DE KWALITEIT VAN VVE IN DE GEMEENTE GILZE EN RIJEN IN 2012

Transcriptie

1 DE KWALITEIT VAN VVE IN DE GEMEENTE GILZE EN RIJEN IN 2012 Definitief Utrecht, maart 2013 H Pagina 1 van 26

2 Pagina 2 van 26

3 INHOUD Voorwoord 5 1 VVE in de gemeente Gilze en Rijen Overzicht van de voor- en de vroegscholen in Gilze en Rijen Lijst met de VVE-documenten die de gemeente heeft aangeleverd Het gemeentelijke VVE-beleid 9 2 De oordelen over de voor- en de vroegscholen Het bereik Oordelen op de indicatoren van voor- en vroegscholen 15 3 Conclusies 19 Bijlage 1: de beantwoording van de digitale vragenlijst door de gemeente 21 Bijlage 2 De resultaten op de digitale vragenlijsten van de voor- en de vroegscholen 25 Pagina 3 van 26

4 Pagina 4 van 26

5 Voorwoord In de Memorie van Toelichting bij de wet Onderwijskansen door Kwaliteit en Educatie (OKE-wet) wordt een zogenoemde bestandsopname Voor- en Vroegschoolse Educatie (VVE) aangekondigd. In 2007 (en 2008 en 2009) heeft de onderwijsinspectie die al uitgevoerd in de vier grote steden en in in de middelgrote steden. Nu is 'doorgestart' met de overige gemeenten die onderwijsachterstandmiddelen krijgen van het Rijk. In 2010 is de OKE-wet aangenomen en wordt na de bestandsopname vanuit dat kader het inspectietoezicht op de kwaliteit van VVE 'signaalgestuurd' vorm gegeven in de gemeente Gilze en Rijen. Dat houdt in dat er in principe periodiek afspraken met de gemeente gemaakt worden over de onderwerpen en de locaties waarop 'VVE-toezicht' zal worden gehouden. De bevindingen uit dit rapport over de bestandsopname VVE kunnen daarvoor als uitgangspunt worden genomen. De hoofdinspecteur primair onderwijs, dr. A. Jonk Pagina 5 van 26

6 Pagina 6 van 26

7 Inleiding Dit rapport is het verslag van een onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs naar de kwaliteit van de voor- en vroegschoolse educatie (VVE) in de gemeente Gilze en Rijen. VVE is bedoeld voor jonge kinderen die onvoldoende zijn toegerust voor een soepele instroom in het basisonderwijs, waardoor ze grote kans lopen om achterop te raken. In het rapport wordt allereerst de kwaliteit van het VVE-beleid op gemeentelijk niveau gewaardeerd. Dat is gebeurd in de vorm van een zelfrapportage (in lijn met artikel 12 van de Wet op het onderwijstoezicht) van de gemeente over haar VVE-beleid: zie hoofdstuk 1 en bijlage 1. De inspectie heeft deze zelfevaluatie geverifieerd. Vervolgens worden in hoofdstuk 2 de oordelen van de inspectie over de bezochte locaties gepresenteerd. Dat gebeurt in de vorm van overzichtstabellen met daarin: de oordelen van de inspectie over de bezochte locaties; of de zelfbeoordelingen afwijken van de inspectieoordelen. Na iedere overzichtstabel wordt een toelichting gegeven door de inspectie. Hoofdstuk 3 bevat de conclusies over de kwaliteit van VVE in deze gemeente. In bijlage 1 staan de antwoorden van de zelfevaluatie van de gemeente. In bijlage 2 staat een overzicht van de antwoorden van de zelfevaluaties van de locaties weergegeven. Iedere bezochte locatie heeft een inspectierapport met de bevindingen ontvangen. Dit rapport gaat dus over de volgende onderwerpen: 1. De zelfrapportage van de gemeente over haar VVE-beleid en de verificatie daarvan door de inspectie. 2. De oordelen van de onderwijsinspectie over de voor- en vroegscholen en de mate van overeenkomst met de oordelen uit de zelfevaluaties. 3. De conclusies van de onderwijsinspectie. Bij de beoordeling wordt gewerkt met een vierpuntsschaal: 1. Staat in de kinderschoenen: verbeteringen zijn dringend nodig. Deze kwalificatie geeft aan dat echt iets verbeterd dient te worden. 2. Enigszins ontwikkeld: verbeteringen zijn nodig Deze kwalificatie geeft aan dat het wenselijk is dat iets verbeterd wordt. 3. Voldoende 4. Goed ontwikkeld: een voorbeeld voor anderen. Deze kwalificatie geeft aan dat dit aspect in orde is, en wel op een zodanige manier dat anderen hiervan kunnen leren. Pagina 7 van 26

8 Pagina 8 van 26

9 1 VVE in de gemeente Gilze en Rijen De gemeente Gilze en Rijen heeft aan de hand van een digitale vragenlijst haar eigen VVE-beleid beoordeeld tegen de OKE-wet en het VVE-toezichtkader van de onderwijsinspectie, dat in de Staatscourant is gepubliceerd. De digitale vragenlijst levert de volgende informatie: - Het overzicht met de voor- en de vroegscholen. - De lijst met de VVE-documenten die de gemeente heeft aangeleverd. - De zelfbeoordeling van VVE-context en condities. 1.1 Overzicht van de voor- en de vroegscholen in Gilze en Rijen In de gemeentelijke digitale vragenlijst is gevraagd naar een overzicht met de VVEpeuterspeelzalen en kinderdagverblijven (de voorscholen) en de bijbehorende vroegscholen (de VVE-basisscholen). Gemeenten bekostigen sinds 2006 niet langer de vroegscholen, waardoor ze nu vaak geen betrouwbaar beeld meer hebben van welke vroegscholen er zijn. Daarom kan de onderwijsinspectie, in samenspraak met de gemeente en de schoolbesturen (en met gebruikmaking van de DUO-telgegevens per 1 oktober 2011 met het percentage gewichtenkinderen van 4 en 5 jaar) dat overzicht nader invullen. Overzicht van de voor- en vroegscholen in de gemeente Gilze en Rijen die een digitale vragenlijst hebben gekregen. Peuterspeelzalen: 't Vlindertje*, De Speeldoos*, Pinokkio, 't Peuterbos, Hummeldonk, Harlekijn en Pinkeltje Basisscholen: De Vijf Eiken*, Sint Jozef*, De Brakken, De Wildschut, Gerardus Majella**, Sint Anna** en Burgemeester Van Mierlo*** * (Voor-)scholen die ook zijn bezocht ** Gerardus Majella en Sint Anna geven aan niet tot de doelgroep te behoren *** Burgemeester Van Mierlo heeft de vragenlijst ondanks herhaaldelijk verzoek niet ingevuld 1.2 Lijst met de VVE-documenten die de gemeente heeft aangeleverd De inspectie ontving van de gemeente Gilze en Rijen als toelichting op de vragenlijst onder meer de volgende documenten: - Lokale Educatieve Agenda versie september 2011; - Onderwijsachterstandenbeleid (concept); - Verslagen VVE overleg ; - B&W OAB-subsidies en rest 2012; - B&W advies OAB-subsidies ; - B&W OAB-inzet extra leidster; - B&W inspecties kinderopvang 2012; - B&W verantwoording OAB Muzerij ; - Verordening ruimte- en inrichtingseisen peuterspeelzalen gemeente Gilze en Rijen Het gemeentelijke VVE-beleid In deze paragraaf worden de bevindingen van de inspectie over het gemeentelijk VVE-beleid weergegeven. Bijlage 1 bij dit rapport bevat de zelfevaluatie van de gemeente: vragen, antwoorden en beoordelingen van het gemeentelijke beleid op de twee domeinen VVEbeleidscontext en VVE-condities. Pagina 9 van 26

10 Per domein wordt weergegeven op welke punten de inspectie het gemeentelijk beleid en uitvoering als voldoende ('3') beoordeelt, waar nog verbeterpunten worden gezien, zowel zonder ('2') als met ('1') afspraken en op welke punten de gemeente als een voorbeeld voor anderen gezien wordt ('4'). De inspectie baseert haar bevindingen op de uitkomsten van de zelfevaluatie en haar eigen verificatie door middel van documentenanalyse en eventueel gesprekken met betrokkenen. Waar de bevindingen van de gemeente afwijken van de oordelen van de inspectie wordt dit met een * vermeld en onderbouwd. Elke indicator omvat een verklarende tekst over wat dit onderdeel inhoudt. HET GEMEENTELIJKE VVE-BELEID Oordeel 1a1 Definitie doelgroepkind 3* 1a2 Bereik: het aantal kindplaatsen (peuters) 3* 1a3 Toeleiding 3* 1a4 Ouders 2 1a5 Integraal VVE-programma 3 1a6 Externe zorg 4* 1a7 Interne kwaliteitszorg van de voor- en de vroegscholen 3 1a8 Doorgaande lijn 3* 1a9 Resultaten 1* 1b VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau 3 1c Systematische evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau 3 DE VVE-CONDITIES Oordeel 2a GGD-rapport 3 2b Gemeentelijk subsidiekader 2 Oordelen Aan de hand van de ingestuurde documenten heeft de inspectie bovenstaande oordelen geverifieerd (zie ook bijlage 1). Bij elk onderdeel wordt beknopt weergegeven wat wordt verwacht en wat bijvoorbeeld kan worden vastgelegd in de gemeentelijke subsidieverordening. Dit levert het volgende beeld op: 1. Verbeterpunten met een afspraak 1a9 Resultaten: De gemeente Gilze en Rijen heeft nog geen afspraken gemaakt met de voor- en vroegscholen over de te behalen resultaten van VVE. Er zijn wel afspraken gemaakt over welke instrumenten gebruikt worden om het taal- en rekenniveau in beeld te brengen. De Memorie van Toelichting bij de OKE-wet geeft voorbeelden van mogelijke afspraken, overigens zonder uitputtend te zijn: het aantal kinderen dat een niveau stijgt; het aantal kinderen dat bijvoorbeeld minimaal op niveau C zit; afspraken over de minimale woordenschat aan het einde van groep 2. De inspectie heeft met de gemeente Gilze en Rijen afgesproken dat in samenspraak met de betrokken partners resultaatafspraken zijn vastgelegd vóór 1 augustus Verbeterpunten Bij het oordeel '2' is sprake van een wettelijke verplichting, maar laat de inspectie het vooralsnog over aan de prioritering van de gemeente wanneer men deze verplichting heeft gerealiseerd. 1a4 Ouders (art. 15i WOT, lid 1b) Het ouderbeleid op gemeentelijk niveau dient betrekking te hebben op: - Of er een gericht ouderbeleid is dat aansluit bij de specifieke VVE-behoefte van de ouders in deze gemeente. - Of ouders vooraf adequaat geïnformeerd zijn over VVE. - De intakeprocedure. - Hoe ouders gestimuleerd worden om thuis ontwikkelingsbevorderende activiteiten met hun kinderen te doen. Pagina 10 van 26

11 - Hoe ouders betrokken worden bij VVE op de voorschool. - Hoe ouders geïnformeerd worden over de ontwikkeling van hun kind. - Of rekening wordt gehouden met de thuistaal. 1c Systematische evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau (art. 1.50a en 2.5 WKo) Sommige gemeenten werken met een VVE-monitor die doorgaans vooral gaat over het bereik van VVE. Een monitor is één van de manieren om VVE op gemeentelijk niveau te evalueren en waar nodig te verbeteren, maar dat kan ook op andere manieren. 3. Geheel of grotendeels van voldoende kwaliteit 1a1 Definitie doelgroepkind (art. 167 WPO, lid 1a,1) Gemeenten krijgen geld van het rijk om de benodigde VVE-voorzieningen in de voorscholen te bekostigen op basis van schoolgewichten in een gemeente. Daarbij wordt de volgende vuistregel gehanteerd om het aantal doelgroepkinderen vast te stellen waarvoor voldoende aanbod moet zijn gerealiseerd: het aantal doelgroeppeuters is driekwart van het aantal kleuters van een gemeente met een leerlinggewicht. Gemeenten hebben nadrukkelijk de ruimte om hun definitie van 'doelgroepkind' nader in te vullen door aanvullende criteria te benoemen en bijvoorbeeld de taalachterstand van kinderen mee te nemen. De gemeente dient helder te verantwoorden welke definitie ze hanteert. Toelichting bij definitie doelgroepkind De gemeente Gilze en Rijen stelt de volgende criteria vast voor de definiëring van de risicopeuter: - Kind bij wie de balans tussen draagkracht en draaglast niet in evenwicht is, hetgeen blijkt uit de volgende in- en externe factoren: o Gedrags-, ontwikkelings- en taal/spraakproblemen o o Adoptiekind of pleegkind Levend in een omgeving waar opvoedingsproblemen zijn en/of een sociaal netwerk ontbreekt - Kind van ouders o die zeer beperkte Nederlands spreken o die psychische problemen of verslavingsproblemen hebben o die vluchteling, asielzoeker of illegaal in Nederland zijn o die een lage sociale status hebben o die het basisonderwijs niet hebben afgerond o die jonger dan 20 jaar zijn o die geen gebruik maken van het consultatiebureau 1a2 Het bereik (peuters) (art. 166 WPO) Dit betreft zowel het aantal aangeboden kindplaatsen (voor hoeveel doelgroepkinderen zijn er 'plaatsen' gecreëerd) als het aantal bezette VVE-kindplaatsen (hoeveel VVE-kindplaatsen worden ook daadwerkelijk 'bezet' door doelgroepkinderen). De eisen die aan een VVE-kindplaats gesteld worden zijn zaken als: er wordt gewerkt met een integraal VVE-programma, de leidsters zijn VVE-geschoold, er wordt voldoende VVE per week gegeven, enz. 1a3 De toeleiding (art. 167 WPO, lid 1a, 2) Bij de toeleiding wordt beoordeeld of dit op gemeentelijk niveau geregeld is en of daar een verantwoording bij wordt gegeven, met name hoe wordt geprobeerd het non-bereik aan te pakken. Toelichting bij bereik en toeleiding Van de doelgroepkleuters op de basisscholen in Gilze en Rijen heeft 67 procent een peuterspeelzaal bezocht. Er is een kleine groep doelgroepkinderen die niet naar de peuterspeelzaal gaat en waarvan niet verwacht mag worden dat ze wel op een kinderdagverblijf hebben gezeten. Deze doelgroep is via het consultatiebureau te traceren. Voor deze groep zou een voortraject in een één-op-één benadering een welkome aanvulling zijn op het reeds uitgezette beleid. Pagina 11 van 26

12 Omdat de doelgroepkleuters die geen peuterspeelzaal hebben bezocht zich bijna allemaal in de kern Rijen bevinden, zal dit voortraject zich voltrekken binnen Rijen. Thebe heeft een risicoregistratie op spraak-taalstoornissen gemaakt. Thebe gaat een beperkte groep ouders middels een huisbezoek benaderen om de achterstand in spraak-taalontwikkeling in te halen voordat het kind naar de peuterspeelzaal gaat. De doelstelling van dit project dient tweeledig te zijn: - Bevordering van de spraaktaalontwikkeling bij de bezochte doelgroepkinderen. - Inschrijving van deze kinderen op de peuterspeelzaal. Daarnaast zal het project aan ouders van doelgroepkinderen handvatten aanreiken voor de opvoeding van hun kinderen; in het bijzonder zal het stimuleren van vertellen en voorlezen worden bevorderd. 1a5 Integraal VVE-programma (Besluit basisvoorwaarden kwaliteit voorschoolse educatie art. 5; art. 15i, lid 1c) Voor de voorschoolse educatie wordt een programma gebruikt waarin op gestructureerde en samenhangende wijze de ontwikkeling wordt gestimuleerd op het gebied van taal, rekenen, motoriek en de sociaal-emotionele ontwikkeling. De gemeente geeft aan welke VVEprogramma's door de gemeente worden geaccepteerd. De inspectie wijst erop dat Taallijn VVE met name de taalcomponent omvat. Toelichting bij integraal VVE-programma Alle peuterspeelzaalleidsters in de gemeente werken met ofwel Taallijn VVE ofwel Piramide, aangevuld met aspecten uit de Taallijn. Aangezien de Taallijn VVE net als Piramide een officieel VVE-programma is, kan worden geconstateerd dat op alle peuterspeelzalen in Gilze en Rijen met een erkend VVE-programma wordt. In de voorbije jaren is binnen de gemeente Gilze en Rijen een grote kwaliteitsslag gemaakt op het terrein van de voor- en vroegschoolse educatie. De belangrijkste impuls hiervoor was de samenvoeging van zeven peuterspeelzalen in één organisatie: Stichting Peuterspeelzalen Muzerij. Aan deze samenvoeging was een professionaliseringsprogramma gekoppeld. Muzerij heeft gekozen om te werken met Taallijn VVE op alle peuterspeelzalen. Op peuterspeelzaal De Speeldoos wordt in nauwe samenwerking met basisschool De Vijf Eiken gewerkt met het programma Piramide. 1a7 Interne kwaliteitszorg (art. 15i WOT, lid 1e) Op gemeentelijk niveau dient aangegeven te zijn wat belangrijk is met betrekking tot de kwaliteit van VVE en hoe deze kwaliteit gemeten én geborgd wordt. Toelichting bij interne kwaliteitszorg Met de verschillende partners wordt er een voorbeeldconvenant ondertekend hoe partijen afspraken kunnen maken rondom VVE. Het convenant geeft een overzicht van alle verplichte en eventueel aanvullende afspraken omtrent VVE. Alle partners stellen zich gezamenlijk verantwoordelijk voor het realiseren van een dekkend en kwalitatief volwaardig VVE-aanbod. Daartoe maken de partners afspraken over inspannings- en resultaatafspraken, communicatieafspraken en afspraken over de organisatie rondom VVE. Hiervoor willen de gemeente Gilze en Rijen een voorbeeldconvenant als uitgangspunt nemen. 1a8 Doorgaande lijn (art. 167 WPO, lid 1a, 3; art. 15i WOT, lid 1f) Voor een goede VVE-kwaliteit is een doorgaande lijn tussen de voor- en vroegschool belangrijk. Die doorgaande lijn heeft betrekking op de volgende punten: - De VVE-coördinatie tussen de voor- en de vroegschool. - Of voldoende doelgroeppeuters doorstromen naar een vroegschool en of voldoende doelgroepkleuters op een voorschool gezeten hebben. - Of er gewerkt wordt met een overdrachtsformulier en liefst ook met een 'warme overdracht', zeker bij de risicokinderen. - De afstemming tussen voor- en vroegschool van het aanbod (VVE-programma), het pedagogisch en educatief handelen van de leidsters, de wijze waarop met ouders wordt omgegaan, en de interne begeleiding en zorg. Pagina 12 van 26

13 Toelichting bij Doorgaande lijn De samenwerking tussen de peuterspeelzalen en basisscholen die in de afgelopen jaren op gang is gekomen, met daarin de Werkgroep Doorgaande lijn als initiatiefnemer, wordt met kracht voortgezet. De volgende acties zullen daarbij een prominente plaats krijgen: - Overdragen van alle risicokinderen die van de peuterspeelzalen instromen in de basisscholen volgens drie verschillende stappen: 1. Schriftelijke info bij observatieformulier 2. Telefonisch contact 3. Warme overdracht. Dit afhankelijk van de mate van zorg. - Afspraken over een doorgaande lijn vanuit Piramide en Taallijn VVE tussen peuterspeelzalen en basisscholen. Op elke basisschool is in een document vastgelegd welke werkafspraken met de peuterspeelzalen, eventueel kinderdagverblijven zijn gemaakt om de Taallijn VVE en Piramide vanuit de peuterspeelzalen te laten aansluiten op het taalbeleid van de school. arlijks vindt er tenminste tweemaal een overleg plaats tussen de basisschool en de peuterspeelzaal/zalen en kinderdagverblijven over de uitwerking van de doorgaande Taallijn VVE en Piramide. Aan peuterspeelzalen (aangesloten bij Muzerij) en basisschool zijn contactpersonen toegewezen die ervoor zorg dragen dat er minimaal twee keer per jaar contact is. Tijdens deze contactmomenten worden werkwijze besproken en op elkaar afgestemd. Verder worden er afspraken gemaakt over de overdracht en gekeken naar mogelijkheden om activiteiten samen te doen. 1b VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau (art. 1.50a en 2.5 WKo; art 167 WPO) Bij de VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau gaat het zowel om de sturing als om de uitvoerende coördinatie. De sturing zal doorgaans in LEA-kaders (lokale educatieve agenda) plaatsvinden. Daarnaast zijn er op gemeentelijk niveau allerlei uitvoerende coördinatietaken over het realiseren van het bereik, de certificering van leidsters, enz. Toelichting bij VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau Het VVE-beleid komt tot uitdrukking in het versterken van de inzet van de leidsters op de VVEpeuterspeelzalen. In de gemeente Gilze en Rijen gebeurt dit in alle peuterspeelzalen. Het VVEbeleid komt in de eerste plaats tot uitdrukking door de inzet van een extra leidster. Vervolgens krijgen de peuterspeelzalen ook een tegemoetkoming in de ontbrekende eigen bijdrage voor het derde en vierde dagdeel. Het voortzetten van het VVE-beleid betekent niet alleen ervoor zorgen dat de programma s volgens plan worden uitgevoerd. Het betekent ook dat de vele ontwikkelingen op het terrein van de voor- en vroegschoolse educatie worden bijgehouden en ingepast in het pedagogisch handelen van de leidsters. Dit betekent permanente bijscholing en vernieuwing. Er is elk schooljaar gewerkt aan verdere deskundigheidbevordering en verdieping VVE. KIJK wordt ingevoerd in peuterspeelzalen en verschillende kinderopvanglocaties. Bij alle cursussen is apart aandacht voor individuele coaching op locatie. 2b Gemeentelijk subsidiekader Gemeenten hanteren een verordening met VVE-subsidievoorwaarden: voorscholen moeten aan bepaalde eisen voldoen om VVE-subsidie te krijgen. De gemeente Gilze en Rijen hanteert een dergelijke verordening. 2a GGD-rapport De gemeente moet geregeld hebben dat de GGD de basiskwaliteit van de voorscholen beoordeelt en dat er recente GGD-rapporten zijn. Dit betreft de basiskwaliteitseisen uit de Wet Kinderopvang en kwaliteit peuterspeelzalen (art en 2.6) en de eisen aan de voorschoolse educatie (art. 1.50b en 2.8 en het Besluit basisvoorwaarden kwaliteit voorschoolse educatie). Deze eisen zijn uitgewerkt in het model GGD-toetsingskader. Op gemeentelijk niveau speelt allereerst de vraag hoe de gemeente het GGD-toezicht heeft georganiseerd. Alle locaties dienen jaarlijks te worden beoordeeld. De inspectie gaat er hierbij van uit dat op elke VVE-locatie een recent GGD-rapport aanwezig is, waarin tevens het 8 e domein is beoordeeld. Dit is in de gemeente Gilze en Rijen het geval. Pagina 13 van 26

14 4. Voorbeelden voor anderen 1a6 Externe zorg (art. 15i WOT, lid 1d) De gemeente dient een overzicht te hebben van zorginstanties waar een beroep op kan worden gedaan door voor- en vroegscholen voor kinderen die deze zorg nodig hebben. Hierbij moet duidelijk zijn welke zorg geboden kan worden en welke afspraken er gemaakt zijn over contactgegevens en werkwijze. Toelichting bij Externe Zorg De zorgstructuur is steeds verder uitgewerkt. Er is nauw contact met het consultatiebureau en de jeugdgezondheidszorg medewerkster komt extra observeren op de peuterspeelzaal wanneer dit nodig is. Peuters worden binnen de zorgstructuur regelmatig besproken en er wordt gewerkt met een intern begeleider en een handelingsplan (bij Muzerij). Ontwikkelingen, vorderingen, afspraken etc. worden bijgehouden. In schooljaar is deze zorgstructuur uitgebreid met een externe deskundige (interne consulent peuterzorg ICP). Deze externe deskundige kan daar waar meer zorg nodig is leidsters, coördinator en ouders handelingsgerichte adviezen geven, een huisbezoek of observatie op de peuterspeelzaal afnemen, afstemmen met andere zorgverleners en eventueel verwijzen naar de juiste hulpverlening. In schooljaar is de zorgstructuur uitgebreid met een structureel zorg+ overleg. Bij dit overleg zijn de jeugdgezondheid medewerkers en de ICP-er naast de leidsters en coördinator van de peuterspeelzaal aanwezig. Ook MEE West-Brabant neemt deel aan dit overleg. Deze nieuwe werkwijze levert meer op dan de voorheen gehouden peuterspreekuren en past beter binnen de invulling van het CJG binnen de gemeente. Daarnaast is in 2011 de zorgstructuur geoptimaliseerd door de inzet van een interne peuterconsulent (ICP-er). Dit is een soort interne begeleider voor de peuterspeelzalen. Pagina 14 van 26

15 2 De oordelen over de voor- en de vroegscholen De voor- en vroegscholen uit het overzicht in paragraaf 1.1 hebben een digitale vragenlijst gekregen om zelf te rapporteren over de kwaliteit van VVE. De vragen zijn rechtstreeks afkomstig uit het VVE-waarderingskader, met dien verstande dat sociaalwenselijke antwoorden vermeden zijn door ófwel de formulering van de vragen, ófwel bepaalde indicatoren (zoals de beoordeling van het pedagogisch klimaat en het educatief handelen) niet op te nemen in de vragenlijst. Elke voor- en vroegschool heeft de eigen zelfrapportage teruggekregen, inclusief de bijbehorende oordelen. Paragraaf 2.1 bevat informatie over het gerealiseerde bereik. In paragraaf 2.2 staan de inspectieoordelen op de aspecten Condities, Ouders, Proceskwaliteit, Ontwikkeling, begeleiding en zorg, Kwaliteitszorg, Doorgaande lijn en Resultaten. 2.1 Het bereik In tabel 2.1 staat het aantal peuters op de verschillende voorscholen: peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. VVE Peuterspeelzaal aantal peuters waarvan doelgroep De Speeldoos Pinokkio 't Peuterbos 30 9 't Vlindertje Harlekijn Pinkeltje 14 2 Hummeldonk 16 0 Volgens opgave van de VVE-locaties zitten er 93 doelgroeppeuters op de voorscholen. 2.2 Oordelen op de indicatoren van voor- en vroegscholen Alle peuterspeelzalen en basisscholen met doelgroepkinderen in de gemeente hebben een digitale vragenlijst ontvangen. Deze is ingevuld en geretourneerd door bijna alle locaties. In de vragenlijst heeft iedere locatie aangegeven hoe ze zichzelf beoordeelt op het gebied van VVE. De inspectie heeft ter verificatie van de zelfevaluaties vier locaties bezocht, namelijk 't Vlindertje (voorschool) en Sint Josef (vroegschool) en De Speeldoos (voorschool) en De Vijf Eiken (vroegschool). Het onderzoek bestond uit lesobservaties, gesprekken en documentenanalyse. Basisscholen Gerardus Majella en Sint Anna geven aan niet tot de doelgroep te behoren; de Burgemeester Van Mierlo-school heeft de vragenlijst ondanks herhaaldelijk verzoek niet ingevuld. Deze basisscholen zijn dan ook niet meegenomen in bijlage 2. In onderstaande tabellen staan de oordelen van de inspectie op de locaties die bezocht zijn. In de laatste kolom wordt aangegeven of de inspectieoordelen overeenkomen (=), positiever zijn (+) of negatiever zijn (-) dan de antwoorden op de vragenlijst die aan alle voor- en vroegscholen gestuurd zijn. Omdat het aantal bezochte locaties klein is, moet bij de indicatoren met een afwijkend inspectieoordeel op gemeentelijk niveau goed bezien worden of die afwijking komt omdat de bezochte locatie anders is dan de andere locaties of niet. In bijlage 2 staan de digitale zelfbeoordelingen op de vragenlijsten. Het aantal oordelen per indicator kan verschillen, omdat op sommige locaties geen oordeel is gegeven. Onder iedere tabel wordt een toelichting gegeven. Pagina 15 van 26

16 CONDITIES Verschil bezoek - vragenlijst A0.1 Recent en compleet GGD-rapport 2 = A0.2 VE-basisvoorwaarden 2 = A2 Groepsgrootte 2 = A3 'Dubbele bezetting' A4.1 Voldoende VVE-tijd per week 2 = A5.2 Opgeleide leidsters A5.3 Nederlands spreken 2 = A5.4 VVE-geschoolde leidsters A5.5 arlijks opleidingsplan Toelichting: De oordelen van het meest recente GGD-rapport zijn overgenomen. OUDERS Verschil bezoek - vragenlijst B1 Gericht ouderbeleid 4 = B2 Vooraf info aan ouders B3 Intake 1 3 = B4 Thuis VVE-activiteiten B5 VVE-participatie van ouders op 4 = school B6 Info ouders over ontwikkeling kind 4 - B7 Thuistaal Toelichting: Noch op de peuterspeelzaal, noch op de basisschool is een uitgeschreven VVE-ouderbeleid, gebaseerd op een analyse van de ouderpopulatie. Dat wil zeggen een visie met bijbehorende doelen, taalachtergrond, opleidingsniveau, werkend/niet werkend en sociaal-economische factoren waar de school rekening mee dient te houden. De ouderparticipatie is een verbeterpunt. De peuterspeelzaal en basisschool moeten samen gericht op zoek gaan naar een antwoord op de vraag: welke aanpak werkt het beste bij onze ouders? Hier is naar de mening van de inspectie nu te weinig aandacht voor, mede gelet op de leerlingenpopulatie. KWALITEIT VAN DE UITVOERING VAN VVE Verschil bezoek - vragenlijst C1.1 Integraal programma C1.2 Doelgerichte planning 1 3 = C1.3 Aanbod taal 1 3 C1.4 Voldoende differentiatie 3 1 C2.1 Pedagogisch handelen 4 C2.2 Gedragsgrenzen stellen 4 C2.3 Sociale/persoonlijke vaardigheden 4 C2.4 Bevorderen autonomie kind 1 3 C2.5 Inrichting van de ruimte 4 = C3.1 Afstemming leidsters 2 C3.2 Activiteiten taalontwikkeling 4 C3.3 Interactie bevorderen 1 3 C3.4 Betrokkenheid kinderen 1 3 C3.5 Aanpakgedrag 4 C3.6 Responsiviteit 1 3 C3.7 Afstemmen op ontwikkeling kind 2 2 Toelichting: Voor de voorschoolse educatie is een integraal programma vereist waarin op gestructureerde en samenhangende wijze de ontwikkeling wordt gestimuleerd op het gebied van alle domeinen, Pagina 16 van 26

17 namelijk taal, rekenen, motoriek en de sociaal-emotionele ontwikkeling. Dit is op één bezochte peuterspeelzaal niet het geval. Het benutten van de mogelijkheden om het aanbod meer te differentiëren en dit ook planmatig vast te leggen is op drie locaties een verbeterpunt. ONTWIKKELING, BEGELEIDING EN ZORG Verschil bezoek - vragenlijst D1.1 Volgen ontwikkeling kinderen 4 = D1.2 Planmatige begeleiding 3 1 D1.3 Evaluatie begeleiding D1.4 Begeleiding taalontwikkeling 4 D2.1 Welke kinderen externe zorg 4 + nodig? D2.2a Aanmelden voor externe zorg D2.2b Overleg ouders over externe zorg = D2.3 Volgen van de externe zorg 4 = Toelichting: Eén van de basisscholen werkt zorgvuldig en planmatig met zorgleerlingen. Er wordt een analyse gemaakt van de problematiek van een zorgleerling. Op basis hiervan wordt de leerling indien mogelijk geclusterd met andere (zorg)leerlingen. Er is een duidelijke planning van activiteiten en er wordt zorgvuldig bijgehouden hoe de vorderingen verlopen. De inspectie beoordeelt dit als 'een voorbeeld voor andere scholen'. KWALITEITSZORG BINNEN DE VOOR- C.Q. VROEGSCHOOL Verschil bezoek - vragenlijst E1 VVE-coördinatie binnen school 1 3 = E2 VVE evalueren E3 Opbrengsten evalueren E4 Verbetermaatregelen 3 1 = E5 VVE borgen 4 = E6 VVE in kwaliteitszorg binnen school 2 - Toelichting: Borging van de kwaliteit van VVE betekent dat er constante aandacht is voor de professionaliteit van leidsters, de kwaliteit van het VVE programma, de leeromgeving en de beschikbare en bestede VVE-tijd en specifieke zorg voor individuele kinderen. Hiervoor is het nodig om kwaliteitseisen vast te stellen en regelmatig na te gaan of men nog aan deze kwaliteit voldoet. Dit is nog niet gebruikelijk op de bezochte locaties. DOORGAANDE LIJN Verschil bezoek - vragenlijst F1 VVE-coördinatie tussen voor-vroeg 2 2 = F2 Doorstroom naar vroegschool 2 - F3 Warme overdracht 4 + F4 Afstemming aanbod F5 Afstemming ped/educ handelen 4 = F6 Afstemming over ouders F7 Afstemming begeleiding/zorg 4 - Toelichting: De afstemming is op de meeste gebieden nog onvoldoende. De gemeentelijke werkgroep VVE heeft sterk ingezet op een gemeentelijk digitaal overdrachtsformulier dat aansluit bij de wensen van alle betrokken partijen. Het formulier is uitgebreid getest en wordt nu gebruikt bij de warme overdracht van (zorg)kinderen. Pagina 17 van 26

18 OPBRENGSTEN VAN VVE Verschil bezoek - vragenlijst G1 VVE-resultaten meten G2 Niveau VVE-resultaten G3 Verlengde kleuterperiode 2 + Toelichting: Binnen de gemeente Gilze en Rijen zijn er tot nu toe geen afspraken gemaakt over de met VVE te realiseren opbrengsten. Dit is dan ook de reden dat de inspectie de desbetreffende indicatoren nog niet beoordeelt. Pagina 18 van 26

19 3 Conclusies De inspectie heeft zowel op het niveau van de gemeente als op het niveau van de afzonderlijke locaties gekeken naar de kwaliteit van de voor- en vroegschoolse educatie in deze gemeente. Bij het oordeel over de kwaliteit van het gemeentelijk beleid heeft de inspectie in eerste instantie gebruik gemaakt van de zelfevaluatie van de gemeente. Door middel van documentenanalyse, gesprekken en locatiebezoeken heeft de inspectie de oordelen van de gemeente geverifieerd. Samenvattend concludeert de inspectie dat er voor een aantal beoordeelde aspecten sprake is van een ontoereikend gemeentelijk VVE-beleid: op deze onderdelen is verdere ontwikkeling noodzakelijk. Op ruim de helft van de aspecten is het beleid als voldoende beoordeeld. Op gemeentelijk niveau In het kader van de OKE-wet is het van belang dat de gemeente samen met de betrokken VVEpartners nadrukkelijker de beoogde resultaten van VVE gaat benoemen en meten. Op dit moment is niet duidelijk welk (meetbaar) effect wordt verwacht en beoogd van de VVEinspanningen. Het vastleggen van concrete streefdoelen kan de opbrengstgerichtheid binnen de VVE-instellingen versterken en op langere termijn ook inzicht geven in welke onderdelen van de VVE-programma's meer of minder effectief blijken te zijn hierbij. De wijze waarop de gemeente Gilze en Rijen het VVE-aanbod in de gemeente jaarlijks evalueert en op basis daarvan speerpunten formuleert en verbeterplannen ontwikkelt, is nog niet voldoende vastgelegd. Het verdient aanbeveling om op basis van heldere criteria en meetinstrumenten na te gaan in hoeverre het beleid zich doorzet naar de praktijk. Artikel 166 van de Wet Primair Onderwijs (WPO) schrijft voor dat een gemeente voldoende kindplaatsen op een voorschool realiseert en in artikel 167 is bepaald dat in het jaarlijkse overleg met schoolbesturen (en houders van voorscholen) afspraken worden gemaakt over: De definitie van doelgroepkind (lid 1a, 1); als voldoende beoordeeld in deze analyse. De wijze van toeleiding naar de voor- en vroegschoolse educatie (lid 1a, 2); als voldoende beoordeeld in deze analyse. De organisatie van de doorlopende leerlijn van voor- naar vroegschoolse educatie (lid 1a, 3); als voldoende beoordeeld in deze analyse. De resultaten van de vroegschoolse educatie (lid 1b). Deze artikelen zijn al van kracht vanaf 1 augustus Afspraak: De gemeente Gilze en Rijen heeft vóór 1 augustus 2013 deze afspraken gemaakt. Op locatieniveau De verbeterpunten liggen op het gebied van de doorgaande lijn. Daarnaast verdient de zorg en begeleiding de nodige aandacht. De kwaliteitszorg kan op een aantal onderdelen zeker versterkt worden. De inspectie wijst erop dat voor de voorschoolse educatie een integraal programma is vereist waarin op gestructureerde en samenhangende wijze de ontwikkeling wordt gestimuleerd op het gebied van alle domeinen, namelijk taal, rekenen, motoriek en de sociaal-emotionele ontwikkeling. Dit is op één van de bezochte peuterspeelzalen niet het geval, aangezien daar wordt gewerkt met Taallijn VVE. Pagina 19 van 26

20 Pagina 20 van 26

21 Bijlage 1: de beantwoording van de digitale vragenlijst door de gemeente Gilze en Rijen HET GEMEENTELIJKE VVE-BELEID Ant- Oordeel woord 1a1 Definitie doelgroepkind Hanteert uw gemeente een definitie van wat een doelgroeppeuter is? 3 - Of de peuter (later) een zgn. leerlinggewicht (0,3 of 1,2) heeft - Of de peuter een taal- en/of een ontwikkelingsachterstand heeft (bijvoorbeeld volgens het consultatiebureau) - Of de peuter is ingeschreven op een voorschool (een peuterspeelzaal of Nee een kinderdagverblijf dat VVE-geld krijgt van de gemeente) - Of tijdens de wenperiode op de peuterspeelzaal of het kinderdagverblijf blijkt dat kind een taal- en/of ontwikkelingsachterstand heeft. Hanteert uw gemeente een definitie van wat een doelgroepkleuter is? Nee 2 Heeft u een document waarin de definitie van de doelgroeppeuters is beschreven? Heeft u een document waarin de definitie van de doelgroepkleuters is beschreven? 1a2 Bereik: het aantal kindplaatsen (peuters) Weet u voor hoeveel peuters u VVE-plaatsen dient te creëren uit de onderwijsachterstandgelden van het rijk? Voor hoeveel peuters diende u VVE-plaatsen te creëren per 1 augustus 2011? Voor hoeveel peuters heeft u VVE-plaatsen gecreëerd per 1 augustus 2011? Weet u hoeveel doelgroeppeuters er in uw gemeente zijn per 1 augustus 2011, uitgaande van uw eigen doelgroepdefinitie (als u die heeft)? Hoeveel doelgroeppeuters zijn er in uw gemeente per 1 augustus 2011? Hoeveel van deze doelgroeppeuters hebben VVE gehad? Heeft u een document waarin het bereik van de doelgroepkleuters is beschreven? 1a3 Toeleiding Heeft u een document waarin is beschreven hoe het toeleidingstraject van de doelgroeppeuters naar de voorschool eruit ziet? Kunt u hieronder kort beschrijven uit welke stappen dat traject bestaat? Is er een dekkend bestand van waaruit de doelgroeppeuters kunnen worden geïdentificeerd? (zoals het Integraal Dossier JGZ [ID-JGZ]) Heeft uw gemeente zicht op de aard en de omvang van het non-bereik, d.w.z. welke ouders hun kinderen niet naar VVE laten gaan terwijl het wel doelgroeppeuters zijn? 1a4 Ouders Gericht ouderbeleid: Is er sprake van een analyse van de ouderpopulatie, waardoor duidelijk wordt waar het VVE-ouderbeleid zich op moet richten? Kunt u hieronder kort beschrijven wat die analyse inhoudt? Wordt in het ouderbeleid expliciet uitgewerkt dat zoveel mogelijk ouders worden bereikt? Kunt u hieronder kort beschrijven wat dat beleid om zoveel mogelijk ouders te bereiken inhoudt? Worden de ouders vóórdat hun doelgroepkind naar de voorschool gaat adequaat geïnformeerd over het doel en de werkwijze van VVE en de voorschool? Nee 3 Nee 2 3 Nee 2 Nee Nee 3 Pagina 21 van 26

22 Kunt u hieronder kort beschrijven wat dat beleid om de ouders te informeren inhoudt? Is er sprake van een vastgestelde intakeprocedure van de doelgroepkinderen? Kunt u hieronder kort beschrijven wat die intake inhoudt? Is er gemeentelijk beleid om ouders te stimuleren thuis VVE-activiteiten met hun kind te doen? Is er gemeentelijk beleid om ouders te stimuleren op de voor(- en vroeg)school VVE-activiteiten met hun kind te doen? Is er gemeentelijk beleid om ouders te informeren over de ontwikkeling van het kind? Is er gemeentelijk beleid om rekening te houden met de thuistaal van de doelgroepkinderen? 1a5 Integraal VVE-programma Is er gemeentelijk beleid over het te hanteren VVE-programma in de voorschool? Is er gemeentelijk beleid over het te hanteren kind- of leerlingvolgsysteem in de voor- en/of vroegschool? 1a6 Externe zorg Is er gemeentelijk beleid over de (externe) zorg voor peuters die meer nodig hebben dan VVE? 1a7 Interne kwaliteitszorg van de voor- en de vroegscholen Zijn er gemeentelijke afspraken over de manier waarop de voor- en vroegscholen hun interne kwaliteitszorg uitvoeren? 1a8 Doorgaande lijn Is er gemeentelijk beleid over de VVE-coördinatie tussen de voor- en de vroegschool? Is er gemeentelijk beleid om zoveel mogelijk kinderen door te laten stromen van de voorschool naar een vroegschool? Is er gemeentelijk beleid over de zgn. warme overdracht van de voorschool naar de vroegschool? Is er gemeentelijk beleid over de afstemming van het aanbod van de vooren de vroegschool op elkaar? Nee 3 Nee 2 Nee 2 Nee 2 Nee Nee 2 3 Nee 2 Pagina 22 van 26

23 Is er gemeentelijk beleid over de afstemming van pedagogisch-educatief handelen van de voor- en de vroegschool op elkaar? Is er gemeentelijk beleid over de afstemming van het ouderbeleid van de voor- en de vroegschool op elkaar? Is er gemeentelijk beleid over de afstemming van interne begeleiding en de zorg van de voor- en de vroegschool op elkaar? 1a9 Resultaten Zijn er gemeentelijke afspraken met de schoolbesturen over de te bereiken resultaten met VVE? Kunt u hieronder kort beschrijven wat die resultaatafspraken zijn? (Een voorbeeld: Minder dan 25% van de doelgroepkinderen scoort op D- of E- niveau bij de Cito-toetsen Taal voor kleuters en Ordenen) 1a10 Nadere VVE-afspraken op gemeentelijk niveau Zijn er nadere gemeentelijke afspraken over de voorscholen? Dus bovenop de wettelijke eisen. Kunt u hieronder kort beschrijven wat die nadere afspraken over de voorscholen zijn? Zijn er nadere gemeentelijke afspraken over de vroegscholen? Bijvoorbeeld in LEA-verband. Kunt u hieronder kort beschrijven wat die nadere afspraken over de vroegscholen zijn? 1b VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau Is er VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau wat betreft de aansturing van VVE? (Stuurgroep, LEA, e.d.) Kunt u hieronder kort beschrijven hoe die VVE-aansturing op gemeentelijk niveau er uit ziet? Is er VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau wat betreft de uitvoering van VVE? (bijv. in de werkgroep VVE, of zoiets) Kunt u hieronder kort beschrijven hoe die coördinatie van de VVEuitvoering er uit ziet? 1c Systematische evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau Wordt VVE op gemeentelijk niveau systematisch geëvalueerd en verbeterd? (via een (VVE)monitor, gemeentelijk VVE-evaluaties, VVEbeleidsplannen, en dergelijke?) Nee 2 Nee Nee Kunt u hieronder kort beschrijven hoe die systematisch evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau er uit ziet? Pagina 23 van 26

24 DE VVE-CONDITIES Ant- Oordeel woord 2a GGD-rapport Heeft u afspraken met de GGD dat zij bij het beoordelen van de Nee kinderdagverblijven óók de voorschoolse educatie (het zgn. 8e domein) beoordelen? Is u bekend vanaf welke datum de GGD ook het 8e domein meeneemt in Nee haar beoordeling van de kinderdagverblijven? Wat is die datum? Heeft u afspraken met de GGD dat zij bij het beoordelen van de 3 peuterspeelzalen óók de voorschoolse educatie (het zgn. 8e domein) beoordelen? B&W inspecties kinder~g 2012.doc Is u bekend vanaf welke datum de GGD ook het 8e domein meeneemt in 3 haar beoordeling van de peuterspeelzalen? Wat is die datum 2b Gemeentelijk subsidiekader Is er een gemeentelijk VVE-subsidiekader voor de voorscholen (of een 3 verordening, een beschikking, e.d.) B&W Muzerij - aanpass~bsidie.doc B&W advies - organisa~uzerij.doc - Verordening_ruimte-_en_inricht~n_2010.pdf Staat daarin dat de maximale groepsgrootte 16 peuters per groep is? 3 Wat is dan de maximale groepsgrootte? Staat daarin dat er voor elke groep sprake moet zijn van een dubbele 3 bezetting? Wat is dat criterium? Staat daarin dat er voor elke groep minimaal 10 uur VVE gegeven wordt? 3 Wat is dat criterium? Staat daarin dat de leidsters/beroepskrachten gekwalificeerd moeten zijn, 3 d.w.z. dat ze minimaal MBO-3 niveau zijn? Wat is dat criterium? Staat daarin dat de leidsters/beroepskrachten voldoende geschoold moeten Nee 2 zijn voor VVE? Wat zijn de scholingseisen in uw gemeente? Staat daarin dat er voor elke leidster/beroepskracht een opleidingsplan Nee 2 moet zijn? (N.B. Het mag ook één plan zijn waarin per leidster het opleidingsplan staat.) Afsluitende toelichting Hier kunt u een toelichting geven. Er zijn nog documenten die alleen aanwezig zijn bij de peuterspeelzaal stichting in onze gemeente. Mochten deze ook nodig zijn voor deze inspectie dan deze later nog opgevraagd worden bij de peuterspeelzalen. Pagina 24 van 26

25 Bijlage 2 De resultaten op de digitale vragenlijsten van de vooren de vroegscholen CONDITIES A0.1 Recent en compleet GGD-rapport 1 6 A0.2 VE-basisvoorwaarden 6 A2 Groepsgrootte 7 A3 "Dubbele bezetting" 6 6 A4.1 Voldoende VVE-tijd per week 7 A5.2 Opgeleide leidsters 7 A5.3 Nederlands spreken 7 A5.4 VVE-geschoolde leidsters A5.5 arlijks opleidingsplan OUDERS B1 Gericht ouderbeleid 12 B2 Vooraf info aan ouders 3 9 B3 Intake 1 11 B4 Thuis VVE-activiteiten 11 1 B5 VVE-participatie van ouders op school 11 1 B6 Info ouders over ontwikkeling kind 12 KWALITEIT VAN DE UITVOERING VAN VVE C1.1 Integraal programma 8 4 C1.2 Doelgerichte planning 1 11 C1.4a Opklimmende moeilijkheidsgraad 2 2 C1.4b Brede ontwikkeling 2 9 C1.4c Leeftijddifferentiatie 8 3 C1.4d Differentiatie ontwikkelingsniveau 10 1 C2.5 Inrichting van de ruimte 2 10 ONTWIKKELING, BEGELEIDING EN ZORG D1.1 Volgen ontwikkeling kinderen 12 D1.2a Planning hele groep 10 2 D1.2b Planning kleine groep D1.2c Planning (zorg)leerlingen 11 1 D1.3 Evaluatie begeleiding 1 11 D2.1 Welke kinderen externe zorg nodig? 3 9 D2.2b Overleg ouders over externe zorg D2.3 Volgen van de externe zorg 12 Pagina 25 van 26

26 KWALITEITSZORG BINNEN DE VOOR- C.Q. VROEGSCHOOL E1 VVE-coördinatie binnen school 1 11 E2 VVE evalueren 2 10 E3 Opbrengsten evalueren 12 E4 Verbetermaatregelen 7 5 E5 VVE borgen 11 1 E6 VVE in kwaliteitszorg binnen school 1 4 DOORGAANDE LIJN F1 VVE-coördinatie tussen voor-vroeg 8 4 F2 Doorstroom naar vroegschool 1 6 F3 Warme overdracht 2 3 F4 Afstemming aanbod 11 1 F5 Afstemming ped/educ handelen 12 F6 Afstemming over ouders 9 3 F7 Afstemming begeleiding/zorg 5 7 OPBRENGSTEN VAN VVE G1 VVE-resultaten meten 1 4 G2 Niveau VVE-resultaten 3 1 G3 Verlengde kleuterperiode 2 3 Pagina 26 van 26