik ergens veel geld mee kan verdienen, doe ik er beter mijn best voor. 66% 9. Als ik zeker zou weten dat ik succesvol zou zijn, zou ik er alles aan doen om de top te bereiken. 61% 10. Mijn inzet op school of studie zegt niets over hoe goed ik later in mijn werk zal zijn. 50% HHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHH drempels om te excelleren Sommige jongeren relativeren hun eigen kwaliteiten sterk wanneer ze nadenken over uitblinken. Ze zijn onzeker over hun eigen kunnen. Pas als ze zeker zijn over hun kans van slagen, durven ze er volledig voor te gaan. Wanneer jongeren vasthouden aan deze fixed mindset staat dat excellentie vaak in de weg. Naarmate jongeren ouder worden en dichter bij het betreden op de arbeidsmarkt komen, gaan ze meer nadenken over hun kwaliteiten en uitblinken. Deze ontwikkeling zien we op alle onderwijsniveaus. Top vijf redenen om uit te willen blinken. 1. Omdat ik dat leuk vind. 55% 2. Een grotere kans op een baan. 41% 3. Waardering van mijn ouders. 36% 4. Mijn eigen inbreng. 31% 5. Waardering van mijn vrienden. 30% Nog een drempel om te excelleren is speciaal zijn, dit is volgens sommige jongeren een belangrijke negatieve kant van uitblinken. Hoge prestatiedruk, maar ook de sociale druk, zien ze als nadelen. Het idee dat mensen jaloers op je zijn en kritiek zullen uiten schrikt deze jongeren af. Ze steken liever niet boven het maaiveld uit. 13 1! Fixed mindset vs. growth mindset Motivatie hangt samen met de overtuigingen die je hebt ten aanzien van persoonlijke groei: heb je een fixed of een growth mindset? Mensen die opereren vanuit een fixed mindset denken bij voorbaat dat inspanningen geen nut hebben, omdat ze er toch geen talent voor hebben. Deze mensen geven het snel op bij tegenslagen en benutten hun potentieel daardoor niet volledig. Tegenover deze fixed mindset staat de growth mindset. Mensen met een growth mindset gaan uitdagingen aan in de overtuiging dat ze het wel onder de knie kunnen krijgen. Iemand met een growth mindset staat open voor kritiek, voelt zich geïnspireerd door te kijken hoe anderen het doen en benut zo het eigen potentieel optimaal. (Bron: Dweck, C. (2010) Even geniuses work hard. In: Educational Leadership)

8 HH HHH HH HH HHH HHH HH HH HH HH HHH HHH HH HH HH Als je echt iets wilt, dan is het mogelijk. Maar de universiteit zal nooit zeggen: hé, jij bent een goede student, jij moet daar en daar heen gaan. (Fianna, 23 jaar, universiteit) voor iets extra s en dat hun onderwijsinstelling niet met excellentie bezig is. Excellentie is binnen het onderwijs niet altijd zichtbaar genoeg voor jongeren. Ze vinden dat ze er zelf teveel achteraan moeten. Als je mee wilt doen aan bijvoorbeeld de Wiskunde Olympiade moet je dat nu nog vaak zelf uitzoeken en HH HHH Het onderwijs speelt een belangrijke rol in het bevorderen van excellentie. Kwalitatief regelen. Dit vraagt om veel eigen initiatief en doorzettingsvermogen en dit werkt voor veel HHH HH goed onderwijs is een basisvoorwaarde voor uitblinken. Zonder een goede ondersteuning vanuit je school of opleiding kun je niet praten over excellentie. De helft van de Nederlandse jongeren staat positief ten opzichte van excellentie. Excellentie jongeren demotiverend. Jongeren hebben liever meer ondersteuning en begeleiding vanuit de onderwijsinstelling. HH HH binnen het onderwijs is daarentegen een thema dat geen centrale plek heeft binnen hun belevingswereld. De meeste jongeren vinden dat ze tussen de schoolbanken niet HH voldoende worden uitgedaagd. Een aantal scholen neemt hierin initiatief, maar er is nog HHH HH veel te winnen. Aanvullende programma s of extra opdrachten blijken vaker uitzondering dan regel. Terwijl jongeren juist behoefte hebben aan lesstof die echt aansluit op hun niveau. Ze denken vaak dat er geen ruimte is H Deliberate Practice Theory De Zweeds-Amerikaanse onderzoeker Dr. K. Anders Ericsson introduceerde in 1996 de Deliberate Practice Theory. Deze theorie verklaart topprestaties door de hoeveelheid oefeningen en met name de kwaliteit hiervan. Talent of aanleg zijn volgens Ericsson, los van bepaalde drempelwaarden als gezondheid, irrelevant. Zijn bevindingen wijzen aan dat iemand minimaal trainingsuren maken om ergens in uit te blinken, wat in de praktijk neerkomt op tien jaar lang enkele uren per dag te trainen. Dat betekent echter niet dat ieder gezond mens zonder meer de top kan bereiken, want er is volgens Ericsson bijzonder veel inzet voor nodig. Daarbij moet je bereid zijn om je zwakkere elementen te trainen. Ericsson noemt dit deliberate practice. Vrij vertaald: EXCELLEREN IN HET ONDERWIJS De rol van docenten Docenten zijn een belangrijke sleutel tot het succes van leerlingen en studenten. Inspirerende en enthousiaste docenten motiveren jongeren om te willen excelleren. Jongeren willen harder werken als ze geïnspireerd worden. Persoonlijke aandacht voor ontwikkeling ontbreekt vaak binnen het onderwijs, terwijl dit juist stimulerend werkt voor jongeren. Ook studiebegeleiders kunnen hierin een belangrijke rol vervullen door jongeren te tonen wat de mogelijkheden zijn binnen, maar ook buiten school. Jongeren die veelvuldig contact hebben met hun studiebegeleider zijn bewuster bezig met de ontwikkeling van eigen talenten en interesses. een doelbewuste vorm van oefening. Voor het succes van deliberate practice is een aantal factoren van belang: H De trainings- of oefentaken moeten aansluiten op het niveau van de lerende. Dat wil zeggen: de taak moet niet te makkelijk zijn, want anders valt er niet meer veel te leren. En ook niet te moeilijk, want dit frustreert de lerende. H Er moeten mogelijkheden zijn voor herhaling. Dit lijkt vanzelfsprekend, maar vaak wordt de lerende geen tweede of derde kans geboden iets te leren. H Fouten moeten gemaakt en gecorrigeerd kunnen worden. In het verlengde van het vorige punt, is het belangrijk dat er fouten gemaakt mogen worden zonder dat dit (negatieve) consequenties heeft. H Er moet sprake zijn van goede feedback. Misschien het belangrijkste element is dat Groepswerk Werken in groepsverband wordt door veel jongeren gewaardeerd. Deze vorm van onderwijs leert jongeren veel over samenwerken en over hoe je bijvoorbeeld kritiek kunt geven en ontvangen. Voor veel jongeren drukt samenwerken in een groep echter tegelijkertijd op de wil om te excelleren. Social loafing is hierbij een belangrijk probleem. Uitblinken doen de meeste jongeren daarom liever individueel, omdat bij samenwerken hun individuele kwaliteiten en inzet vaak niet worden beloond. Jongeren die goed presteren vinden het wel prettig om met andere uitblinkers in een groep te zitten, zoals in een aparte honoursklas. In dat geval kan samenwerken ze juist wel motiveren om boven zichzelf uit te stijgen. anderen feedback geven, zodat de lerende zich bewust is van alle fouten die gemaakt zijn en hoe deze anders aangepakt kunnen worden. In het ideale geval wordt deze feedback door een ervaren coach gegeven. Samengevat is deliberate practice een vorm van oefening waarbij de lat steeds iets hoger wordt gelegd en waarbij zeer reflectief wordt omgegaan met de taak die dient te worden uitgevoerd. Het is een voortdurende confrontatie met de eigen beperkingen. Hoewel niet onomstreden, geeft de deliberate practice theory een interessante kijk op wat nodig is voor het bereiken van excellentie en op het belang van passende oefening. (Bron: Rikers, R. (2009) Talent bestaat niet! Rede aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op 27 februari 2009) Social Loafing Social loafing treedt op wanneer mensen in groepsverband werken. Bij social loafing leveren mensen minder individuele inspanning dan wanneer zij alleen werken. Social loafing wordt ook geassocieerd met het free rider effect en het daaruit voortvloeiende sucker effect. Bij het free rider effect profiteert iemand van de inspanningen van anderen zonder zelf een grote bijdrage te leveren. Met andere woorden: je lift mee op de inzet van je klasgenoten. Het sucker effect is het verschijnsel waarbij de bijdrage van groepsleden afneemt, op het moment dat zij zien dat andere groepsleden ook de kantjes er vanaf lopen. Zij worden als het ware meegezogen in de improductiviteit van zwartrijdende groepsleden. Deze effecten worden tegengegaan als iedereen in de groep een zinvolle taak heeft. Dit zorgt voor meer betrokkenheid. Als groepsleden zien dat zij een belangrijke rol vervullen, zetten ze zich meer in voor een goed eindresultaat. Belangrijk hierbij is dat iemand de vrijheid heeft om zijn eigen rol te kiezen, want het toewijzen van rollen leidt vaak tot klachten en frustratie. Door groepsleden de keuzevrijheid te geven neemt social loafing af en moedigt het leden aan om samen te werken als een team. (Bron: Ingham, A (1974). The Ringelmann effect: Studies of group size and group performance. Journal of Experimental Social Psychology.) 14 15

9 HHHHHHHHH HHHHHHHHH Een positief excellentieklimaat onder leeftijdsgenoten zorgt ervoor dat jongeren elkaar onderling stimuleren Beloning en competitie stimuleert! Jongeren hebben behoefte aan erkenning en beloning van topprestaties. Ze voelen nu weinig prikkeling om hoge cijfers te halen; iedereen krijgt namelijk toch hetzelfde diploma. De meeste jongeren vinden het jammer dat er geen echte beloning gekoppeld wordt aan onderwijsprestaties; je haalt het of je haalt het niet. Het zichtbaar maken van kwaliteiten door competitie blijkt voor veel jongeren een stimulans om beter te presteren. Ze willen zich onderscheiden en de beste zijn. Competitie maakt inzichtelijk hoe goed je het doet ten opzichte van anderen. Jongeren willen zich meer inspannen om hogere cijfers te halen als ze duidelijk weten wat er tegenover staat. Loting motiveert Strenge selectie of loting zorgt voor een meer prestatiegerichte sfeer. Een toelatingsprocedure trekt vooral gemotiveerde jongeren die het echt willen en er hard voor willen HHHHHHHHHHH HHHHHHHHH werken. Dit zijn vaker jongeren met een duidelijk toekomstbeeld; ze weten wat ze willen en waar ze het voor doen. Het geeft jongeren het idee dat ze bijzonder en beter zijn dan anderen, omdat ze zijn toegelaten tot een bepaalde school of studie. Strengere selectie of loting zorgt er vaak ook voor dat jongeren meer worden gedwongen om bewust na te denken over wat ze willen. PEER- PRESSURE EN EEN EXCELLEN- TIEKLIMAAT Het verschilt ook echt per leeftijd. Op de middelbare school was je een nerd en nu is het cool als je goed presteert op school. Vroeger was je meer bezig met wat anderen van je dachten, dan is dat nog heel belangrijk. (Roos, 20 jaar, hbo) Een positief excellentieklimaat onder leeftijdsgenoten zorgt ervoor dat jongeren elkaar onderling stimuleren en (ook middels concurrentie) tot het hoogst haalbare niveau pushen. Dit geldt zowel voor binnen als buiten de schoolbanken. Jongeren zijn gevoelig voor groepsdruk en conformeren snel aan de heersende mening binnen een groep. Wanneer excellentie belangrijk is binnen de groep heeft dit een positief stimulerend effect. Maar wanneer excellentie juist not done is, raken jongeren door de groepswerking sneller gedemotiveerd. Excellentie kan ook een non-issue zijn onder leeftijdsgenoten. In dat geval wordt er onderling weinig over uitblinken en topprestaties gesproken en is de rol van leeftijdsgenoten klein. Jongeren krijgen geen bevestiging, maar ook geen afkeuring van hun peers en moeten hun motivatie ergens anders vandaan halen. Individuele verschillen De invloed van leeftijdsgenoten verschilt per individu. Sommigen laten zich sterk leiden door de heersende mening terwijl anderen de rol van leeftijdsgenoten minimaliseren en hun eigen doelen voorop stellen. Deze jongeren zijn vaak bewuster bezig met uitblinken. Uitblinkers in de omgeving Uitblinkende leeftijdsgenoten kunnen jongeren zowel motiveren als demotiveren. Sommige jongeren worden meegetrokken in een opwaartse leercurve wanneer ze worden omringd door uitblinkers, terwijl anderen juist gedemotiveerd raken. Ze hebben het idee het nooit beter te kunnen doen dan die ander en verliezen de motivatie om het te blijven proberen. Dit verschil in beleving is vooral te verklaren door individuele verschillen: de ene jongere is meer overtuigd van het eigen kunnen dan de ander. rol van Mijn ouders vinden het al goed genoeg dat ik studeer. Ook als ik een zes of zeven haal. Als ik een goed cijfer haal vinden ze dat natuurlijk nog beter, maar we hebben geen hele de ouders gesprekken over. Ze zijn gewoon trots op me en dat is het. (Romy, 19 jaar, hbo) Mijn ouders vinden het al goed genoeg dat ik studeer. Ook als ik een zes of zeven haal. Als ik een goed cijfer haal vinden ze dat natuurlijk nog beter, maar we hebben er geen hele gesprekken over. Ze zijn gewoon trots op me en dat is het. (Romy, 19 jaar, hbo) Ouders spelen een belangrijke al dan niet - stimulerende rol op het gebied van excellentie. Steun en bevestiging van ouders motiveert jongeren om door te gaan met wat ze doen. Om hun kinderen te motiveren moeten ouders interesse tonen, bevestiging geven en excellentie zo veel mogelijk faciliteren. Op dit moment zijn veel ouders hier echter niet bewust mee bezig. Ze willen wel dat hun kind zijn/haar best doet op school en een diploma haalt, maar het hoeft niet de beste van de klas te zijn. Ze willen vooral dat hun zonen en dochters kunnen doen waar ze gelukkig van worden. Wanneer ouders het niet eens zijn met de richting die hun kind op wil, kunnen ze vanuit hun machtspositie sturende keuzes maken en hun kind mogelijk afremmen. Ik wil dat mijn ouders mij aanmoedigen om hoge cijfers te halen percentage Oneens 16 Niet eens, niet oneens 34 Eens 50 Afkomst & cultuurverschillen Etnische afkomst kan de beleving van excellentie en met name de rol van ouders sterk beïnvloeden. Veel allochtone jongeren schrijven meer invloed toe aan hun ouders op het gebied van excellentie dan autochtone jongeren. In statusgerichte culturen is het belangrijk voor ouders om te kunnen laten zien dat hun zoon of dochter goed presteert. Jongeren uit dergelijke culturen voelen daarom vaak meer druk van thuis om goed te presteren op school. Deze sociale druk kan zowel een stimulerend als een afremmend effect hebben. Hoe hier mee wordt omgegaan verschilt per jongere. Sociaal-economische status De sociaal-economische status van gezinnen speelt ook een rol op het gebied van het stimuleren van excellentie. De ouders van jongeren met een lagere sociaal-economische status zijn vaker minder betrokken bij de prestaties van hun kinderen. Als ouders zich al met hun schoolprestaties bemoeien, is dat meestal om slechte prestaties te straffen. De positieve stimulans ontbreekt. Sociaaleconomische status en opleidingsniveau zijn veelal met elkaar verbonden, vandaar dat dit gebrek aan ouderlijke aandacht ook te herkennen is onder lager opgeleiden. 16

10 hfst 3. het excellentiemodel DE zeven DIMENSIES VAN HET EXCELLENTIEMODEL Het Excellentiemodel verdeelt jongeren in vier Excellentie-types. In het kwalitatieve onderzoekstraject hebben we in 26 groepsgesprekken 120 jongeren gesproken over uitblinken. Vervolgens zijn de uitkomsten hiervan vertaald naar stellingen in het kwantitatieve onderzoeksdeel. Op stellingen als Ik wil later een uitdagende baan, In alles wat ik doe wil ik de beste zijn en Cijfers vind ik niet belangrijk, zolang ik mijn diploma maar haal gaven jongeren antwoord. De stellingen zijn onderverdeeld in zeven dimensies, zoals onder andere Intrinsieke prestatiemotivatie, Toekomstbewustzijn en Prestatieurgentie. In dit hoofdstuk bespreken we deze dimensies en introduceren we kort de Excellentie-types. De zeven dimensies zijn bepalend voor de houding van jongeren ten opzichte van excellentie. Elk Excellentie-type heeft een unieke combinatie van scores op onderstaande zeven dimensies. Een dimensie is gebaseerd op een cluster van waardestellingen, die onderling met elkaar samenhangen. Dit zijn de zeven dimensies: Intrinsieke prestatiemotivatie: In hoeverre is een jongere op zoek naar uitdaging en is hij/zij gemotiveerd om de beste te zijn/worden op een bepaald gebied? Prestatie-urgentie: In welke mate wil een jongere nú presteren om in de toekomst succesvol te kunnen zijn? Zesjescultuur: Hoe veel belang hecht een jongere aan het behalen van een hoog cijfer? Is hij/zij net zo tevreden met een zes als met een acht? Toekomstbewustzijn: Hoe duidelijk is het beeld dat een jongere van de toekomst heeft? Sociale afremming: In hoeverre wordt uitblinken afgekeurd door 18 de sociale omgeving van een jongere? Extrinsieke prestatiemotivatie: In hoeverre wil een jongere excelleren om een specifiek doel te bereiken zoals bijvoorbeeld beroemdheid, de beste zijn of veel geld verdienen? Onderwijsuitdaging: In welke mate wordt een jongere uitgedaagd tussen de schoolbanken? Alle jongeren die hebben meegedaan aan het onderzoek zijn uiteraard uniek. Als je kijkt naar hun houding ten opzichte van de zeven gemeten dimensies zie je daarom grote onderlinge verschillen, maar ook overeenkomsten. Deze overeenkomsten zijn de basis voor dit model. Op basis van hun scores op deze zeven dimensies zijn jongeren onderverdeeld in vier segmenten die intern zo veel mogelijk gelijkenis vertonen, maar onderling als segment zo veel mogelijk van elkaar verschillen. De jongeren binnen een segment denken globaal zo veel mogelijk hetzelfde over de zeven dimensies en hebben eenzelfde houding ten opzichte van excellentie. EXCELLENTIEMODEL intrinsieke prestatiemotivatie sociale afremming 19

11 DE VIER EXCELLENTIE- TYPES IN HET KORT De vier segmenten zijn (het percentage betreft de omvang van het segment onder Nederlandse jongeren van jaar): -1,00-0, ,50 1,00 Zelfbewuste Generalisten (39%) Zelfbewuste Generalisten zijn breed geïnteresseerd en intrinsiek gemotiveerd om het beste in zichzelf naar boven te halen. Ze hebben vaak een duidelijk beeld van wat ze kunnen en van wat ze later willen bereiken. Uitblinken heeft in de ogen van Zelfbewuste Generalisten vooral positieve kanten. Excellentie is voor deze groep een breed begrip, excelleren in het onderwijs is daarom niet altijd de meest voor de hand liggende keuze. -1,00-0, ,50 1,00 Gemaksgerichte Levensgenieters (34%) Gemaksgerichte Levensgenieters zijn tevreden met hun leven en maken zich niet druk over de toekomst. School en studie spelen geen belangrijke rol in hun leven. Ze zien geen noodzaak om hier in uit te blinken. Ze staan niet negatief tegenover excelleren en presteren, maar het is voor hen ook niet belangrijk. Met een zesje red je het ook en die goede baan komt vanzelf wel. Groen= Intrinsieke prestatiemotivatie Rood = Prestatie-urgentie Paars = Zesjescultuur Grijs = Sociale afremming Geel = Extrinsieke prestatiemotivatie Groen= Onderwijsuitdaging 20 21

12 -1,00-0, ,50 1,00-1,00-0, ,50 1,00 Berustende Volgers (16%) Berustende Volgers houden van hun vertrouwde omgeving; ze treden niet graag buiten hun comfort zone. Zowel in hun vrije tijd als op school zijn ze niet op zoek naar uitdagingen. Ze hebben geen behoefte om uit te blinken en weten ook niet waarin ze zelf kunnen excelleren. Ze zijn bang voor de mogelijke negatieve gevolgen van excellentie, zoals kritiek, jaloezie en sociale druk om niet uit te blinken of op te vallen. 22 Statusgerichte Toekomstplanners (11%) Statusgerichte Toekomstplanners hebben een relatief duidelijk toekomstbeeld en willen nu goed presteren om later verzekerd te zijn van succes. Ze zijn competitief ingesteld en steken graag de handen uit de mouwen. Status is belangrijk, dus factoren als geld en aanzien stimuleren deze jongeren om extra hard te lopen. Groen= Intrinsieke prestatiemotivatie Rood = Prestatie-urgentie Paars = Zesjescultuur Grijs = Sociale afremming Geel = Extrinsieke prestatiemotivatie Groen= Onderwijsuitdaging HH HH HH HHH Opleidingsniveau Type Vmbo g/b/k Vmbo-t, havo, vwo, mbo Hbo, wo Zelfbewuste Generalisten 10% 66% 24% Gemaksgerichte Levensgenieters 17% 59% 24% Berustende Volgers 33% 56% 11% Statusgerichte Toekomstplanners 18% 66% 16% HH HHH HH HHH Leeftijd Type < 15 jaar jaar jaar Zelfbewuste Generalisten 26% 37% 37% Gemaksgerichte Levensgenieters 23% 40% 38% Berustende Volgers 40% 30% 30% Statusgerichte Toekomstplanners 31% 35% 34% HHH HH HHH HH HH geslacht Type Man Vrouw Zelfbewuste Generalisten 44% 56% Gemaksgerichte Levensgenieters 48% 52% Berustende Volgers 57% 43% Statusgerichte Toekomstplanners 59% 41% H HH HHH HH HH HH HHH HH HHH HH HH HH EXCELLEREN IN HET ONDERWIJS DEMOGRAFISCH ONDERSCHEID TUSSEN DE TYPES Het is interessant om te kijken naar een aantal demografische kenmerken van de vier groepen in het Excellentiemodel. Natuurlijk zijn jongeren van 12 tot 25 jaar enorm divers. De stellingen waren zo geformuleerd dat zowel een jongen van 13 op het vmbo als een meisje van 24 aan de universiteit ze kon beantwoorden. Wat excellentie is en wat het voor iemand betekent, verschilt per persoon en context. Wanneer we één Excellentie-type bekijken is het daarom belangrijk om ook oog te hebben voor (demografische) verschillen binnen die groep. Bij opleidingsniveau valt op dat weinig laag opgeleide jongeren binnen de groep Zelfbewuste Generalisten vallen. Dit is de groep die het hoogst scoort op intrinsieke prestatiemotivatie. Een derde van de laag opgeleide jongeren is te vinden in de groep van Berustende Volgers. Dit type heeft een relatief negatieve houding ten opzichte van excellentie in het onderwijs. Opvallend is dat de Gemaksgerichte Levensgenieters vaak te vinden zijn onder midden- en hoogopgeleide jongeren, terwijl excelleren in het onderwijs in deze groep een zeer kleine rol speelt. We zien interessante resultaten op het gebied van leeftijd. Binnen de groep Berustende Volgers zien we een oververtegenwoordiging van jongeren onder 15 jaar. Dit resultaat sluit aan bij het profiel van deze groep. Voor jongere jongeren is het belangrijker om bij de groep te horen dan voor oudere jongeren. Berustende Volgers zijn passiever en ont- 23 vankelijker voor groepsdruk. De andere drie Excellentie-types zijn meer gericht op hun eigen leven of persoonlijke ontwikkeling en deze types zien we dan ook vaker terugkomen binnen de oudere leeftijdsgroepen. Wat betreft geslacht valt het op dat relatief veel mannen onder de Excellentie-types Berustende Volgers en Statusgerichte Toekomstplanners vallen. Dit zijn types waarvoor de mening van de sociale omgeving zwaar meetelt in hun houding ten opzichte van excellentie. Voor veel jongens speelt aanzien en erkenning van prestaties een belangrijke rol in hun houding ten opzichte van excellentie in het onderwijs. Terwijl veel meisjes liever hun eigen pad bepalen en zich laten leiden door hun eigen behoefte om wel of niet te excelleren in het onderwijs.

13 Demografische highlights per Excellentie-type Zelfbewuste Generalisten Meer meisjes (56%); vaker op vwo, minder vaak op vmbo; op het vmbo kiezen ze vaker het economieprofiel; ze hebben vaker vaders met een hoge opleiding. Gemaksgerichte Levensgenieters Ongeveer evenveel jongens als meisjes; minder vaak jaar; alle opleidingsniveaus evenredig vertegenwoordigd; volgen op het vmbo vaker een opleiding in (Bèta)Techniek. Berustende Volgers Meer jongens (57%) en vaker jaar; lager opgeleid; vaker een opleiding in een agrarische richting. Op havo/vwo kiezen ze vaker voor het profiel Economie en Maatschappij. Ze kunnen vaker dan gemiddeld het opleidingsniveau van hun ouders niet noemen. Statusgerichte Toekomstplanners Meer jongens (59%) en alle leeftijden evenredig vertegenwoordigd; ze zitten vaker op het mbo en op havo/vwo kiezen ze vaker voor het profiel Economie en Maatschappij

14 hfst 4. de vier excellentie - types In dit hoofdstuk ontmoeten we de vier groepen jongeren uit het Excellentiemodel: Wie zijn zij? Wat houdt hen bezig? Wat willen ze graag doen in de toekomst? Hoe kijken ze aan tegen excellentie? Maak uitgebreid kennis met de Zelfbewuste Generalist, de Gemaksgerichte Levensgenieter, de Berustende Volger en de Statusgerichte Toekomstplanner. 27

15 Zelfbewuste Generalisten Ik doe het voor mezelf, voor een goed gevoel. Dat je weet dat je het uiterste uit jezelf hebt gehaald. Ik doe het niet per se voor anderen. Ik vind het wel erg leuk als mensen zeggen: Wat goed van je!. (Josephine, 24 jaar, wo) HHHHHHHHHH HHHHH Wie ben ik? Zelfbewuste Generalisten zijn gemotiveerd, ambitieus, breed geïnteresseerd en worden graag uitgedaagd. Ze hebben een sterke intrinsieke motivatie en willen, vergeleken met de andere Excellentie-types, meer leren, beter worden en uitblinken. Zelfbewuste Generalisten hebben een duidelijk beeld van wat ze later willen bereiken en durven daarover te dromen. Een uitdagende baan in de toekomst is voor deze groep een goede reden om nu uit te willen blinken. Hun brede interesse maakt het soms wel moeilijk om één activiteit te kiezen waar ze zich volledig op willen focussen. Een richting met economie, onderwijs, talen of iets creatiefs heeft de voorkeur. Wel zijn ze zich bewust ze dat ze nu moeten excelleren om hun kans op een droombaan later te vergroten. Wat doe ik? De Zelfbewuste Generalisten kom je vaker tegen op het vwo dan op het mbo. Meer dan de helft van deze groep is vrouw (56%). Veel Zelfbewuste Generalisten worden vanuit hun sociale omgeving gestimuleerd om goed hun best te doen op school. De thuissituatie van deze groep is vaak een goede voedingsbodem voor topprestaties en hun ouders zijn vaker hoog opgeleid dan in de andere groepen. Daarnaast hebben ze een duidelijk beeld van hun talenten en mogelijkheden. Zelfbewuste Generalisten hebben vertrouwen in hun eigen kunnen en functioneren goed in een sociale omgeving. Hoe denk ik over excellentie? Uitblinken is belangrijk om toekomstdromen te verwezenlijken. Hiervoor wil de Zelfbewuste Generalist hoge cijfers halen. Ze geloven in de maakbaarheid van het leven en succes. Discipline, zelfvertrouwen, doorzettingsvermogen en hard werken zijn volgens deze groep de belangrijkste drijfveren voor uitmuntende prestaties. Ze blinken graag uit in hun studie, sociale vaardigheden, presenteren, leren, ondernemen en samenwerken. Succesvolle zakenmensen, schrijvers, journalisten, topsporters en wetenschappers vindt de Zelfbewuste Generalist inspirerend. 29 HHHHHHHH HHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHH

16 HHHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHH Stijn, 21 jaar, Universiteit: Bewondering Hoe maak je van mij een uitblinker? Een omgeving van mensen die graag willen presteren stimuleert de Zelfbewuste Generalist om zelf hard te werken. Als ze iets leuk vinden gaan ze er ook helemaal voor. Zelfbewuste Generalisten zijn gevoelig voor en sympathiek is. positieve aandacht en bevestiging vanuit de sociale omgeving. Ook een enthousiaste en De toekomst goede docent stimuleert. Een valkuil voor deze groep is hun brede interesse. Ze willen alles kunnen en overal in uitblinken. Het on- derwijs is niet altijd het meest voor de hand liggende gebied om in te excelleren. Buitenschoolse activiteiten en hobby s krijgen vaak de voorkeur. Daarom is het belangrijk om de mogelijkheden en voordelen van uitblinken op school of in de studie te benadrukken. Excellentie in het onderwijs moet zichtbaar zijn. Daarnaast hebben Zelfbewuste Generalisten met name sturing nodig bij het bepa- len van een carrièrepad en hun persoonlijke ontwikkeling. Bachelor Bestuurskunde Wie ik wel bewonder is Matthijs van Nieuwkerk. Hij is goed in wat hij doet. Dat komt door zijn levenservaring en journalistieke verleden. Hij kan heel snel doorvragen en iemand op subtiele manier afkappen. Ik was bij zijn show en merkte dat hij heel gastvrij Het belangrijkste is dat ik mijn studie goed afrond, zodat ik daarna carrière kan maken. Ik wil politicus worden, wetten maken. We leren nu hoe we het bedrijfsleven daarbij moeten betrekken en dat lijkt mij echt een uitdaging. Een beetje filosofie erbij vind ik trouwens fantastisch, dat geeft het wat 30 meer diepgang. Ik vind de universiteit in Groningen heel goed. Ze bieden bijvoorbeeld extraatjes zoals een beurs voor reizen naar het buitenland. Ik vind het goed dat studenten gestimuleerd worden. Tijdens mijn studie heb ik al bij drie bedrijven stage gelopen, dat is heel inspirerend. Als je eenmaal een ingang hebt gevonden, wordt het straks toch makkelijker. Ouder worden Op de middelbare school is iedereen nog min of meer gelijk. Ik had niet het idee dat mensen daar heel erg uitblonken. Niemand was een held of zo. Nu is iedereen zich echt aan het ontwikkelen en gaat ieder een eigen kant op. Ik praat er nu ook over met vrienden, hoe je denkt over bepaalde dingen, over de toekomst. Ik denk altijd dat je sociale leven en succes op andere gebieden met elkaar samenhangen. Eline, 17 jaar vwo: Natuur & Techniek Laat het niet zomaar liggen Wibi Soerjadi is mijn held. Ondanks dat hij gehoorproblemen had, zet hij toch door. Hij volgt zijn intuïtie en zijn hart. Pianospelen is mijn grote hobby, maar ik houd ook van dansen en fotografie. Wat ik over tien jaar doe weet ik nog niet. Ik ben nu bezig met daarachter te komen, er zijn zoveel interessante dingen. Ik moet nu onderzoeken wat het beste bij me past. Om alle mogelijkheden open te houden heb ik voor N&T gekozen en probeer ik zo hoog mogelijk te scoren. Complimenten Mijn ouders steunen me altijd in wat ik doe en wat ik leuk vind. Ze vinden het belangrijk dat ik het naar mijn zin heb. Ik denk dat ze H H H H HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHH H H H H H H HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHH H H H H H H HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHH H H H H H H HHHHHHHHHHHHH HHHHHHHH H H H H H H HHHHHHHHHHHHH 31 HHHHHHHH H Mijn ouders steunen me altijd in wat ik doe en wat ik leuk vind. Ze vinden het belangrijk dat ik het naar mijn zin heb. een behoorlijk grote rol spelen in mijn uitblinken. Als ik iets goed heb afgerond, dan geven ze me een compliment. Dat stimuleert me om door te gaan. Ik denk dat leeftijdsgenoten ook een grote rol spelen. Die brengen je bijvoorbeeld weer in contact met andere interessante mensen. Iedereen heeft connecties. Vrienden dagen je natuurlijk ook uit. Ze zijn kritisch en zeggen: Gaat dat je lukken? Laat maar eens zien! De hele wereld over Mijn zusje motiveert mij het meest om uit te blinken. Net als haar wil ik na het vwo in een weeshuis in Brazilië werken. Ze heeft de hele wereld over gereisd, ze is nu net terug van een dovenproject in Tanzania en studeert in Utrecht. Het motiveert me als ik dat zie. Ze ziet net als ik oplossingen in plaats van problemen.

17 HHH HHHHH HH HHH Gemaksgerichte Levensgenieters Ik ben wel goed in voetbal. Maar ik doe het meer omdat ik het leuk vind, niet omdat ik de beste wil zijn. Zou er ook echt niet superhard voor willen trainen. Ik wil ook leuke dingen kunnen doen met mijn vrienden, dat vind ik veel belangrijker dan de top. (Veerle, 17 jaar, havo) Wie ben ik? Gemaksgerichte Levensgenieters leven in het hier en nu. Ze leven met de dag en maken zich niet zo druk over de toekomst. 34 Procent van de Nederlandse jongeren valt in deze groep met even veel jongens als meisjes. Een duidelijk doel heeft de Gemaksgerichte Levensgenieter niet en dit vindt hij niet zo belangrijk. De jongeren willen vooral dat hun leven op dit moment leuk is. Ze zijn snel tevreden en kunnen weinig dingen noemen waar ze echt veel moeite voor willen doen. Een duidelijk toekomstperspectief hebben ze niet. Ze weten (nog) niet welk vakgebied voor hen interessant is en wat voor baan ze later willen. Wat doe ik? Gemaksgerichte Levensgenieters hebben een afwachtende levenshouding en laten het leven rustig over zich heen komen. Deze jongeren zijn te vinden op alle opleidingsniveaus en zijn vaak wat ouder. Gemaksgerichte Levensgenieters zijn niet zo sportief en H H H H ondernemend. Ze omschrijven zichzelf eerder als lui dan als actief. Voor Gemaksgerichte Levensgenieters is de sociale omgeving erg belangrijk. Ze spenderen van alle groepen de meeste tijd met vrienden en leeftijdsgenoten. Hobby s of andere activiteiten mogen absoluut niet botsen met hun sociale leven. Ook (toekomstig) werk moet een sociaal aspect hebben: ze willen later graag met mensen werken. Hoe denk ik over excellentie? Excellentie speelt een marginale rol in het leven van Gemaksgerichte Levensgenieters. Het is voor hen onduidelijk wat het voordeel van uitblinken is en ze tonen weinig inzet om zelf te excelleren. Ze leggen de lat niet hoog voor zichzelf en zijn vaak net zo tevreden met een zesje als met een acht. Gemaksgerichte Levensgenieters hebben weinig behoefte om uitgedaagd te worden tijdens de les of op de werkvloer. Ze hechten weinig belang aan hun opleiding en tonen weinig ambitie. Gemaksgerichte Levensgenieters hebben weinig 33

18 HH HHH HHH HHHHH Rosa, 16 jaar, om alles opzij te zetten voor mijn werk. mbo: HHHHH Grafische Vormgeving Voor mij hoeft het niet HHHHH Iedereen wil wel een fantastische carrière, Held maar voor mezelf ga ik er vanuit dat het niet Ik heb veel respect voor Waylon. Hij heeft mogelijk is. Andere mensen zijn beter en een zwaar drugsverleden achter zich en zich dan denk ik: Ik kan nooit zo goed worden toch zo opgetrokken dat hij een goede toekomst heeft. Het heeft denk ik te maken met komen. Als je een speciale toekomst wilt op als zij. Dat is te veel werk. Het moet vanzelf HHHHH hard werken, ook zijn talent is groot, maar je een bepaald gebied moet je er wel veel voor HHHHH moet er wel van houden en er volledig voor doen. Ik wil niet echt uitblinken. Mensen zijn gaan. Ik doe zelf grafische vormgeving, daar snel jaloers op je en gaan je sneller haten, moet je het ook zelf doen. Als je goed wilt dat zie ik wel vaak en dat lijkt me heel naar. worden moet dat echt vanuit jezelf komen. Ze hebben fans, maar ook veel mensen die HHHHH Ik wil ook wel goed worden, maar niet per se zeggen Wat doe je nou?. Dat heb je ook met de beste. Als ik mooie dingen kan maken ben schilders, die worden soms helemaal afgekraakt, dat wil ik echt niet. Ik zie natuurlijk HHHHH ik tevreden. Zo beroemd worden als Waylon lijkt mij eigenlijk maar niks. Ik heb geen zin ook wel leuke kanten. Een beetje aandacht is HHHHH HHHHH drijfveren die leiden naar een toekomstdoel. genieters zijn op intrapersoonlijk gebied HHHHH De sociale omgeving van Gemaksgerichte gemiddeld minder ontwikkeld dan de andere Levensgenieters stimuleert excellentie niet drie Excellentie-types. Dit betekent dat ze HHHHH actief, maar keurt het ook niet af. Het is dus een matig of onduidelijk beeld hebben van niet zo dat ze excellentie negatief beoordelen, het is eenvoudigweg geen belangrijk behoefte aan bevestiging vanuit de sociale hun eigen kunnen. Daarom heeft deze groep onderdeel van hun belevingswereld. omgeving. Complimenten en erkenning van prestaties hebben een positief effect op hun Hoe maak je van mij een uitblinker? inzet en motivatie. Te actieve prikkeling en HHHHH Gemaksgerichte Levensgenieters missen uitdaging kan daarentegen leiden tot een HHHHH een duidelijk toekomstdoel, waardoor ze tegenreactie bij dit type jongeren. Ze willen enigszins stuurloos door het leven gaan. zelf bepalen of ze iets wel of niet doen en De houding van jongeren uit deze groep als ze te veel worden gestuurd, vervallen ze kan drastisch veranderen wanneer ze voor daardoor juist in hun passieve houding. HHHHH zich zien wat ze te wachten staat na hun opleiding. Verduidelijking van de toekomst HHHHH en het aanreiken van een concreet doel met duidelijke stappen op de korte termijn helpen Gemaksgerichte Levensgenieters de relevantie van hun opleiding en de voordelen van een excellentiefocus te ontdekken. Dit HHHHH zorgt ervoor dat de noodzaak van presteren duidelijker wordt en stimuleert ze om zich HHHHH harder in te zetten. Gemaksgerichte Levens- HHHHH 34 altijd wel leuk, maar een echte uitblinker ben ik nu eenmaal niet. Veilig in het midden Iedereen denkt volgens mij wel goed na over waar ie goed in is. Als je alleen bent denk je ook na over wat die dag bijvoorbeeld goed ging of wat anders had gekund. Ik probeer mezelf wel te verbeteren als iets niet goed gaat. Ook moet ik soms de leiding nemen bij groepsopdrachten of presentaties van werk. Sommige klasgenoten zijn geen sprekers, die willen echt niet voorop gaan en dan doe ik het wel weer. Dat moet ik dan niet doen, want ik wil helemaal niet het voortouw nemen. Ik vind het fijner om ergens in het midden te zitten. Harm, 23 jaar, Universiteit: Master Communicatiewetenschap De toekomst Ik moet nog één vak en dan begin ik met mijn scriptie. Als ik die af heb ga ik denk ik eerst een tijdje reizen. Ik weet nog niet precies wat voor werk ik wil gaan doen. Aangezien ik wel bijna afgestudeerd ben denk ik daar wel steeds meer over na. In de beginjaren van mijn studie dacht ik daar eigenlijk nooit over na, ik was vooral bezig met student zijn. Nu begint de tijd te dringen, dus moet ik wel iets serieuzer zijn. Omgeving Ik denk dat je omgeving heel veel invloed heeft op je prestaties. Vrienden hebben hier ook een belangrijke rol in. Ik spendeer veel tijd met vrienden en ik merk hoe zij mij kunnen motiveren of demotiveren. Ik heb nu een vriendengroep die veel meer met de toekomst bezig is en ook veel over hun dromen en dergelijke praat. Dan ga je daar vanzelf in mee. Als mijn vrienden daar helemaal niet mee bezig zijn, ben ik dat ook niet. Dan leef ik lekker in het moment en zie ik wel waar het heen gaat. HHHHHHHHHHHHHH Uitblinken HHHHHHHHHHHH Uitblinken is echt een kwestie van hard H werken. Ik denk dat talent wordt overschat, volgens mij kan je door keihard te werken overal de top wel in bereiken. Het gaat er puur om hoeveel tijd je ergens in stopt. Het is puur psychologisch, je moet je altijd honderd procent geven en je niet klein maken. Je moet er dus wel zin in hebben, het gaat namelijk ten koste van alle andere leuke dingen in het leven. Ik wil ook reizen en ik heb natuurlijk mijn vrienden, die moet ik ook kunnen blijven zien. Als je iets echt heel leuk HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH vindt kan ik me misschien wel voorstellen H dat je er dingen voor opzij zet, maar zoiets heb ik niet echt, dus ik ga me ook niet volledig op één ding concentreren. HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH H HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH H 35

19 berustende volgers Ergens de beste in willen zijn lijkt me niets. Het is juist irritant om de hele tijd aandacht te krijgen en als je over straat loopt kijkt iedereen je aan. Mensen kunnen denken dat je egoïstisch bent en dat je teveel van jezelf houdt. (Christian, 14 jaar, vmbo) Wie ben ik? Berustende Volgers hechten veel waarde aan het bekende. Ze zijn tevreden met hun vertrouwde leven en houden niet van grote veranderingen. Ze hebben geen duidelijk beeld van hun toekomst en weinig grote dromen. Ze kiezen voor gemak en een gestructureerd leven. Berustende Volgers zijn moeilijk te boeien en te interesseren voor nieuwe onderwerpen. Ze zijn vaak niet op de hoogte van wat er allemaal mogelijk is buiten hun eigen directe omgeving. Wat doe ik? Berustende Volgers zijn gemiddeld wat jonger dan de andere Excellentie-types en het zijn relatief veel jongens met een laag opleidingsniveau. Veel Berustende Volgers hebben geen duidelijke passies of hobby s. Ze vinden het prettig in hun vertrouwde omgeving en komen niet graag in nieuwe situaties. Onder leeftijdsgenoten zijn ze onzeker, ze zijn zeer gevoelig voor sociale druk. Hoe anderen over hen denken heeft grote invloed op hun gedrag. Ze hebben vaak een ongeïnteresseerde houding ten opzichte van hun opleiding. Ze zien het nut er niet echt van in en zijn liever met zichzelf en hun directe omgeving bezig. Hoe denk ik over excellentie? De wil om te presteren is vrijwel afwezig onder Berustende Volgers. Excellentie heeft een negatief imago in hun sociale omgeving. De sociale norm stelt dat uitblinken niet gewenst is; het is niet cool om de beste van de klas te zijn. Berustende Volgers zien vooral de negatieve effecten van excellentie. Ze hebben geen duidelijk idee van wat er nodig is om uit te blinken. Daarnaast hebben ze een laag zelfbewustzijn, ze hebben een onduidelijk beeld van hun eigen kunnen en denken weinig na over hun persoonlijke ontwikkeling. Hun onverschilligheid ten opzichte van school, prestaties en de toekomst betekent niet dat ze onverschillig zijn in alles. Berustende Volgers kunnen bijvoorbeeld wel hoog scoren op sociale relaties of maatschappelijke betrokkenheid zolang een onderwerp dicht bij hun belevingswereld staat. 37

20 Hoe maak je van mij een uitblinker? Berustende Volgers zijn moeilijk te motiveren. De afwijzing van excellentie en een prestatiefocus binnen hun sociale omgeving maakt het extra moeilijk voor deze jongeren om hun potentie te benutten. Daarnaast hechten Berustende Volgers weinig belang aan het behalen van succes. Hun interesses liggen elders. Ze hoeven niet zo nodig ergens goed in te zijn en denken weinig na over hun eigen talenten. De uitdaging is daarom om een gebied te vinden waarin ze wel geïnteresseerd zijn en verder te bouwen vanuit die interesse. Het is belangrijk om Berustende Bart, 15 jaar, vmbo-t Voorbeeld Als ik ergens in zou moeten uitblinken zou ik iemand als Jensen willen worden. Gewoon slap lullen in een tv-programma en daarmee je geld verdienen. Hij is wel een speciale man: hij zegt precies wat hij denkt en verdient daar veel geld mee. Als iemand me zou vragen of ik zijn baan wil overnemen zou ik wel ja zeggen. Dan kan ik lekker mezelf zijn en toch veel verdienen. Uitblinken Ik vind het niet nodig om uit te blinken. Ik wil er tussen in blijven, gewoon goed meekomen met de rest. Het lijkt me niet zo Volgers hun talenten te laten benoemen en te laten ontwikkelen. Hierbij is begeleiding en ondersteuning doorslaggevend. Er moet een omgeving worden gecreëerd waarin ze de positieve kanten te zien krijgen van presteren en uitblinken, waarbij ze gemotiveerd worden om zelf aan de slag te gaan. Hierbij kunnen naast het onderwijs ook ouders een belangrijke rol spelen. Het is vooral bij deze groep heel kansrijk om ouders te betrekken bij initiatieven om ze vanuit hun vertrouwde omgeving te stimuleren. De uitdaging is om bij deze jongeren het sociale taboe rond excellentie te doorbreken. 38 leuk om de beste te zijn, iedereen kijkt dan tegen je op. Dan vinden ze je arrogant en zijn mensen jaloers. Ze willen dan niet meer met je omgaan, omdat ze zich onzeker voelen. Jij bent dan het lievelingetje en daar kunnen ze niet tegen. Ik wil de vrienden houden die ik heb, en ze niet kwijtraken als ik bijvoorbeeld heel goed word in voetbal. Vrienden Ik heb liever veel vrienden dan dat ik heel goed zou zijn op school. De beste van mijn klas heeft heel weinig vrienden. Hij sluit zich helemaal af en is alleen maar met school bezig. Hij wordt ook wel eens gepest. Zo zou ik echt niet willen zijn. Ik vind het fijn dat mijn vrienden mij leuk vinden en dat wil ik ook zo houden. Samira, 14 jaar, havo: Economie & Maatschappij Zolang het leuk is Ik ben vooral bezig met mijn hobby s. Als ik iets leuk vind wil ik ergens ook veel mee bezig zijn. Ik doe eigenlijk heel veel dingen die ik leuk vind. Huiswerk is er daar niet echt één van. Sommige vakken zijn wel interessant, maar ik ga liever met mijn vrienden spelen of skeeleren, ofzo. Uitblinken Om echt uit te blinken moet je denk ik heel veel inzet tonen, als je bijvoorbeeld een boek wilt uitgeven moet je zelf naar de uitgever, als je de beste wilt zijn in een sport moet je jezelf inschrijven voor allemaal wedstrijden. Daar heb ik niet echt zin in. Het lijkt me wel leuk om een prijs te winnen of zo, maar er zitten te veel negatieve kanten aan uitblinken. HHHHHHHHHHHHHH De negatieve kanten HHHHHHHHHHHH Als je ergens de beste in wilt zijn, moet je je H er volledig op focussen. Als het dan niet lukt heb je eigenlijk heel veel dingen laten vallen, bijvoorbeeld andere leuke interesses of je vrienden. Ook als je wel succesvol bent heeft het stomme kanten. Het hangt er natuurlijk vanaf hoe erg je uitblinkt, maar als je wereldberoemd bent, werk je eigenlijk alleen maar voor anderen. Je hebt geen privacy en krijgt heel veel kritiek over je heen. Dat lijkt mij verschrikkelijk, dan blijf ik liever gemiddeld. HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH H HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH H HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH H 39

21 statusgerichte toekomstplanners Als je ergens in uitblinkt dan denk ik dat geld er bij hoort. Je kan iets heel goed, dus dan zal je er ook wel veel mee verdienen. (Charmaine, 19 jaar, mbo) Wie ben ik? De Statusgerichte Toekomstplanner is competitief, nuchter, actief en houdt van werken. Zoals de naam al doet vermoeden hecht deze groep sterk aan status en is bezig met de toekomst. Ze weten wat ze willen en willen daar ook moeite voor doen. Successen mogen zichtbaar zijn voor anderen. Rolmodellen zijn inspirerend voor deze groep en ze kijken op tegen succesvolle zakenmensen, acteurs of rijke mensen. Wat doe ik? De meeste Statusgerichte Toekomstplanners zijn man (59%) en volgen hun lessen op het mbo, in een economische richting. Deze groep is iets vaker van allochtone afkomst. In de toekomst willen deze jongeren iets economisch of commercieels doen. Deze groep steekt graag de handen uit de mouwen en blinkt het liefste uit op het gebied van sport, klussen of ondernemen. Ze vinden zichzelf sportief, idealistisch, ondernemend, nieuwsgierig en ambitieus. Buiten school vindt de Statusgerichte Toekomstplanner het ook leuk om te werken. Hoe denk ik over excellentie? Hard werken voor school of studie is belangrijk om toekomstplannen waar te maken. Om de kans op een goede baan of internationale carrière te vergroten wil de Statusgerichte Toekomstplanner nu goed zijn en nu zijn best doen. Als het nodig is willen ze zich wel inzetten om hoge cijfers te halen. De waardering die ze hiervoor krijgen van ouders is een belangrijke stimulans. Excelleren doe je door veel te oefenen, hard werken, lef, een duidelijk doel en een beetje geluk. Opvallend genoeg wordt deze groep het meest gestimuleerd door opa s, oma s en beroemdheden. Hoe maak je van mij een uitblinker? Statusgerichte Toekomstplanners zijn gevoelig voor uitdagingen en beloning als ze iets goed doen. Een goede docent stimuleert deze groep tot het halen van betere cijfers en extra inzet. Deze groep heeft een uitdagende 41

22 Stanley, 17 jaar mbo: Detailhandel niveau 2 Dromen Mijn held is Bob Marley. Altijd als ik depressief ben, luister ik zijn muziek en dan komt het wel goed. Zelf ben ik niet zo muzikaal, maar ik heb genoeg andere hobby s. Ik studeer detailhandel en wil filiaalmanager worden. Over tien jaar wil ik beroeps Thaibokser zijn en mijn eigen ICT-bedrijf hebben. Eigenlijk heb ik best wel wat dingen die ik zou willen. omgeving nodig om te excelleren en competitie werkt stimulerend. Moeilijkheden voor de Statusgerichte Toekomstplanner liggen vaak in de naaste omgeving en de kansen en mogelijkheden die zij krijgen. Vanuit huis is er niet altijd evenveel aandacht voor de schoolprestaties, waardoor excellentie minder wordt gefaciliteerd. Op dit gebied valt voor deze groep winst te behalen. De Statusgerichte Toekomstplanner is een vechter en als hij of zij graag iets wil dan kan dit type deze drempels met enige hulp van de omgeving overwinnen. De beste zijn Ik wil de beste zijn in Thaiboksen. Dat ben ik nu nog niet, maar dat wil ik wel worden. Daarvoor moet ik nu heel hard trainen. Maar dat is niet moeilijk, want ik heb een duidelijke motivatie: van straat wegblijven en een beetje afvallen. Ik heb niet heel veel overgewicht, maar ben wel te zwaar. Tv kijken motiveert me ook. Ik leer nieuwe dingen van films met Bruce Lee. En geld, dat motiveert. Dat je met één wedstrijd een maandsalaris verdient. Ja, wat moet ik dan nog meer zeggen? Uitblinken Er is altijd wel iemand die jaloers is. In onze 42 taal ben je dan een hater. Je zit op school, je hebt alles en krijgt later ook een goede baan. Mensen mogen je dan niet, omdat ze dat ook willen. Daar trek ik me niets van aan, ik wil de beste worden. Ik heb mijn vmbo niet afgemaakt, dat kwam door mijn gedrag. Toen kwam ik op een vervelende school terecht. Ik wil in de ICT werken, maar op die school vertelden ze me dat dat onmogelijk was. Ik denk dat alles kan. Toen heb ik de directrice gesproken en haar verteld dat ik niet op mijn plek zat. Nu zit ik toch mooi op het mbo en denk ik: het gaat me lukken. Soms wil ik wel terug naar mijn oude school om te laten zien: zie je wel dat ik het kan, kijk hier! gestopt. Toen ik aangaf dat ik wilde stoppen met handbal, wilden mijn ouders er wel over praten. Ze hadden het over de voordelen en nadelen van de sport. Mijn ouders steunen me wel, maar sturen me niet. Nu speel ik HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH nog op amateurniveau, ik kan niet zonder H de spanning van de wedstrijd. Ik wil altijd winnen. Bloedfanatiek Mijn zusje is ook zo bloedfanatiek. Bij ons thuis is er altijd competitie tussen ons. Wie er de beste is. Ze probeert het beter te doen op school dan ik deed. Nu probeer ik het hoogste niveau te halen. Voor mijn studie wil ik de beste cijfers. Ik wil beter zijn dan de rest. Ik moet alles er uit halen wat er in HHHHHHHHHHHHHH zit. Deze opleiding HHHHHHHHHHHH is eigenlijk te makkelijk, maar daarom wil ik absoluut geen cijfers in H de middenmoot. HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH H HHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHH H 43 Rianne, 20 jaar mbo: Marketing & Communicatie Mijn eigen makelaarsbureau Als ik mijn held zou moeten omschrijven dan denk ik aan meneer Reinders. Dat is één van de grootste makelaars van Apeldoorn. Hij heeft doorzettingsvermogen; met de crisis ging het slecht, maar hij heeft wel al zijn personeel kunnen behouden. Die kant wil ik ook op. Ik doe nu Marketing & Communicatie, maar ga hierna hbo Vastgoed & Makelaardij doen. Na mijn studie wil ik mijn eigen makelaarsbureau. Spanning Ik heb op de havo gezeten, maar dat heb ik niet gehaald. Dat kwam door handbal. Ik heb twee jaar in de eredivisie gespeeld en dat kost veel tijd. Daar ben ik nu mee

23 hfst 5. AANBEVELINGEN PER excellentie-type OMGEVING Zelfbewuste Generalisten Zelfbewuste Generalisten scoren hoog op omgeving en intrapersoonlijke vaardigheden. Ze bevinden zich veelal in een stimulerende sociale omgeving waarbinnen excellentie een positief imago heeft. Ook zijn ze zich bewust van hun sterke en zwakke punten en zijn ze gemotiveerd om het beste in zichzelf naar boven te halen. Hun ontwikkelingsproces verdient daarom de meeste aandacht. Qua tijd, geld en inzet zit het vaak al goed, de nadruk ligt daarom op procesbegeleiding. Hoe en waarin kan ik het beste uitblinken? Handvatten ter stimulering van excellentie onder Zelfbewuste Generalisten: H Ondersteunen: Loopbaanoriëntatie en begeleiding H Hulp bij keuzes maken/focussen H Uitdaging: honoursprogramma, prijsvragen, olympiades H Extra activiteiten: opdrachten, lessen, mogelijkheden H Praktische informatie H Planmatige aanpak Gemaksgerichte Levensgenieters Gemaksgerichte Levensgenieters komen vaak uit een veilige sociale omgeving waarbinnen hun persoonlijke ontwikkeling voldoende wordt gefaciliteerd. Op intrapersoonlijk gebied zijn ze daarentegen minder ver ontwikkeld en daarom missen ze vaak de wil om te presteren. Pas zodra vooruitgang is geboekt op intrapersoonlijk gebied kan meer aandacht worden geschonken aan het ontwikkelingsproces. Wat helpt mij om uit te blinken? Handvatten ter stimulering van excellentie onder Gemaksgerichte Levensgenieters: H Ontdekken van talent: feedback H Breed onderwijsaanbod H Persoonlijke voordelen H Carrièremogelijkheden H Rolmodellen H Doelen stellen In het vorige hoofdstuk bespraken we uitgebreid de vier verschillende Excellentietypes. Hieruit kwam een aantal duidelijke aandachts- en aanknopingspunten per groep naar voren. Elk type vraagt om een andere aanpak op het gebied van het stimuleren van excellentie. De Canadese psycholoog Françoys Gagné constateerde dat de termen begaafdheid of gaven (gifts) en competenties (talents) ten onrechte door elkaar gebruikt worden. Mensen worden met een bepaalde aanleg geboren en al deze latente gaven kristalliseren zich in de loop der tijd al dan niet uit tot talenten. In zijn DMGT-model ( Differentiated Model on Giftedness and Talents ) koos Gagné er daarom juist voor gaven en competenties te onderscheiden. De crux is volgens Gagné namelijk de vraag welke elementen een stimulerende of remmende werking hebben, waardoor sommige gaven tot uiting komen in talenten en andere niet. Gagné noemt de volgende elementen: Omgeving H milieu: cultuur, sociaal-economische status H personen: ouders, leeftijdsgenoten, docenten H aanbod: pedagogiek, lesstof, faciliteiten Intrapersoonlijke vaardigheden H eigenschappen: fysiek: uiterlijk, gezondheid mentaal: persoonlijkheid, temperament, veerkracht H doelgerichtheid: bewustzijn: jezelf t.o.v. anderen, sterke kanten, zwakke kanten motivatie: waarden, behoeften, belangen, passies wil: autonomie, inspanning, doorzettingsvermogen Ontwikkelingsproces - activiteiten: toegang, inhoud, vorm - voortgang: stadia, groei, keerpunten - investering: tijd, geld, energie Volgens Gagné kan iemand pas excelleren wanneer op al deze drie elementen een minimumniveau bereikt wordt. De elementen hangen ook met elkaar samen. Iemand die bijvoorbeeld minder gestimuleerd wordt vanuit zijn/haar omgeving, zal extra doelgerichtheid ten toon moeten spreiden. In dit hoofdstuk focussen we op de drie hoofdaspecten, 1) omgeving, 2) intrapersoonlijke vaardigheden en 3) ontwikkelingsproces. Deze elementen passen we vervolgens toe op de vier Excellentie-types in het Excellentiemodel. We gebruiken hier deze aspecten om per Excellentie-type praktische adviezen te kunnen geven voor het stimuleren van excellentie en het bevorderen van een meer prestatiegerichte focus in het onderwijs. De aangeboden handvatten zijn bruikbaar op alle onderwijsniveaus. Bron: Building gifts into talents: Brief overview of the DMGT 2.0, Françoys Gagné, December milieu personen aanbod eigenschappen- fysiek eigenschappen- mentaal doelgerichtheid- bewustzijn doelgerichtheid- motivatie doelgerichtheid- wil activiteiten voortgang Omgeving Intrapersoonlijke vaardigheden Ontwikkelingsproces milieu personen aanbod eigenschappen- fysiek eigenschappen- mentaal doelgerichtheid- bewustzijn doelgerichtheid- motivatie doelgerichtheid- wil activiteiten voortgang Omgeving Intrapersoonlijke vaardigheden Ontwikkelingsproces investering investering 45

24 Omgeving Omgeving milieu personen aanbod milieu personen aanbod Intrapersoonlijke vaardigheden Intrapersoonlijke vaardigheden eigenschappen- fysiek eigenschappen- mentaal doelgerichtheid- bewustzijn doelgerichtheid- motivatie doelgerichtheid- wil eigenschappen- fysiek eigenschappen- mentaal doelgerichtheid- bewustzijn doelgerichtheid- motivatie doelgerichtheid- wil Ontwikkelingsproces Ontwikkelingsproces activiteiten voortgang investering activiteiten voortgang investering HHH HHH HHH HHH HHHH HHH HHHH HHHH HHHH HHH HHHH HHH HHHH HHHH HHHH Berustende Volgers Berustende Volgers leven in een negatief excellentieklimaat. Ze komen vaak uit een omgeving waarin excellentie in het onderwijs een negatief imago heeft en ze hebben geen duidelijk beeld van hun eigen kunnen. Op intrapersoonlijke vaardigheden scoren ze het laagst van alle Excellentie-types. Het ontwikkelingsproces is daarom nog geen belangrijk aandachtspunt binnen deze groep. Om excellentie te stimuleren onder Berustende Volgers moet bij de basis gestart worden: de directe belevingswereld en het ontdekken van interesses en talenten. Waar ben ik eigenlijk goed in? Handvatten ter stimulering van excellentie onder Berustende Volgers: H Kleine stappen H Complimenteren H Feedback H Dichtbij persoonlijke interesses/hobby s H Succeservaringen delen H Directe leefwereld 46 H HH HHH HH HH HH HHH HH HHH HH HH HH Statusgerichte Toekomstplanners Statusgerichte Toekomstplanners scoren het hoogste op intrapersoonlijk gebied. Ze zijn gedreven en tonen veel doorzettingsvermogen. Maar ze scoren het laagst op omgevingsfactoren. Excellentie wordt niet sterk gestimuleerd vanuit hun omgeving en ze missen vaak (financiële) ondersteuning van derden om maximaal te kunnen presteren. Bij het ontwikkelingsproces moet de nadruk daarom vooral liggen op het faciliteren van excellentie. Statusgerichte Toekomstplanners zijn doelgericht en hebben vooral behoefte aan extra mogelijkheden en praktische informatie. 47 Hoe kom ik waar ik wil zijn? Handvatten ter stimulering van excellentie onder Statusgerichte Toekomstplanners: H Ontmoetingen: rolmodellen, gastlessen, alumni H Beloning H Ruimte voor eigen initiatief/ extracurriculaire activiteiten / specialisatie H Competitie H Podium bieden H Praktijkervaring

25 hfst 6. hoe aan de slag met excellentiebevordering? In dit laatste hoofdstuk worden handvatten geboden aan onderwijsinstellingen om concreet aan de slag te gaan met excellentiebevordering. Het is goed om te benadrukken dat het onderwerp voor heel veel jongeren en opleidingen een relatief nieuw thema is. Dit biedt enorme kansen voor verbeteringen. We zien bij een substantiële groep jongeren ook een positieve voedingsbodem voor dit onderwerp. Maar hoe pak je dit nu aan? 1. Visie Allereerst is het belangrijk om schoolbreed een visie te ontwikkelen op excellentiebevordering, die aansluit bij je instelling of school, evenals bij het type leerlingen dat je in huis hebt of zou willen aantrekken. Houd hierbij rekening met het volgende. H Ontwikkel een visie op excellentie, die past bij de bestaande identiteit en het profiel van je school of opleiding en de omgeving. Werk je als Technasium-school bijvoorbeeld al nauw samen met het bedrijfsleven, bouw dit dan verder uit onder deze noemer. H Ontwikkel een visie op de reikwijdte van excellentie: waarin kunnen leerlingen excelleren? Focus je als school voornamelijk op schoolprestaties? Of stimuleer/ondersteun je ook leerlingen die willen excelleren in bijvoorbeeld sport, muziek of schaken? Door te kiezen voor het laatste sluit je beter aan bij de belevingswereld van leerlingen. H Betrek alle partijen bij de visievorming: onderwijsmanagers, docenten en ander 48 onderwijspersoneel, maar ook leerlingen/studenten en hun ouders. H Realiseer je dat jongeren onderling erg verschillen in de manier waarop ze over excellentiebevordering denken. Sommigen zijn hier al zeer mee bezig, voor anderen is het helemaal nieuw om over dit gedachtegoed na te denken, en al helemaal in relatie tot henzelf. Excellentiebevordering hangt dus alleszins samen met differentiëren. H Bij de helft van de jongeren zien wij een huivering om op te vallen of anders te zijn. Excellentie is (nog) geen term waarmee ze zich zouden willen of durven identificeren. Gebruik bijvoorbeeld termen als talentontwikkeling, uitblinken, topprogramma s en honoursprogramma s. 2. Strategisch beleid De volgende stap is het doorvertalen van de visie op excellentie in het strategisch beleid. Draagvlak binnen alle niveaus van de onderwijsorganisatie is hierbij van belang. Voor het stimuleren van een excellente H HH HHH HH HH HH HHH HH HHH HH HH HH HHH HH HHH HH HH HH HHH HH HHH HH HH HH HHH HH leeromgeving moet nagedacht worden over de betrokkenheid vanuit het schoolbestuur en de docenten. Het gaat om het opstarten, stimuleren en monitoren van een veranderproces in de gehele organisatie. Diverse elementen maken onderdeel uit van de implementatie, zoals de rol van docenten en manieren om docenten hierin te scholen, stimuleren en faciliteren, evenals praktische elementen als flexibiliteit in de roosterindeling enzovoort. In de ogen van de student of de leerling rijmt een hoogdravend verhaal van een opleidingsdirecteur bij de start van het schooljaar niet met te weinig computers op school of voortdurende uitval van lessen. Opleidingen die de lat omhoog willen krijgen bij hun scholieren of studenten moeten ook zichzelf onder de loep nemen. Kortom, het is essentieel om de ontwikkelde visie door te vertalen naar concrete actiepunten en de effecten hiervan continu te blijven monitoren. Wellicht een open deur, maar uit het onderzoek blijkt eens te meer dat de rol van de docent cruciaal is. De jongeren uit het onderzoek benadrukken het positieve effect van een goede docent op hun leerprestaties. Een goede docent is volgens jongeren iemand die goed kan uitleggen, zijn vak verstaat, enthousiast is en leerlingen goed begrijpt. Hierdoor letten jongeren beter op, zijn de lessen interessanter en gaan ze beter hun best doen. Daarom is het van belang dat docenten zich verdiepen in excellentiebevordering en de (stimulerende dan wel afremmende) invloed die zij als docent bewust én onbewust kunnen uitoefenen. Vele onderwijskundige onderzoeken hebben laten zien hoe groot de invloed van docenten is op de onderwijsprestaties en dat dit proces voor een groot deel onbewust plaatsvindt. Een docent die leerlingen benadert vanuit een fixed mindset ( je kunt iets of je kunt iets niet ) motiveert leerlingen heel anders dan een docent die lesgeeft vanuit een growth mindset (zie kader op pagina X). Mensen zijn zich vaak weinig bewust van hun eigen denkwijze en de manier waarop dit doorwerkt in hun benadering en feedback. Maak dit expliciet. De docent moet inzicht hebben in het niveau van de individuele leerling en de verschillende wijzen waarop jongeren gestimuleerd kunnen worden, zodat het onderwijsaanbod hierop afgestemd kan worden. 3. Communicatie Studenten en scholieren zijn over het algemeen onvoldoende op de hoogte van 49 bestaande excellentieprogramma s binnen hun opleiding. Dat kan zijn omdat nog niet alle opleidingen hierop beleid ontwikkeld hebben, maar het kan ook heel goed betekenen dat bestaande excellentieactiviteiten weinig zichtbaar zijn voor jongeren. Communicatie hierover naar leerlingen/studenten en hun ouders is cruciaal; jongeren vinden het niet fijn als ze hier helemaal uit eigen beweging naar op zoek moeten. Het onderzoek maakt verder duidelijk dat opleidingen die werken met selectie aan de poort meer gemotiveerde studenten hebben en daardoor minder uitval, ofwel een hoger onderwijsrendement. De selectie maakt jongeren duidelijk dat ze er echt voor moeten gaan als ze worden toegelaten en zorgt ervoor dat ze zich harder inzetten voor hun studie. Daarnaast toont het de buitenwereld dat talentontwikkeling een belangrijke rol speelt binnen de opleiding, wat een substantieel deel van de jongeren en niet te vergeten hun ouders - aanspreekt. Nog een heel praktisch element: de term excellentie roept zeker bij leerlingen in het voortgezet onderwijs vraagtekens op. Uitleg als de beste van de klas willen zijn of

26 HH HH HH HHH HHHHH HHHHH HHHHH HHHH HHHH HHHH HH HHH HH HH HH HHH HH HHH Platform Bèta Techniek zal zich de komende jaren volop inspannen om uitwisseling en kennisdeling op het gebied van excellentie in het onderwijs te faciliteren... HHHHH HHHHH HHHH HHHHH HHHH HHHHH HHHHH HHHH honourprogramma s roepen meer herkenning op. Besteed hier aandacht aan bij de communicatie over nieuwe programma s en activiteiten. HHH HH 4. Communityvorming stimuleren van een uitdagende leeromgeving Jongeren worden beïnvloed door een positief HH HH leerklimaat op school. Acceptatie door leeftijdgenoten is, zeker op de middelbare school, voor veel jongeren allesbepalend. Vooral aan het begin van de puberteit, in de onderbouw van het voortgezet onderwijs, zijn jongeren enorm druk HHH HH met sociale in- en uitsluiting en willen ze om die reden ook minder opvallen met specifieke interesses of vaardigheden. Voorkom dat druk van leeftijdsgenoten ertoe leidt dat jongeren HHH HH zich niet veilig voelen om te excelleren. Om die reden kan het in bepaalde situaties goed werken om de best presterende leerlingen meer bij elkaar te zetten, zodat deze HH HH leerlingen elkaar onderling positief stimuleren en motiveren. We zien dat jongeren veel tijd investeren in het onderhouden van sociale contacten met hun vrienden en leeftijdgenoten. Zóveel tijd HH HHH dat als ze voor de keuze komen te staan of ze in een bepaald domein extra tijd en aandacht willen investeren, ze bang zijn voor sociale offers. Jongeren hebben het idee dat uitblinken en je bekwamen in een bepaald talent niet samengaat met een leuk leven met veel vrienden. Vanuit die vooronderstelling beginnen veel jongeren er op voorhand niet aan om bepaalde talenten te ontwikkelen. Vooral in lagere onderwijsniveaus zien we dit sterk terug. Het is daarom van belang om positieve rolmodellen te belichten, waarbij excellente mensen kunnen laten zien hoe zij in de praktijk hun talent hebben ontwikkeld en dit succesvol combineren met een uitgebreide vriendengroep. (Extreem) goed zijn in bijvoorbeeld wiskunde of muziek kan uitstekend samengaan met een sociaal leven. Belangrijk is ook om succesvolle leerlingen binnen de school een podium te geven, op een positieve manier. Benoem successen, maak het zichtbaar. Door trots uit te stralen over de prestaties van leerlingen, verhoog je de sociale norm. Uit het onderzoek blijkt dat jongeren over alle groepen heen zeer gevoelig zijn voor complimenten en positieve feedback. Prestaties breed onder de aandacht brengen op school maakt dat de individuele leerling groeit en andere leerlingen excellentie minder als afwijkend ervaren. Kortom, creëer een cultuur waarin excelleren normaal is. H 5. Civiel effect - what s in it for me? Het is essentieel om voortdurend aan leerlingen/studenten uit te leggen wat het effect is van deelname aan excellentieactiviteiten. Het onderzoek maakt duidelijk dat het huidige beoordelingssysteem weinig prikkelt. Het antwoord op de vraag what s in it for me? is voor veel jongeren niet helder. We spreken in de volksmond vaak over een zesjescultuur, maar het onderzoek laat zien dat die houding niet breed gedragen wordt onder alle jongeren. Er is eerder sprake van een zesjesstructuur, door het dichotome beoordelingssysteem (je hebt een voldoende of onvoldoende). Dit maakt de meerwaarde van hoge cijfers onduidelijk voor jongeren. Hier liggen veel kansen voor scholen en werkgevers. Zo hebben leerlingen vaak (wellicht terecht) het idee dat extracurriculaire activiteiten op hun CV veel belangrijker zijn dan een goede cijferlijst. Jongeren ervaren daardoor weinig prikkels om een acht te halen in plaats van een zes. Het feit dat vervolgopleidingen zoals University Colleges en topbedrijven als McKinsey en Unilever wel degelijk kijken naar je cijferlijst op de middelbare school is bij veel jongeren onbekend. Door hierover in de gehele keten van onderwijs tot arbeidsmarkt eerder te communiceren en door hier meer op te gaan letten, worden jongeren aangesproken op hun motivatie en komt een cultuurverandering op gang. Belangrijk is dat al deze partijen hierover actiever gaan voorlichten naar middelbare scholieren. 6. Kennisdeling De focus op en aandacht voor de best presterende leerlingen is nieuw, binnen alle onderwijsniveaus. Er bestaat geen blauwdruk om excellentie te bevorderen binnen de opleiding. Die is ook niet wenselijk, omdat het gaat om een integraal thema dat alle elementen binnen de school raakt. Scholen moeten zelf excellentie bevorderen op een manier die aansluit bij hun eigen identiteit en filosofie. Dat maakt het extra belangrijk om bewust te leren van opgedane ervaringen en deze intern, maar vooral ook tussen scholen onderling, uit te wisselen. Een excellente school is vooral een school die zichzelf blijft vernieuwen en die continu openstaat voor nieuwe inzichten op de vraag hoe je leerlingen boven zichzelf kunt helpen uitstijgen. Besteed daarom veel aandacht aan deskundigheidsbevordering en bijscholing van docenten en onderwijsmanagers op dit vlak. Voorkom verder dat je als school het wiel opnieuw probeert uit te vinden en maak actief gebruik van bestaande initiatieven zoals Olympiades, Skills Masters of de KNAW Onderwijsprijs. HHHH HHHHH Platform Bèta Techniek zal zich de komende jaren volop inspannen om uitwisseling en kennisdeling op het gebied van excellentie in het onderwijs te faciliteren, zodat nieuwe HHHHH HHHHH inzichten en good practices zich snel verspreiden en onderwijsinstellingen volop van elkaar kunnen leren. Het Excellentiemodel is één van de activiteiten die ingezet wordt HHHH HHHHH om scholen te ondersteunen bij het ontwikkelen van beleid op excellentiegebied en het actief stimuleren van een leerklimaat waarin leerlingen mogen uitblinken. HHHH HHHHH HHHHH HHHHH HHHHH HHHH HHHH HHHH HHHH 50 51

27 ONDERZOEKSVERANTWOORDING Om het thema excellentie ook vanuit jongeren te belichten heeft YoungWorks in opdracht van Platform Bèta Techniek in het voorjaar van 2011 een kwalitatief onderzoekstraject uitgevoerd. In 26 groepsgesprekken spraken we met 120 jongeren uit het voortgezet, middelbaar beroeps- en hoger onderwijs. Per opleidingsniveau spraken we jongeren uit de onder- en bovenbouw en bachelor en masterfase. Deze gesprekken gingen onder meer over motivaties om te colofon Het Excellentiemodel is een onderzoek om de houding van jongeren ten opzichte van excellentie in kaart te brengen. Het model werd gerealiseerd door Platform Bèta Techniek, YoungWorks en Motivaction. Tekst publicatie & beeldredactie: YoungWorks Vormgeving publicatie: YoungWorks & Overburen Verantwoordelijk vanuit Platform Bèta Techniek: Pieter Reimer en Renske Heemskerk Onderzoeksbegeleiding & projectmanagement: Joris Schuurman, Rutger van den Berg & Annika Baeten willen uitblinken, welke externe factoren van invloed zijn op excelleren en wat de sociale norm is omtrent excellentie. YoungWorks, Motivaction en Platform Bèta Techniek hebben de inzichten uit de kwalitatieve onderzoeksfase vervolgens vertaald naar een vragenlijst. Deze vragenlijst bestaat uit: H waardenstellingen die informeren naar de houding van jongeren ten aanzien van excellentie; November 2011 Copyright publicatie: YoungWorks. Niets van deze uitgave mag worden overgenomen en/of gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van YoungWorks en Platform Bèta Techniek. Website Voor meer informatie over het Excellentiemodel of de toepassing ervan, kunt u een sturen of contact opnemen met Joris Schuurman van YoungWorks, tel: , of joris@youngworks.nl. 52 H vragen naar hun ervaringen met excellentie; H enkele achtergrondvragen. Aan het kwantitatieve onderzoekstraject, uitgevoerd door Motivaction in de zomer van 2011, namen jongeren in de leeftijd van jaar deel. Op basis van de resultaten van dit kwantitatieve onderzoeksdeel is het segmentatiemodel Excellentie ontwikkeld HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH HHHH

28