visie op bouw en vastgoed

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "visie op bouw en vastgoed"

Transcriptie

1 visie op bouw en vastgoed Sectorupdate 2012 Interview Trends & ontwikkelingen Sectorvisie

2

3 Visie op bouw en vastgoed 1 Geachte relatie, Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede van het Nederlandse bedrijfsleven. In VOS worden de actuele stand van zaken en de vooruitzichten van een groot aantal sectoren en branches besproken. Aan de hand van dit rapport kunt u uw onderneming spiegelen aan de trends en actuele branchecijfers, kijken hoe het met de branche van uw toeleveranciers is gesteld en zien wat de verwachtingen van ABN AMRO zijn voor uw eigen branche. Als bank anno nu publiceren wij VOS ook op onze nieuwe ABN AMRO Market Insights app voor de ipad. Op deze app vindt u tevens onze andere sectorgerelateerde en macro-economische publicaties. Aan het begin van het jaar werd het Nederlandse bedrijfsleven geconfronteerd met, helaas wederom, een lichte recessie. De impact van deze nieuwe recessie wordt voor een belangrijk deel bepaald door de mate waarin een sector herstel heeft laten zien na de dip in Precies de reden waarom nu sectoren als bouw, retail, horeca en zakelijke dienstverlening het zwaar hebben. Het lijkt er op dat mondiaal de economie zich herstelt en dit zal een positieve uitwerking hebben op de Nederlandse export. Ook kan de verwachte daling van de grondstoffenprijzen een positieve bijdrage leveren. In Nederland ligt echter de belangrijkste sleutel tot structureel herstel in handen van de consument. Het consumentenvertrouwen is ongekend laag en gaat waarschijnlijk pas stijgen als de onzekerheden over de Europese schuldencrisis, de eigen woning, pensioenen en de overheidsfinanciën uit de lucht zijn. Met het onlangs door een aantal politieke partijen gesloten akkoord wordt er geprobeerd om het overheidstekort terug te dringen. Hoe de maatregelen zullen uitpakken op de economie, het consumentenvertrouwen en bijvoorbeeld de sector bouw en vastgoed is op moment van schrijven van deze publicatie nog onduidelijk. Voor de bouwsector komt het accent meer te liggen op aanpassing van de bestaande bouw. Een belangrijke partij om deze te verduurzamen is veelal de installateur. Marcel Engels (voorzitter van de branchevereniging van installateurs, Uneto-VNI) en sector banker bouw Annemijn Fokkelman gingen hierover in gesprek. Daaruit bleek dat eenvoudigweg het goed afstellen van installaties al de grootste bezuiniging op kan leveren. Verder spraken ze over het gebruik van bouwinformatiemodellen en vernieuwende contractvormen om de levenscyclus van een gebouw beter in beschouwing te nemen. Hopelijk stimuleert deze publicatie u om met ABN AMRO en uw collega-ondernemers van gedachten te wisselen over de uitdagingen voor uw bedrijf en uw sector in Nederland. Wij denken graag met u mee en zijn u graag van dienst. Namens alle collega s van ABN AMRO wens ik u en uw bedrijf alle succes toe! Met vriendelijke groet, Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

4 2 Visie op bouw en vastgoed Sectorupdate 2012

5 Visie op bouw en vastgoed visie op Nederland interview architecten- en ingenieursbureaus beleggers in onroerend goed bouwmaterialenindustrie grond-, water- en wegenbouw houtindustrie installatiebedrijven makelaars onroerend goed projectontwikkeling utiliteitsbouw woningbouw leeswijzer colofon

6 4 visie op Nederland Nederlandse economie krabbelt in 2012 weer op Vorig jaar is de economische groei sterk vertraagd en belandde de economie in een recessie die in het begin van 2012 nog voortduurde. Er zijn echter aanwijzingen dat de economie in het tweede halfjaar weer groei zal vertonen waarschijnlijk dankzij een aantrekkende uitvoer. De consumptieve bestedingen dalen naar verwachting opnieuw. In 2011 groeide de economie met 1,2%. Ten opzichte van de groei in 2010 (+1,7%) leek de afzwakking beperkt, maar achter die 1,2% gaat een forse afkoeling van de economie schuil in de loop van het jaar. In het eerste kwartaal van 2011 steeg het bruto binnenlands product (bbp) nog met 0,75% ten opzichte van de voorgaande periode. In de daaropvolgende kwartalen viel dat cijfer steeds lager uit. In het derde en vierde kwartaal was zelfs sprake van krimp (respectievelijk -0,4 en -0,6% kwartaal-op-kwartaal). Deze ontwikkeling stak ongunstig af bij die van de eurozone als geheel. In het derde kwartaal kromp de Nederlandse economie al, terwijl de eurozone-economie nog een plus liet optekenen en in het slotkwartaal van 2011 viel het groeicijfer (-0,6%) opnieuw lager uit dan dat voor de eurozone als geheel (-0,3%). Jaar-op-jaar viel de groei van het bbp terug van +2,2% in het begin van het jaar naar -0,2% in het laatste kwartaal. Afzwakking groei economie voorbij? % bbp (% j-o-j; l.as) Economisch-sentimentindicator (r.as) Bron: Thomson Reuters Datastream Uitvoergroei sterk vertraagd, maar eerste lichtpuntjes zichtbaar Kijken we naar het verloop van de verschillende bestedingscomponenten, dan valt op dat de uitvoer (de kurk waar de economie op drijft) in de loop van het jaar per saldo niet is toegenomen (0,0% j-o-j in vierde kwartaal). Na bescheiden kwartaal-op-kwartaal-plussen in het eerste halfjaar, was daarna sprake van minnen. Dat de gemiddelde jaargroei toch op 3,8% is uitgekomen, is dan ook grotendeels toe te schrijven aan het stevige groeitempo tegen het eind van De forse afkoeling bij de uitvoer komt grotendeels, of zelfs helemaal, op het conto van de afzetmarkten. Driekwart van de goederenuitvoer blijft in de EU en daarvan blijft het overgrote deel binnen de eurozone (krap 59% van de totale goederenuitvoer). De totale goedereninvoer van de eurozone is zelfs nog wat meer teruggevallen dan de Nederlandse uitvoer. We zien hier de gevolgen van diverse groeivertragende factoren. Denk aan de hoge olieprijzen begin 2011, bezuinigingen door overheden en de grote onrust als gevolg van de staatsschuldencrisis in de eurozone. Met name die laatste factor heeft het vertrouwen in de economie in de tweede helft van het afgelopen jaar stevig doen slinken. De economie van de eurozone is naar verwachting in het eerste kwartaal van 2012 opnieuw gekrompen. Dat kan worden afgeleid uit de begin april beschikbare indicatoren. ABN AMRO verwacht dat de eurozone-economie in het tweede kwartaal stabiliseert, om vanaf het midden van het jaar weer wat te gaan groeien. Dit bescheiden herstel kan vooral worden toegeschreven aan de opleving van de wereldhandel. De binnenlandse bestedingen in de eurozone staan echter onder druk van bezuinigingsmaatregelen. Duitsland lijkt hierop overigens een uitzondering te vormen. De laatste Nederlandse uitvoercijfers lijken (al) wat minder ongunstig. In de jaar-op-jaarvergelijking zagen we eind vorig jaar en begin dit jaar weer enige stijging van het groeicijfer. Ook de indicatie van de inkoopmanagersindex (PMI) is beter: de deelindex voor de exportorders lag in januari en vooral in februari boven de 50, dat is het niveau dat het verschil markeert tussen krimp en groei. Hoewel we in maart weer een daling zagen, bleef deze deel-pmi in die maand nog duidelijk boven de 50.

7 Visie op Nederland 5 Uitvoergroei lijkt dal gepasseerd PMI >50 wijst op groei; <50 krimp Bedrijven die overwegend op de binnenlandse markt georiënteerd zijn (zie ook hieronder), zullen het in 2012 in doorsnee moeilijker hebben dan bedrijven die meer exportgericht zijn. 10 % Bron: CBS, Markit NEVI Uitvoer goederen (% j-o-j; l.as) PMI exportorders (index; r.as) Binnenlandse bestedingen onder druk De zwakke stee van de Nederlandse economie is de particuliere consumptie. Deze is al vier kwartalen achtereen gekrompen met als dieptepunt een terugval van 0,9% kwartaal-op-kwartaal eind Daarmee lag de consumptie op het laagste niveau sinds eind 2003! Gemiddeld kromp de consumptie vorig jaar met 1%. Dat is beduidend meer dan de daling van het reëel beschikbaar inkomen met bijna een half procent. Factoren die verantwoordelijk zijn voor deze sterkere daling van de consumptie, zijn het vermogensverlies op de aandelen- en de huizenmarkt en het sterk gedaalde consumentenvertrouwen. Dat vertrouwen stond vorig jaar ook elders in de eurozone onder druk vanwege de staatsschuldencrisis, maar in ons land speelden nog meer factoren. Zo was er onzekerheid over de hoogte van de pensioenen vanwege de gedaalde, en te lage, dekkingsgraden van pensioenfondsen. Verder is er het hete hangijzer van de hypotheekrenteaftrek. Ten slotte wijzen we op de extra bezuinigingen. Omdat het begrotingstekort in 2013 flink te hoog dreigt uit te vallen, moet fors extra worden bezuinigd. Ook dat kan van invloed zijn op de stemming van de consument. In 2012 neemt de koopkracht opnieuw af: door bezuinigingsmaatregelen én omdat de brutoloonstijging (al is deze iets hoger dan in 2011) weer achterblijft bij de inflatie. Alles overziend, gaan we ervan uit dat de consumptie dit jaar opnieuw krimp zal vertonen. Hoewel we voor het tweede halfjaar vooral dankzij de voorzichtig aantrekkende uitvoer weer wat economische groei verwachten, zal het bbp dit jaar (gemiddeld) toch duidelijk dalen. Maar voor 2013 wordt weer een positief cijfer voorzien. Particuliere consumptie daalt verder % Reëel beschikbaar inkomen Particuliere consumptie Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau Huizenmarkt zit vast De huizenmarkt zit in het slop en er is weinig vertrouwen dat de situatie spoedig verbetert. De marktindicator van Vereniging Eigen Huis bereikte in maart een nieuw dieptepunt. Het gebrek aan vertrouwen draagt bij aan de verwachting dat de huizenprijzen verder zullen dalen. Deze verwachting wordt verder gevoed door de ontwikkeling van het transactievolume. Het teleurstellend lage aantal transacties in de eerste maanden van het jaar laat zien dat de huizenmarkt volledig is verkrampt. Dit lage aantal woningtransacties valt deels terug te voeren op de minder ruimhartige verstrekking van hypotheken. De beperkingen op de leencapaciteit vanuit de regelgeving, zoals de strengere Gedragscode Hypothecaire Financieringen, de verlaagde Nibud-woonquote en de internationaal aangescherpte kredietvoorwaarden van banken, zijn verantwoordelijk voor een minder ruimhartige kredietverlening. Daarnaast speelt de discussie over de toekomst van de hypotheekrenteaftrek. ABN AMRO houdt er rekening mee dat de huizenmarkt voorlopig vast blijft zitten. Hoewel de beperkte omvang van de woningvoorraad een prijsval helpt voorkomen, dient rekening te worden gehouden met een verdere daling van de huizenprijzen. We schatten dat de huizenprijzen dit jaar met 5% dalen. Ook het aantal transacties blijft laag. Inflatie De inflatie liep in 2011 geleidelijk op van 2% in het begin van het jaar naar een piek van 2,7% in september. De toename van het prijsstijgingstempo was het gevolg van onder meer hogere arbeidskosten en energieprijzen. Daarna viel het cijfer wat terug naar 2,5% in de eerste drie maanden van Gemiddeld kwam de inflatie in 2011 uit op 2,3%. In de loop van 2012 kan het inflatietempo verder afnemen. Deze verwachting baseert ABN AMRO op de aanname dat de olie- prijzen verder dalen, aangezien het risico van een escalatie in het Midden-Oosten is afgenomen. Echter, door de aangekondigde BTW-verhoging kan in het vierde kwartaal de inflatie een sprong maken. Risico s De risico s voor het scenario van ABN AMRO liggen vooral aan de onderkant. In ons scenario gaan wij ervan uit dat de Europese beleidsmakers erin slagen de staatsschuldencrisis verder te bedwingen, maar dit is verre van zeker. Een nieuwe escalatie van de staatsschuldencrisis in de eurozone is niet ondenkbaar. Verder zouden de olieprijzen kunnen stijgen. De economische groei zou in beide gevallen worden gedrukt; en de inflatie valt - bij stijgende olieprijzen - hoger uit. Ook bestaat het risico dat de situatie op de huizenmarkt verder verslechtert.

8 6 Links: Marcel Engels, voorzitter van Uneto-VNI. Rechts: Annemijn Fokkelman, sector banker Infrastructure & construction ABN AMRO. Marcel Engels, Uneto-VNI: Energie besparen lukt alleen met goede samenwerking De bouwproductie was zich begin 2011 enigszins aan het herstellen, volgens cijfers van het EIB. Maar door de Europese schuldencrisis is de EIB-prognose voor 2012: 3,5% daling. De installatiesector blijft enigszins buiten schot. Omdat het accent méér komt te liggen op aanpassing van bestaande bouw. Een langere levenscyclus en fikse energiebesparing zijn welkom, zeker in mindere tijden. Installateurs spelen daarbij een cruciale rol. De sector is realistisch over de mogelijkheden: soms is het beter de sloopkogel te hijsen. Andere kans: woningen aanpassen, zodat ouderen langer thuis kunnen wonen. Scheelt zorgkosten. Waar moet de sector op inzetten? Engels is voorzitter van Uneto-VNI, ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de elektrotechnische detailhandel. Fokkelman is sector banker Infrastructure & construction ABN AMRO.

9 Interview 7 De digitale revolutie heeft grote invloed op de sector. Denk aan de slimme, digitale meters waarmee energiebedrijven op afstand de elektriciteitsmeter van consumenten kunnen aflezen. Aan app s op smartphones waarmee consumenten elektriciteitsbesparing tot een uitdagend spel kunnen verheffen. Aan het smart grid, een slim netwerk waarmee consumenten ook elektriciteit, opgewekt met zonnepanelen, kunnen toeleveren aan het net, waarna de verrekening automatisch plaatsvindt. De auteurs van Radar 2020, verkenning van belangrijke toekomstontwikkelingen voor installatiebedrijven (uitgegeven door Uneto-VNI) zien internet als een grote driver voor de sector. Ook kleine bedrijven kunnen er hun voordeel mee doen, door via digitale netwerken beter samen te werken, waardoor ze grotere opdrachten uit de markt kunnen vissen. Augmented reality Marcel Engels: Ook de nood van het tekort aan vakmensen in de sector, die een aanhoudende bron van zorg is, ook nu, kan door de digitale revolutie worden verlicht. Dan hebben we het bijvoorbeeld over augmented reality. Technisch is het al mogelijk dat een monteur in het beeldscherm van zijn bril precies ziet aangegeven welk onderhoud hij moet uitvoeren, en welke modules vervangen moeten worden. Mocht hij er op die manier niet uit kunnen komen, dan kan hij online hulp krijgen van een technisch expert op de thuisbasis die, meekijkend via de bril, het probleem kan oplossen. Die expert kan zo tien monteurs in het veld aansturen, en is dus veel efficiënter bezig. Het zijn werkelijk ongelooflijke ontwikkelingen. Het gaat allemaal erg snel en Uneto-VNI speelt een grote rol in het proces om alle betrokken bedrijven up-to-date te laten werken. We zijn er natuurlijk al langer mee bezig. Sinds de jaren negentig ontwikkelen we onze objectenbibliotheek. Een ongelooflijk saai woord voor een belangrijke digitale databank: een generieke beschrijving van allerlei onderdelen waaruit een installatie bestaat. Alles staat erin; materiaalkeuze, afmetingen, de code. Die bibliotheek kan in principe worden vastgeknoopt aan een BIM, een Bouw Informatie Model. Rijksoverheid verplicht BIM Engels: BIM is een driedimensionale bouwtekening op internet, waar door betrokken partijen informatie uit gehaald kan worden, en uiteraard aan toegevoegd. Dan hebben we het over de hele bouwkolom: de architect, de constructeur, de aannemer, materialentoeleveranciers en uiteraard de installateurs. De Goede tuning bestaande installaties levert grootste bezuiniging op rijksoverheid werkt tegenwoordig uitsluitend met bedrijven die met BIM overweg kunnen. Er zijn een stuk of vijf verschillende softwarepakketten waarmee met BIM gewerkt kan worden. En het is niet aan Uneto-VNI om te bepalen welk softwarepakket de standaard moet worden. May the best one win. Maar wat ik wél uiterst belangrijk vind, is dat de gekozen software compatible is met onze objectenbibliotheek. Want als onze digitale verzameling van dingen is vastgeknoopt aan het BIM, dan kun je er veel meer mee doen. Rekenen, offertes maken, engineering. We overleggen met de verschillende software-ontwikkelaars, maar onduidelijk is nog of onze bibliotheek met alle vijf de softwarepakketten in BIM geïntegreerd kan gaan worden. Nogmaals: het is uiterst belangrijk dat dat goed geregeld wordt. Annemijn Fokkelman: Dat belang zie ik wel. Jullie sector is ver gevorderd met zo n digitale bibliotheek, en heeft er ook aardig veel geld in geïnvesteerd. Bouwmaterialenproducenten zijn bijvoorbeeld minder ver. Veel ondernemers zien BIM en ketensamenwerking als een software-investering, terwijl het véél meer is dan dat. Het is een nieuwe, efficiënte manier van samenwerken die heel veel besparing van faalkosten kan opleveren. Ik zou tegen ondernemers willen zeggen: dit is de toekomst, ga werken met BIM, als je tenminste wilt meekomen met je opdrachtgevers. De Rijksgebouwendienst stelt BIM al verplicht, woningcorporaties zijn er ook al steeds vaker mee bezig. Met BIM houd je aansluiting bij de markt. Je móet het omarmen. Wellicht heb je door de crisis meer tijd dan anders. Gebruik die om je te verdiepen in slim werken met BIM. Van zo n tijdsinvestering kun je veel plezier hebben. Wordt sector concertmeester? Engels: Met BIM is integraal ontwerpen eenvoudiger. En dat is weer belangrijker naarmate installaties energiezuiniger, duurzamer worden. Eén van de lessen van het debacle in de Amersfoortse wijk Vathorst, waar bewoners door niet goed geïnstalleerde en slecht onderhouden luchtverversingssystemen gezondheidsklachten kregen, is dat architecten te weinig ruimte hadden ingetekend om de installaties te kunnen plaatsen. De geluiddempers waren bijvoorbeeld in de kelderkast blijven staan. Om als installateur dat soort bouwfouten te helpen voorkomen, moet

10 8 je vanaf het begin van het proces aangehaakt te zijn, en dat kan met BIM. Een installateur zou dan wat meer concertmeester kunnen zijn, in plaats van gewoon orkestlid. Dirigent is wellicht wat veel gevraagd. Maar als straks iedereen in hetzelfde 3D-model werkt, kan de installateur zich eerder met het bouwproces bemoeien. Vroeger werd de installateur pas helemaal aan het einde erbij gehaald, dat is nu wel beter, maar met BIM kan er opnieuw een stap vooruit gezet worden. Met BIM houd je aansluiting bij de markt, je móet het omarmen Fokkelman: Bij het levenscyclus-denken in de bouw spelen bedrijven in de installatiesector een steeds grotere rol. Ze spelen beter op wensen van de klanten in. Het is niet zo: ik bouw een installatie en geef maar een belletje als er problemen zijn. Je ziet steeds meer contracten waarin over tien, twintig jaar gegarandeerde prestaties van de installaties zijn vastgelegd, tegen een vastgelegde prijs. Slim, voor beide partijen. De opdrachtgever weet precies waar hij aan toe is. En installatiebedrijven zélf hebben er het grootste belang bij om onderhoud snel, accuraat, en tegen de laagste kosten te doen. Dat soort contracten kan op allerlei schaalgroottes worden afgesloten, variërend van één woonhuis tot een groep huizen, van één bedrijfspand tot een bedrijventerrein. Tegelijkertijd is het door de crisis, waarbij de bouw het hardst getroffen is, niet altijd gemakkelijk om financiering rond te krijgen voor besparende maatregelen. Technisch en qua productmarktcombinatie is er heel veel mogelijk, zowel bij kantoren als bij woonhuizen. Woningen met een Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) van 0,2 kunnen zonder problemen nieuw gebouwd worden. En energy service companies, andere marktpartijen dan de energiebedrijven, kunnen gebruikers van kantoren lagere energiekosten garanderen dan ze nu betalen. Het verdienmodel is eenvoudig; energy service companies investeren in state-of-theart geavanceerde, superzuinige installaties. Ze verzorgen de plaatsing bij de opdrachtgever, het onderhoud en de administratie, waarna de toekomstige energiebesparingen in hun portemonnee terugvloeien en de gebruiker een lager vast termijnbedrag betaalt. Een win-win situatie. De zaken liggen wat moeilijker als het gaat om bestaande woningbouw. Engels: Kijk, als het gaat om bewoners van een koophuis die de middelen hebben, dan is het verhaal simpel. De investeringen doen zij zelf en die verdienen zich redelijk snel terug. Of door een lagere rekening, of door een hogere marktwaarde van het huis. Kromhout Kazerne Utrecht Fokkelman: De overheid kiest steeds vaker voor langetermijnconstructies van Publiek Private Samenwerking (PPS). De Kromhout Kazerne Utrecht is er een recent en mooi voorbeeld van. De claim is dat het ministerie van Defensie met dit grootste PPS-huisvestingsproject in Nederland, vergeleken met een traditionele aanbesteding, zo n 15% lagere levensduurkosten heeft. Het consortium Komfort is niet alleen verantwoordelijk voor het ontwerp, de bouw en de financiering, maar tot 2035 ook nog voor onderhoud, beheer en facilitaire dienstverlening. Fokkelman: Het zijn twee wringende ontwikkelingen. Energiebesparing staat, door het klimaatdebat, hoog op de agenda. Marcel Engels.

11 Interview 9 Dat ligt lastiger bij huurwoningen. Huurders hebben meestal het geld niet voor de aanpassingen. Bovendien is de woning hun eigendom ook niet, dus als ze er wél geld in kunnen steken, dan is het financieel gezien minder zeker of ze er zelf profijt van zullen hebben. Als je snel na een renovatie verhuist, en de corporatie betaalt de investering niet terug, dan verlies je grotendeels je geld. Want terugverdienen met de energierekening kan dan niet meer. Sommige woningbouwcorporaties lossen dat nu op door de energiebesparingsopbrengsten met de huurders te delen. De corporaties gebruiken hun helft van de besparingen om de investeringen terug te betalen. En huurders hebben een lagere energierekening, zo hebben beide partijen er baat bij. Samenwerking bij energiebesparing Fokkelman: Omdat het lastiger is je huis te verkopen deze dagen, kiezen consumenten er steeds vaker voor om te investeren in hun koophuis. Dat vergroot het comfort. En als ze straks willen verkopen, ligt een huis met een gunstig energielabel straks beter in de markt. De installateur speelt een grote rol bij renovaties. Engels: Klopt, en het slimst kun je die renovatie aanpakken voor groepen woonhuizen. Maar ik zeg er wel bij: het heeft niet zo veel zin om energiezuinige installaties aan te leggen, en de rest niet goed te doen. Dus je moet goed samenwerken met bouwers, isolatiebedrijven en energie-adviseurs. Zodat je een optimale combinatie krijgt van systemen en oplossingen. Dáár gaat het natuurlijk om bij energie besparen. Daarom heeft Uneto-VNI onder de naam E.nu, verschillende samenwerkingsverbanden opgericht in regio s. Fiscaal voordeel energielabels Engels: We hebben het nu over een grootse aanpak. Maar weet je wat nou zo gek is? Dat al iets heel simpels voor nog véél grotere effecten kan zorgen. De allergrootste energiebezuiniging kun je bereiken door gewoon alle bestaande installaties goed af te stellen. Ergo: het onderhoud serieus laten uitvoeren. Dat zou al een énorme verspilling voorkomen. Vooral installaties waarbij je het niet zo merkt als ze slecht staan afgesteld, voor luchtverversing bijvoorbeeld, worden nog het slechtst onderhouden. Dat moet en kán veel beter. Waarom geen fiscaal voordeel voor huizen met gunstige energielabels? Uneto-VNI vindt dat installaties weer verplicht gekeurd zouden moeten worden. Niet per se ieder jaar, maar wel op transitiemomenten, als iemand verhuist uit een kantoor of woning. Vroeger kwam er iemand van het elektriciteitsbedrijf keuren of de leidingen voor gas en licht nog veilig waren. Zo niet: dan moesten ze vernieuwd. Dat werd vanuit de gemeente geregeld. Dat heeft de overheid losgelaten; al zijn er tien verhuizingen geweest; er wordt nooit meer naar installaties gekeken en dan kunnen er opeens rare dingen gebeuren. In Duitsland wordt nog wel altijd van overheidswege gekeken of installaties in orde zijn. Daar zouden wij ook weer naartoe moeten. Het zou mooi zijn om op transitiemomenten ook verplicht te stellen het energielabel van een huis vast te stellen. In Frankrijk en Denemarken mogen huizen niet van eigenaar verwisselen zonder dat ze een energielabel hebben. De overheid zou gunstige energielabels een fiscaal voordeel kunnen geven. Net zoals met auto s is gebeurd. Dat zou geregeld kunnen worden via de OZB, of de overdrachtsbelasting. A-labels betalen bijvoorbeeld 2% of 0% en G-labels 6%. Hou me ten goede; hoe dat precies moet, daar gaat Uneto-VNI niet over, dat moeten ze in Den Haag uitmaken. Uneto-VNI: de sector-spreekbuis Uneto-VNI is de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de elektrotechnische detailhandel. Twee belangrijke economische sectoren. Actief in woningbouw, utiliteitsbouw, industrie en de infrastructurele sector. Werkgeversorganisatie Uneto-VNI heeft veel contacten met de politiek (Den Haag en Brussel), het onderwijs, de media, vakbonden en fabrikanten- en consumentenorganisaties. Leden krijgen steun om maatschappelijke thema s als duurzaamheid en vergrijzing praktisch te vertalen. Uneto-VNI ontwikkelt kennis, jaagt innovatie aan. Vijfduizend bedrijven (goed voor banen) zijn lid van Uneto-VNI. Ze vertegenwoordigen 90% van de omzet in de installatiebranche.

12 10 architecten- en ingenieursbureaus Tweede dip bouwproductie raakt zowel architecten als ingenieurs Evaluatie bedrijfsstrategie en sturing op kosten en winst van groot belang In 2012 krimpt omzet architectenbureaus met 5% en van ingenieursbureaus met 6% Branchebeschrijving Architecten zorgen voor het ontwerp, het bestek en de begroting van (nieuw)bouwprojecten. Ook zijn zij betrokken bij verbouwingen en restauraties. Ingenieursbureaus adviseren, ontwerpen, verrichten haalbaarheidsstudies, berekenen en begeleiden plannen op terreinen als bouw, installatietechniek, milieutechniek, machinebouw en procestechniek. Een gering aantal grote, internationaal opererende bureaus domineert de ingenieursbranche. Deze ingenieursbureaus hebben qua omzet en aantal werknemers een overheersende positie binnen de branche. Trends en ontwikkelingen In 2011 kromp de bouwsom van nieuwe opdrachten bij architecten voor het vierde jaar op rij; ten opzichte van 2007 met 64%. De omzet is sinds de grote crisis met 30% gedaald. Dit heeft geleid tot veel uittreders bij kleine bureaus en reorganisaties bij grotere spelers. Ingenieursbureaus ondervonden in 2011 minder hinder van de crisis in de bouw. Internationale spelers profiteerden van hun kennis en reputatie en de grote vraag naar hun specialismen op gebieden als landaanwinning, waterveiligheid en offshore. Ingenieursbureaus die hoofzakelijk in Nederland actief zijn, hadden het moeilijker. De recessie in de tweede helft van 2011 heeft de investeringsbereidheid van het bedrijfsleven aangetast. Bovendien zijn overheden hard aan het bezuinigen om hun budgetten op orde te krijgen. Hierdoor is de orderportefeuille van ingenieursbureaus afgenomen, staan de tarieven onder druk en neemt de werkgelegenheid af. Positief is dat het wetsvoorstel voor de nieuwe aanbestedingswet op 14 februari 2012 is aangenomen door de Tweede Kamer. Belangrijke veranderingen zijn, dat in de nieuwe wet het onnodig clusteren van opdrachten wordt tegengegaan, vergelijkbare in plaats van gelijke projecten als referenties kunnen dienen en omzeteisen worden beperkt. De rol van Bouw Informatie Modellen neemt steeds verder toe. De Rijksgebouwendienst verplicht het gebruik van deze modellen al in sommige geïntegreerde contracten. Onze visie Doordat de bouwproductie in 2012 voor een tweede keer in korte tijd terugvalt, zijn de problemen voor architecten en ingenieurs nog niet achter de rug. We verwachten een productiedaling van 3,5%, waarbij de woningbouw, utiliteitsbouw en de grond-, weg- en waterbouw ongeveer even hard worden geraakt. In sommige marktsegmenten, zoals in het onderwijs en de gezondheidszorg, blijven de investeringen op peil of nemen toe, maar hier is de concurrentie groot. In deze moeilijke tijden moeten de kosten onder controle gehouden worden. Daarnaast is het van groot belang om te onderzoeken of de bedrijfsstrategie nog past bij de huidige tijd. In het verleden gingen architecten en ingenieurs veelal langetermijnrelaties aan met opdrachtgevers, waardoor ze een stabiele Kerngegevens inkomstenbron hadden. In deze moeilijke tijden zijn deze relaties niet vanzelfsprekend rendabel meer en is het interessanter om nieuwe projecten aan te nemen op basis van de verwachte winstgevendheid. Daarnaast is het belangrijk om de kosten op individueel projectniveau actief te managen. We zien dat grote architecten- en ingenieursbureaus en niche-spelers steeds vaker hun klanten volgen en daardoor een grote internationale aanwezigheid hebben. Voor kleine en middelgrote bureaus is het van belang om een breed dienstenpakket aan te bieden door in meerdere markten actief te zijn, zodat men minder gevoelig is voor conjuncturele schommelingen. Websites Omzetgroei architecten: -8,8% Omzetgroei ingenieurs: -4,1% ABN AMRO omzetverwachting architecten 2012: -5% ABN AMRO omzetverwachting ingenieurs 2012: -6% Aantal architectenbureaus: Aantal ingenieursbureaus:

13 architecten- en ingenieursbureaus 11 Omzet architecten- en ingenieursbureaus verder gedaald Bron: CBS Sinds de grote crisis is de omzet van architecten in totaal met 30% gedaald. De omzet bij ingenieursbureaus daalde in dezelfde periode met slechts 8%. Ingenieurs deden het beter, omdat zij niet uitsluitend van de bouw afhankelijk zijn. Door de forse bezuinigingen bij de overheden, een belangrijke opdrachtgever, zal de omzet voor nationaal georiënteerde bureaus in 2012 dalen. Grote internationale en specialistische bureaus zijn minder afhankelijk van de Nederlandse markt en worden minder geraakt. 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% % Totaal Architectenbureaus Ingenieursbureaus Exploitatiebeeld verbeterd Bron: CBS Architecten en ingenieurs wisten in 2010, ondanks de moeilijke marktomstandigheden in de bouw, een beter bedrijfsresultaat te Bedrijfsresultaat Afschrijvingen realiseren. De kosten van de omzet daalden met 3% als gevolg van betere 3% 6% kostenbeheersing. De arbeidskosten stegen met 2%, doordat er meer werd gereorganiseerd. Het aandeel van de afschrijvingen bleef vrijwel onveranderd. Arbeidskosten 42% 49% Kosten van de omzet Minder nieuwe opdrachten voor architecten Bron: CBS De bouwsom nieuwe opdrachten voor architecten is in 2011 verder gedaald. De lage investeringsbereidheid van huishoudens en het bedrijfsleven was hier debet aan. De daling vindt vooral in de nieuwbouw plaats, waar de instroom van opdrachten met bijna 70% is gedaald ten opzichte van De instroom van renovatieprojecten daalde met slechts eenderde. Het aandeel is echter klein, waardoor architecten niet op dit segment kunnen terugvallen. Index (2007=100) Woningen Utiliteitsgebouwen Totaal Bouwproductie daalt in 2012 Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research In 2011 nam de woningbouwproductie met 4% toe. Het tijdelijk verlaagde btw-tarief en de milde winter zorgden voor deze positieve impuls. De utiliteitsbouwproductie steeg in 2011 met 3% en werd gedreven door een sterke groei van kleine, niet-vergunningsverplichte werkzaamheden. Voor 2012 wordt een terugval van de burgerlijke en utiliteitsbouw verwacht, als gevolg van de crisis op de woningmarkt, de overheidsbezuinigingen en lage investeringsbereidheid van ondernemers. 5% 0% -5% -10% -15% r 2012v 2013v Woningen Utiliteitsbouw

14 12 beleggers in OG Meer vraag naar duurzaam vastgoed door lagere kosten over levensduur panden Meer interesse in huurwoningen boven liberalisatiegrens Huren in 2012 onder druk, leegstand neemt toe Branchebeschrijving Beleggers in onroerend goed zijn vooral actief op de woningmarkt en de commerciële onroerendgoedmarkt. Hun kernactiviteiten zijn het direct beleggen in vastgoed en het exploiteren ervan. Het aan- en verkopen van vastgoed is ook onderdeel van de bedrijfsvoering, maar de beleggingen kennen een langetermijnhorizon. Het beleggingsrendement bestaat uit twee componenten: direct rendement (huurinkomsten minus exploitatiekosten/aankoopsom) en indirect rendement (waardeontwikkeling vastgoed). Trends en ontwikkelingen Het beleggingsklimaat verslechterde in 2011, mede door de Europese schuldencrisis. Er was minder vreemd vermogen beschikbaar en financiers keken kritischer naar de schuldratio dan voor de grote crisis. Bovendien was het beleggingsvertrouwen in Nederlands vastgoed laag, door de negatieve waardegroei in bijna alle deelmarkten, exclusief de winkelmarkt. Hierdoor nam het investeringsniveau in vastgoed af. De directe rendementen stegen in de winkel- en kantorenmarkt door de lagere transactieprijzen. De rendementen van bedrijfspanden en woningen bleven vrijwel ongewijzigd. In alle commerciële vastgoedmarkten is de enorme kloof tussen de top- en secundaire locaties verder toegenomen. Zo is de vraag naar winkelruimte op A1 locaties (hoofdwinkelstraten) zeer groot, terwijl de leegstand op B en C locaties (aanloopstraten en buurtwinkelcentra) verder opliep. Op de kantorenmarkt vindt eenzelfde ontwikkeling plaats. Verouderde kantoorpanden worden ingeruild voor nieuwe, flexibele kantoorpanden op goede locaties. Door de crisis op de (koop)woningmarkt is de vraag naar betaalbare woningen in de vrije huursector toegenomen. Beleggers kijken door de huidige marktomstandigheden meer naar de total cost of ownership van vastgoed. Duurzame gebouwen scoren over het algemeen beter op dit punt, waardoor de vraag naar deze objecten toeneemt. Bovendien zijn gebruikers bereid om meer huur te betalen voor duurzaam vastgoed, vanwege de lagere gebruikskosten. Onze visie Door de marktomstandigheden in 2012, staan vastgoedbeleggers voor een aantal uitdagingen. Zo zal het proces van deleveragen doorgaan en staan een groot aantal vastgoedfondsen aan de vooravond van een herfinancieringsronde voor leningen die in de hoogtijdagen zijn afgesloten. Daarnaast ondervindt de branche hinder van het tegenzittende economische tij, waardoor de huren onder druk staan en de leegstand verder oploopt. We zien kansen in de woningmarkt, en dan vooral in het middeldure huursegment. Dit komt omdat de beoogde jaarlijkse huurverhoging van huishoudens met een inkomen van EUR de inflatie plus maximaal 5% mag bedragen. Deze extra huurverhoging is bedoeld om het scheefwonen te ontmoedigen en maakt het voor beleggers interessant om in het segment net boven de huurliberalisatiegrens te stappen. Op de kantorenmarkt neemt de vraag naar kleinere kantoorpanden toe, doordat steeds meer bedrijven en publieke instanties overstappen op Het Nieuwe Werken. Daarnaast zullen beleggers meer moeten gaan investeren om hun panden aantrekkelijk te houden/maken voor huurders. Dalende consumentenbestedingen en de opkomst van online retail plagen de winkelmarkt. Ondernemers willen hierdoor meer flexibiliteit in hun huurcontracten, bijvoorbeeld door op omzet gebaseerde huurcontracten. Kerngegevens Websites Aantal bedrijven: waarvan verhuur: waarvan handel: Leegstand kantorenmarkt: 14,3% Leegstand winkelmarkt: 6,0% Totaal rendement (ROZ/IPD): +3,8%

15 beleggers in OG 13 Direct rendement verslechterd Bron: ROZ/IPD De directe rendementen van kantoren en winkels stegen in Dit werd veroorzaakt door lagere transactieprijzen, als gevolg van de dunne markt en het vertrek van grote buitenlandse beleggers. Door het aantrekken van de economie in de eerste helft van 2011, was er meer vraag naar bedrijfsruimten en stegen de aankoopsommen en de huren. Per saldo daalde hierdoor het directe rendement fractioneel. 8% 7% 6% 5% 4% Kantoren Bedrijfsruimten Winkels 2011 Indirect rendement onder druk Bron: ROZ/IPD De waardegroei van kantoren en bedrijfsruimte daalde in 2011 voor een vierde jaar op rij. In beide segmenten staat de waarde van minder courante en leegstaande panden onder druk. De waarde van winkelpanden ontwikkelde zich, ondanks de lagere consumptie, positief door de schaarste aan winkelvastgoed in hoofdwinkelstraten en de sterke vraag van grote winkelketens. 10% 5% 0% -5% -10% Kantoren Bedrijfsruimten Winkels 2011 Nieuwe beleggingen nemen af Bron: Vastgoedmarkt Het nieuwe beleggingsvolume kromp met 15% in Dit werd hoofdzakelijk veroorzaakt door de terugval van beleggingen in 5 kantoren. De terugval van beleggingen in kantoren komt door de terug- 4 houdendheid van buitenlandse beleggers vanwege de problemen 3 op de Nederlandse kantorenmarkt. Er werd meer belegd in winkelruimte. Dit segment heeft het tijdens en na de kredietcrisis beter gedaan dan andere vastgoedsegmenten. EUR mrd Kantoren Winkels Bedrijfsruimte 2011 Aanbod en opname toegenomen Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff, PropertyNL In 2011 was de opname van kantoorruimte wederom zeer laag. De vraag naar kantoren staat al jaren onder druk door Het Nieuwe 10,0 1,00 Werken. Hierdoor blijft het aanbod hoog. 7,5 0,75 De opname van winkels nam in 2011 met 16% toe door de opmars van grote (internationale) winkelketens. Het aanbod steeg 5,0 0,50 fractioneel. De aanzienlijke stijging van de opname van bedrijfsruimte in 2011 is te herleiden tot het aantrekken van de economie in het eerste halfjaar van x mln m 2 2,5 0, Aanbod kantoren (l.as) Opname kantoren (l.as) 0,25 0,00 x mln m 2 Aanbod bedrijfsruimten (l.as) Opname bedrijfsruimten (l.as) Aanbod winkelruimte (r.as) Opname winkelruimte (r.as)

16 14 bouwmaterialenindustrie Hogere eisen aan gebouwen vragen innovatieve oplossingen bouwmaterialenfabrikanten Ketensamenwerking en levenscyclusbenadering bieden kansen Operationele marges in 2012 onder druk door krimpende bouwproductie en hoge olieprijs Branchebeschrijving De bouwmaterialenindustrie omvat de productie van onder meer stortklaar beton, betonproducten, cement, gips, glas (veiligheidsglas of meerwandig glas), asfalt, baksteen en aardewerk. Ongeveer eenderde van deze bedrijven is actief in de beton- en cementindustrie. De NVTB (Nederlands Verbond Toelevering Bouw) behartigt de gemeenschappelijke belangen van de industrie op het gebied van de productie en handel in bouwproducten. Trends en ontwikkelingen In 2011 herstelde de bouwmaterialenindustrie van de krimp in de vorige twee jaren. De bouwproductie nam met 3,5% toe, waardoor de vraag naar bouwmaterialen duidelijk toenam. De bezettingsgraad van de bouwmaterialenindustrie verbeterde hierdoor in de loop van het jaar. Het oude niveau is echter nog niet in zicht. De bezettingsgraad lag in 2011 nog acht procentpunt onder het langjarige gemiddelde van voor de grote crisis, waardoor overcapaciteit de bouwmaterialenindustrie nog altijd parten speelt. Door de steeds strengere energieprestatiecoëfficiënt neemt het belang van isolatie en kierdichtheid toe. Dit vraagt slimme oplossingen voor de aansluiting tussen bouwdelen. Zo kan er op de bouwplaats veel tijd worden bespaard door in het prefabricageproces deze aansluitingen al aan te brengen. Er is steeds meer aandacht voor duurzame bouwmaterialen die het grondstofverbruik verminderen, door bijvoorbeeld meer te recyclen. Daarnaast worden productieprocessen verbeterd waardoor de CO 2-uitstoot wordt gereduceerd. Naast product- en procesinnovatie kunnen bouwmaterialenfabrikanten zich onderscheiden op gebied van leveringsconcepten die helpen de logistiek op en om de bouwplaats te vergemakkelijken. Aangezien er steeds meer binnenstedelijk gebouwd wordt, is dit steeds belangrijker. Fabrikanten kunnen ook de plaatsing van bouwdelen op zich nemen. Dit stelt ze in staat om meerwaarde te leveren aan de opdrachtgever, die hierdoor wordt ontzorgd. Onze visie Kerngegevens ABN AMRO verwacht dat de bouwproductie in 2012 met 3,5% zal krimpen, als gevolg van de lage investeringsbereidheid bij ondernemers en particulieren en de bezuinigingen bij overheden. Alle deelsectoren in de bouw dalen hierbij ongeveer even hard. Dit raakt de bouwmaterialenindustrie, waardoor de omzet in 2012 met circa 3% daalt. Door de hoge olieprijzen, zullen de operationele marges van de energie-intensieve bouwmaterialenindustrie eveneens onder druk staan. Ketensamenwerking gaat een steeds grotere rol spelen, doordat bouwprojecten steeds complexer worden. Door meer en in een eerder stadium samen te werken met ketenpartners en opdrachtgevers, kunnen bouwmaterialenfabrikanten betere en efficiëntere oplossingen aanbieden. De faalkosten kunnen afnemen, doordat de onderlinge communicatie in het bouwteam beter verloopt. ABN AMRO verwacht dat opdrachtgevers en gebouweigenaren zich steeds meer gaan focussen op de levenscyclusbenadering voor gebouwen en naast de stichtingskosten naar de exploitatiekosten van gebouwen zullen kijken. Hierdoor kan worden voorkomen dat bezuinigingen in de initiële investeringen leiden tot een veelvoud van exploitatiekosten over de levensduur van een gebouw. Bouwmaterialenfabrikanten kunnen hier op inspelen door de kosten gedurende de levenscyclus van hun bouwmaterialen in kaart te brengen en aan opdrachtgevers te communiceren. Hiermee kunnen fabrikanten zich onderscheiden. Websites Aantal bedrijven: waarvan met een werkzame persoon: 58% waarvan glas- en glaswerkindustrie: 670 ABN AMRO omzetverwachting 2012: -3% Producentenprijzen: +1,8% Omzetontwikkeling: +8,9% Bouwproductie: EUR 56,1 mrd

17 bouwmaterialenindustrie 15 Omzetontwikkeling verbeterd Bron: CBS In 2011 steeg de omzet van de bouwmaterialenindustrie met bijna 9% door het aantrekken van de bouw in binnen- en buitenland. Door de slechte vooruitzichten voor de Nederlandse bouwproductie in 2012 (-3,5%) verwacht ABN AMRO dat de binnenlandse omzet in de bouwmaterialenindustrie weer afneemt. De buitenlandse omzet zal in 2012 stabiliseren en kan daardoor niet voorkomen dat de totale omzet met 3% daalt. 20% 10% 0% -10% -20% Binnenland Buitenland Totaal 2011 Exploitatiebeeld verslechterd Bron: CBS In 2010 bleven de loonkosten en de kosten van de omzet als percentage van de omzet nagenoeg stabiel ten opzichte van een Bedrijfsresultaat Afschrijvingen jaar eerder. Het aandeel van de afschrijvingen nam toe door de tijdelijke invoe- 5% 4% ring van de willekeurige afschrijving. Met het aflopen van deze stimuleringsmaatregel in 2012 zullen de afschrijvingen weer afnemen. Loon, salaris en sociale premies 21% 70% Kosten van de omzet Het bedrijfsresultaat kwam door de toename van de afschrijvingen lager uit in Bezettingsgraad aangetrokken bron: CBS De bezettingsgraad trok in de loop van 2011 aan door de toenemende vraag naar bouwmaterialen, maar zakte aan het eind 90% van het jaar weer in. De recessie in de tweede helft van 2011 en de stagnatie van de 80% bouwproductie waren hiervoor de aanleiding. ABN AMRO verwacht dat in 2012 de bezettingsgraad iets zal dalen 70% door de krimpende bouwproductie. 60% Internationale handel in bouwmaterialen toegenomen bron: CBS De uitvoer van bouwmaterialen bleef over de periode nagenoeg stabiel. Door het aantrekken van de Nederlandse bouwproductie, nam de vraag naar buitenlandse bouwmaterialen toe, waardoor de invoer met 15% steeg. Voor 2012 verwacht ABN AMRO dat de invoer, door de vooruitzichten in de bouw, licht daalt. De uitvoer zal door de matige vooruitzichten voor de Europese bouw stabiel blijven EUR mln Invoerwaarde Uitvoerwaarde

18 16 grond-, weg- en waterbouw Productie onder druk door overheidsbezuinigingen en lage investeringsbereidheid bedrijven Ketensamenwerking en BIM worden belangrijker vanwege complexiteit bouwprojecten Kansen middellange termijn: waterveiligheid en vervanging infrastructuur Branchebeschrijving De grond-, water- en wegenbouw (GWW) bestaat uit een aantal segmenten, waarvan wegenbouw, grondwerk en riolering, civiele betonbouw en kabels en leidingen veruit de belangrijkste zijn. Zij hebben een gezamenlijk aandeel van bijna 75% in de productie. Overige segmenten zijn railbouw, baggerwerk, kust- en oeverwerk en straatwerk. Circa 80% van alle ondernemingen in de GWW heeft minder dan vijf werkzame personen en slechts een klein deel heeft meer dan honderd werkzame personen. Daarnaast is er een aantal zelfstandigen zonder personeel (ZZP ers). Trends en ontwikkelingen De milde winter en goede economische omstandigheden in de eerste helft van het jaar waren gunstig voor de ontwikkeling van de GWWproductie in In de tweede helft stagneerde de bouwproductie door de onrust rond de Europese schuldencrisis en de aankondiging van grootschalige overheidsbezuinigingen. Per saldo nam de GWWproductie met 2,3% toe. Deze groei kwam vooral voor rekening van de Rijksoverheid in het kader van de Spoedwet Wegverbreding en de Crisis- en herstelwet. De productiegroei in opdracht van gemeenten steeg slechts marginaal. Doordat de budgetten bij gemeenten sterk onder druk staan, investeren zij minder in infrastructuur en in nieuwbouwlocaties. Begin 2012 is een wetsvoorstel voor de nieuwe aan- bestedingswet aangenomen door de Tweede Kamer. Belangrijke veranderingen zijn, dat in de nieuwe wet het onnodig clusteren van opdrachten wordt tegengegaan, vergelijkbare in plaats van gelijke projecten als referenties kunnen dienen en omzeteisen worden beperkt. Dit is gunstig voor het MKB in de GWW, dat hierdoor eerder in aanmerking komt voor overheidsopdrachten. Door de toegenomen complexiteit van bouwprojecten wordt ketensamenwerking en integratie steeds belangrijker. Instrumenten als Bouw Informatie Modellen worden ook in de GWW belangrijker, omdat ze de faalkosten kunnen terugbrengen. Per 1 april 2012 is het nieuwe bouwbesluit van kracht. Onze visie Door de slechte economische omstandigheden als gevolg van de Europese schuldencrisis, is de investeringsbereidheid van bedrijven in nieuwe infrastructuur laag. Daarnaast moeten overheden sterk bezuinigingen om hun financiën op orde te brengen. Doordat overheden en het bedrijfsleven hun investeringen in de GWW terugschroeven, krimpt de GWW-productie in 2012 met 3,5%. Voor 2013 verwacht ABN AMRO een stabilisatie van de productie, mits de economie weer herstelt van de gevolgen van de schuldencrisis en de nog aan te kondigen overheidsbezuinigingen geen al te grote invloed op de GWW zullen hebben. Afgezien van de problemen op de korte termijn, zijn er genoeg kansen voor de sector op de middellange termijn. Zo wordt er Kerngegevens meer geïnvesteerd in het bestaande wegennet en in spoorlijnen om de mobiliteit te verbeteren. Daarnaast is er volgens de Deltacommissie één á anderhalf miljard per jaar nodig om de waterveiligheid te verhogen. Projecten als Ruimte voor de Rivier, de Maaswerken en het Tweede Hoogwaterbeschermingsprogramma moeten de komende jaren de overstromingsrisico s beperken. Ook zal de naoorlogse infrastructuur van energie- en waterbedrijven vervangen moeten worden. We zien dat er, door de beperkte budgetten bij overheden, meer ruimte ontstaat voor geïntegreerde contracten, zoals DBFM(O) (Design, Build, Finance, Maintain (and Operate)). Hiermee zou er ook meer nadruk kunnen komen op de levenscyclusbenadering. Websites Aantal bedrijven: waarvan met 1 werkzame persoon: 68% waarvan met >100 werkzame personen: 80 waarvan buizen- en kabelleggers: Grond-, water- en wegenbouwproductie: EUR 13,8 mrd Gemiddelde prijsverandering: +3,7% ABN AMRO productieverwachting 2012: -3,5%

19 grond-, water- en wegenbouw 17 Omzetontwikkeling in 2011 hersteld Bron: CBS In 2011 steeg de omzet in de GWW met 6%. Deze omzetgroei werd gedreven door de milde winter en de uitvoering van stimuleringsmaatregelen in het kader van de Crisis- en herstelwet. De vooruitzichten voor 2012 zijn echter ongunstig, door de economische tegenwind en de bezuinigingen bij Rijksoverheid en gemeenten. Hierdoor neemt de omzet met ongeveer 4% af. 15% 10% 5% 0% -5% -10% Exploitatiebeeld verslechterd Bron: CBS Het bedrijfsresultaat verslechterde in 2010 als gevolg van de crisis in de bouw. De loonkosten liepen op door reorganisaties, maar ook omdat er minder uitbesteed werd aan derden. Hierdoor daalden Bedrijfsresultaat Afschrijvingen 4% 3% ook de kosten van de omzet. De afschrijvingen als percentage van de omzet namen toe doordat bouwbedrijven gebruik maakten van de stimuleringsmaatregel Loon, salaris en sociale premies 24% 68% Kosten van de omzet tijdelijk willekeurige afschrijving. Orderportefeuille GWW gekrompen Bron: EIB De orderportefeuille van de grond- en waterbouw is in 2011 vrijwel stabiel gebleven. De terugval in de grondbouw werd gecompenseerd door toegenomen activiteit in de waterbouw. Door de sterke bezuinigingen bij gemeenten en Rijksoverheid, daalde het aantal aanbestedingen in de GWW in de tweede helft van Hierdoor nam de orderportefeuille in de wegenbouw in het tweede halfjaar sterk af. Maanden productie GWW Grond- en waterbouw Wegenbouw Bouwproductie GWW Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research De GWW-productie steeg met meer dan 2% in Dit werd gedreven door de economische omstandigheden en de milde winter in de eerste helft van het jaar. ABN AMRO verwacht dat de productie in 2012 terugvalt door de Groei (j-o-j) 4% 2% 0% 0% 0% 0% slechte economische omstandigheden en de -2% overheidsbezuinigingen. -4% In 2013 zal de GWW-productie stabiliseren, mits de economie herstelt. Dit zal bedrijven het vertrouwen geven om weer in infrastructuur te investeren. -6% -8% r 2012v Nieuwbouw Onderhoud Totaal 2013v

20 18 houtindustrie Opdrachtgevers en wet- en regelgeving stimuleren gebruik duurzaam hout Laag productieniveau in de bouwnijverheid veroorzaakt overcapaciteit houtindustrie Omzet houtindustrie daalt met 5% in 2012 door terugval bouwproductie Branchebeschrijving De houtindustrie omvat voornamelijk timmerbedrijven die producten voor de bouw produceren, zoals deuren, ramen, trappen en kozijnen. Daarnaast zijn er de producenten van emballagemateriaal, plaatmateriaal en overige houtproducten (zoals lijsten) en de bedrijven die hout verduurzamen. En Nederland kent nog een beperkt aantal houtzagerijen. Tweederde van de omzet in de houtindustrie wordt gerealiseerd door de timmerindustrie. De branche is kleinschalig: minder dan 10% van de bedrijven in de houtindustrie beschikt over twintig of meer werknemers. Trends en ontwikkelingen Na jaren van krimp steeg de omzet in de houtindustrie met 5% in Hoewel de omzet na drie jaar krimp weer aantrok, zijn de problemen in de houtindustrie nog niet achter de rug. De omzet lag eind 2011 nog altijd 20% onder het niveau van Dit lage omzetniveau is het gevolg van het lage niveau van de bouwproductie in de burgerlijke en utiliteitsbouw (B&U) sinds de crisis van Het niveau van de bouwproductie in de B&U bevond zich, ondanks het herstel in 2011, nog 15% onder het niveau van De matige omstandigheden op de Nederlandse markt stonden in contrast met het herstel van de wereldwijde vraag naar hout. Dit had grote invloed op de invoerprijzen, die met bijna 6% stegen. De afzetprijzen namen echter met slechts 2,4% toe, waardoor de prijsdruk in de houtindustrie aanhield. Het lage omzetniveau en de hoge prijsdruk zorgden dat de problemen in de branche aanhielden, waardoor het aantal faillissementen hoog bleef. Een verdere afbouw van de productiecapaciteit in de houtindustrie lijkt nodig om de balans tussen vraag en aanbod te herstellen. De vraag naar duurzaam hout blijft toenemen, doordat steeds meer publieke en private opdrachtgevers het gebruik van duurzaam hout voorschrijven. Daarnaast zal het verbod van de Europese Unie op de invoer van illegaal gekapt hout (FLEGT-verordening) uit partnerlanden leiden tot een duurzamere houtketen. Onze visie ABN AMRO verwacht dat de omzet in de houtindustrie in 2012 met 5% daalt als gevolg van de krimpende bouwproductie (-3,5%). De woningbouw wordt hard getroffen door de crisis op de woningmarkt. Er is een gebrek aan vertrouwen onder potentiële kopers door de sterke terugval van het transactieniveau, de dalende huizenprijzen en de discussie over de hypotheekrenteaftrek. Dit leidde tot een daling van het aantal verkochte nieuwbouwwoningen met 30%. Hierdoor staat de nieuwbouwproductie van woningen de komende jaren onder druk. In de utiliteitsbouw ondervindt men hinder van de overheidsbezuinigingen en de lage investeringsbereidheid van ondernemers, als gevolg van de verslechterde economische omstandigheden. De vraag naar nieuwe Kerngegevens bedrijfsgebouwen in de publieke en marktsector is hierdoor gedaald. De grond-, weg- en waterbouw (GWW) heeft eveneens last van de grootschalige bezuinigingen bij Rijksoverheid en gemeenten, waardoor infrastructurele projecten worden uit- dan wel afgesteld. We zien dat er in de bouw steeds meer prefabricage plaatsvindt. De houtindustrie kan hier op inspelen door voor nog meer houtproducten leveringsconcepten te ontwikkelen, zoals dat nu al bij kozijnen en deuren het geval is. We zien ook dat gebouweigenaren steeds meer kijken naar de kosten van een gebouw over de gehele levenscyclus. Ondernemers kunnen hier op inspringen door de total cost of ownership van hun producten te berekenen en te communiceren. Websites Aantal bedrijven: waarvan met 1 werkzame persoon: 54% waarvan primaire houtbewerking: 225 Omzetverwachting ABN AMRO 2012: -5% waarvan timmerindustrie: Producentenprijzen: +2,1% Omzet: EUR 2,5 mrd

bouw sectormonitor november 2011

bouw sectormonitor november 2011 sectormonitor bouw november 211 > ABN AMRO verwacht na klein herstel in 211 een terugval in 212 > Daling verkoop nieuwbouwwoningen leidt tot krimp woningbouw > Ondernemers focussen in krimpende markt meer

Nadere informatie

Visie op Architecten- en Ingenieursbureaus Update 2014

Visie op Architecten- en Ingenieursbureaus Update 2014 Visie op Architecten- en Ingenieursbureaus Update 2014 Daling bouwproductie raakt architecten harder dan ingenieurs, eerste herstel zichtbaar In 2013 krimpt omzet van architectenbureaus met 12,2% en van

Nadere informatie

Bouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar

Bouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar Bouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar Het CPB heeft haar vooruitzichten voor de Nederlandse economie sterk neerwaarts aangepast. Het bbp daalt volgens het CPB dit jaar met 3,5 procent en

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Voorjaar 2015. Marien Vrolijk

Monitor Bouwketen. Voorjaar 2015. Marien Vrolijk Monitor Bouwketen Voorjaar 2015 Marien Vrolijk 2 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 5 1 Bouwketen 6 1.1 Recente ontwikkelingen 6 1.2 Conjunctuur bouwketen 8 2 Architectenbureaus 10 3 Ingenieursbureaus

Nadere informatie

TNO Bouwprognoses SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011

TNO Bouwprognoses SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011 TNO Bouwprognoses 2011-2016 SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011 In opdracht van: Ministerie van BZK 15 december 2011 Delft, TNO 1 Miljoen Euro 1 Samenvatting De TNO Bouwprognoses zijn

Nadere informatie

Tweede kwartaal Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland

Tweede kwartaal Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland Tweede kwartaal 2013 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland

Nadere informatie

Dienstensector houdt vertrouwen

Dienstensector houdt vertrouwen Stand van de Zakelijke Dienstverlening Dienstensector houdt vertrouwen Kasper Buiting Senior Sectoreconoom December 18 Inhoudsopgave pagina 1 Macro-economie: Eurozone en NL Voorlopende economische indicatoren

Nadere informatie

Verschuiving van grootschalige nieuwbouw in buitengebied naar kleinschalige (her-) bouw in bestaande situatie;

Verschuiving van grootschalige nieuwbouw in buitengebied naar kleinschalige (her-) bouw in bestaande situatie; Bouw De sector bouwnijverheid bestaat uit een diversiteit aan bedrijven. Belangrijke bedrijfsgroepen zijn: Aannemersbedrijven Burgerlijke en Utiliteitsbouw (algemeen en gespecialiseerd)* Aannemersbedrijven

Nadere informatie

bouw sectormonitor maart 2012

bouw sectormonitor maart 2012 sectormonitor bouw maart 2012 > ABN AMRO verwacht dat bouwproductie in 2012 met 3,5% krimpt > Oorzaken zijn bezuinigingen, crisis woningmarkt en economische tegenwind > Alle deelsectoren worden hard geraakt

Nadere informatie

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal Coenrapportomslag eerstekwartaal.indd 1

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal Coenrapportomslag eerstekwartaal.indd 1 Conjunctuurenquête Nederland Tweede kwartaal 11 Coenrapportomslag eerstekwartaal.indd 1 3-5-11 :36 Economisch herstel zet door Horeca en detailhandel haken aan Na een lichte afzwakking in het eerste kwartaal

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Najaar Marien Vrolijk

Monitor Bouwketen. Najaar Marien Vrolijk Monitor Bouwketen Najaar 2014 Marien Vrolijk 2 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 5 1 Bouwketen 6 1.1 Recente ontwikkelingen 6 1.2 Conjunctuur bouwketen 8 2 Architectenbureaus 10 3 Ingenieursbureaus

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Overall conclusie De Nederlandse economie groeit naar verwachting met 1¾% in 1 en met 1½% in 11. De toename van het bbp komt bijna volledig voor

Nadere informatie

Winstgroei en buffers ondersteunen investerings herstel

Winstgroei en buffers ondersteunen investerings herstel Na de snelle daling van de bedrijfswinsten door de kredietcrisis, is er recentelijk weer sprake van winstherstel. De crisis heeft echter geen gat geslagen in de grote financiële buffers van bedrijven.

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 8 Overall conclusie De kredietcrisis zorgt voor een terugval van de economische bedrijvigheid in Nederland die sinds het begin van de jaren tachtig niet is voorgekomen.

Nadere informatie

Bouwproductie groeit voor derde jaar op rij

Bouwproductie groeit voor derde jaar op rij Vooruitzicht Bouw Bouwproductie groeit voor derde jaar op rij Bouwproductie groeit met 4% in 216 Einde aan enorme groei afgegeven vergunningen en verkoop nieuwbouw 4% 216 ING Economisch Bureau 1 Bouw Bouwproductie

Nadere informatie

Rabobank Cijfers & Trends

Rabobank Cijfers & Trends Ingenieursbureaus Een ingenieursbureau adviseert, ontwerpt, ontwikkelt, voert projecten uit en realiseert plannen op het gebied van onder meer stedenbouw, grond-, water- en wegenbouw, burgerlijke en utiliteitsbouw,

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Najaar 2015. Jerzy Straatmeijer

Monitor Bouwketen. Najaar 2015. Jerzy Straatmeijer Monitor Bouwketen Najaar 2015 Jerzy Straatmeijer 2 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 5 1 Bouwketen 7 1.1 Recente ontwikkelingen 7 1.2 Conjunctuur bouwketen 10 2 Architectenbureaus 12 3 Ingenieursbureaus

Nadere informatie

Economie in 2015 Kans of kater?

Economie in 2015 Kans of kater? Economie in 2015 Kans of kater? Nico Klene Economisch Bureau Doorwerth 6 november 2014 Wat verwacht ú: - kans? - kater? 2 Opbouw - Buitenland: mondiale groei houdt aan - Nederland 3 VS: groei weer omhoog

Nadere informatie

Kennissessie Marktkansen 2011 en verder start om uur

Kennissessie Marktkansen 2011 en verder start om uur Kennissessie Marktkansen 2011 en verder start om 10.00 uur 1 Marktkansen 2011 en verder Bouwproductie & -prognoses Jacco Ridderhof & Richard Lamb 2 Wat ga ik vertellen Economische ontwikkelingen Situatie

Nadere informatie

Herstel in de industrie zet door. Samenvatting. Totale industrie. Omzet stijgt. Eerste kwartaal 2014

Herstel in de industrie zet door. Samenvatting. Totale industrie. Omzet stijgt. Eerste kwartaal 2014 Eerste kwartaal 214 Herstel in de industrie zet door Samenvatting Totale industrie Voedings- en genotmiddelenindustrie Aardolie-, chemische, rubber- en kunststofproductenindustrie Basismetaal- en metaalproductenindustrie

Nadere informatie

visie op bouw en vastgoed

visie op bouw en vastgoed visie op bouw en vastgoed sectorupdate 2013 Interviews Trends & ontwikkelingen Sectorvisie visie op bouw en vastgoed 1 Geachte relatie, Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers Monitor Bouwketen Daan Holtackers Rapport in opdracht van BNA, Bouwend Nederland, NLingenieurs en UNETO-VNI Juli 2014 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 3 1 Bouwkolom 5 1.1 Recente ontwikkelingen

Nadere informatie

UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE

UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE 3 E KWARTAAL 211 Gemaakt voor NVM Wonen Gemaakt door NVM Data & Research Inhoudsopgave 1 Introductie enquête... 3 1.1 Periode... 3 1.2 Respons... 3 2 Staat van de woningmarkt...

Nadere informatie

Conjunctuur enquête. Technologische Industrie Nederland

Conjunctuur enquête. Technologische Industrie Nederland Conjunctuur enquête Technologische Industrie Nederland Gunstig beeld met internationale onzekerheden Het CBS kopt donderdag 16 februari dat het ondernemersvertrouwen in Nederland nog nooit op zo n hoog

Nadere informatie

Vierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland

Vierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland Vierde kwartaal 2012 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland

Nadere informatie

De dip duurt niet eeuwig

De dip duurt niet eeuwig De dip duurt niet eeuwig Remko Nods (Elsevier) redactie.emedia@reedbusiness.nl De dip duurt niet eeuwig De Nederlandse bouw is in crisis door bezuinigingen van overheden en de problemen op de woningmarkt.

Nadere informatie

Thermometer economische crisis

Thermometer economische crisis 6 Thermometer economische crisis oktober 20 /11/20 1 Inleiding In deze zesde Thermometer economische crisis worden de recente ontwikkelingen op belangrijke gemeentelijke thema s gevolgd (economie, arbeidsmarkt,

Nadere informatie

2009 uitzonderlijk slecht economisch jaar voor Nederland

2009 uitzonderlijk slecht economisch jaar voor Nederland 2009 uitzonderlijk slecht economisch jaar voor Nederland 02 Krimp mondiale economie in 2009 Aziatische landen als eerste uit het dal Economie eurozone krimpt nog sterker dan wereldeconomie Krimp in 2009

Nadere informatie

Atradius Landenrapport

Atradius Landenrapport Atradius Landenrapport Nederland November 214 Overzicht Algemene informatie Belangrijkste sectoren (213, % van bbp) Hoofdstad: Amsterdam Diensten: 72% Regeringsvorm: Constitutionele monarchie Industrie:

Nadere informatie

Derde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Gelderland

Derde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Gelderland Derde kwartaal 212 Conjunctuurenquête Nederland Conjunctuurenquête Nederland I rapport derde kwartaal 212 Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers Ad Grootenboer

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers Ad Grootenboer Monitor Bouwketen Daan Holtackers Ad Grootenboer V01 Rapport in opdracht van BNA, Bouwend Nederland, FOSAG, NLingenieurs en UNETO-VNI Juni 2011 Inhoudsopgave Inleiding 3 1 Algemeen 5 1.1 De conjunctuurontwikkeling

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 BIJLAGE II Overall conclusie De Nederlandse economie groeit in 1 naar verwachting met 1¼%. Voor komend jaar wordt een groei van 1¾% voorzien. De toename van

Nadere informatie

Zakelijke dienstverlening

Zakelijke dienstverlening Zakelijke dienstverlening Trends, Ontwikkelingen, Cijfers & Prognoses Juni 16 Economisch Bureau Nederland Kasper Buiting Senior sector econoom 3376 kasper.buiting@nl.abnamro.com Inhoud Onderwerp Pag Kernpunten

Nadere informatie

De arbeidsmarkt klimt uit het dal

De arbeidsmarkt klimt uit het dal Trends en ontwikkelingen arbeidsmarkt en onderwijs De arbeidsmarkt klimt uit het dal Het gaat weer beter met de arbeidsmarkt in, ofschoon de werkgelegenheid wederom flink daalde. De werkloosheid ligt nog

Nadere informatie

Woningmarkt landelijk 2018 (KW3)

Woningmarkt landelijk 2018 (KW3) In het derde kwartaal van 218 werden volgens het CBS/Kadaster 56.921 woningen verkocht. Dat is 7,3% minder dan in het derde kwartaal van 217 en 7,5% meer dan in het tweede kwartaal van 218. De verkoop

Nadere informatie

Starters zien door de wolken toch de zon

Starters zien door de wolken toch de zon M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische

Nadere informatie

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's IP/11/565 Brussel, 13 mei 2011 Voorjaarsprognoses 2011-2012: Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's Het geleidelijke herstel van de EU-economie zet door, zo blijkt uit de vooruitzichten voor

Nadere informatie

jul/09 mei/09 jun/09 sep/09 sep/08 jan/09 feb/09 mrt/09 jun/09 aug/09 sep/09 aug/09

jul/09 mei/09 jun/09 sep/09 sep/08 jan/09 feb/09 mrt/09 jun/09 aug/09 sep/09 aug/09 HAAGSE MONITOR ECONOMISCHE RECESSIE 7 Deze monitor geeft zowel prognoses als gerealiseerde cijfers weer. Het vaststellen van gerealiseerde cijfers kost tijd, maar worden, zodra deze bekend zijn, in de

Nadere informatie

Huidig economisch klimaat

Huidig economisch klimaat Huidig economisch klimaat 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers, 49). Het aandeel

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB09-038 15 mei 2009 9.30 uur Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Grootste krimp na de Tweede Wereldoorlog Export en investeringen vallen

Nadere informatie

Monitor bouwketen. Voorjaar 2019

Monitor bouwketen. Voorjaar 2019 Monitor bouwketen Voorjaar 2019 Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw. Overnemen van de inhoud (of delen daarvan) is uitsluitend toegestaan met

Nadere informatie

Crisismonitor Drechtsteden

Crisismonitor Drechtsteden Crisismonitor juni 211 (cijfers t/m maart 211) Inhoud: 1. Werkloosheid 2. Werkloosheid naar leeftijd 3. Vacatures, bedrijven, leegstand 4. Woningmarkt Hoe staan de er voor op de arbeidsmarkt en de woningmarkt?

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers Monitor Bouwketen Daan Holtackers Rapport in opdracht van BNA, Bouwend Nederland, NLingenieurs en UNETO-VNI December 2013 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 3 1 Bouwkolom 5 1.1 Recente ontwikkelingen

Nadere informatie

Thermometer economische crisis

Thermometer economische crisis 9 Thermometer economische crisis oktober 20 Bestuursinformatie 07//20 gemeente Utrecht Inleiding In deze negende Thermometer economische crisis worden de recente ontwikkelingen op belangrijke gemeentelijke

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Voorjaar 2017

Monitor Bouwketen. Voorjaar 2017 Monitor Bouwketen Voorjaar 2017 Monitor Bouwketen Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw. Overnemen van de inhoud (of delen daarvan) is uitsluitend

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei valt terug

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei valt terug Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB11-069 15 november 2011 9.30 uur Economische groei valt terug Economie 1,1 procent gegroeid op jaarbasis in derde kwartaal Kwartaal op kwartaal 0,3 procent

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB05-144 21 december 2005 9.30 uur Groei economie derde kwartaal 2005 hoger dan eerder geraamd De Nederlandse economie is in het derde kwartaal van 2005 met

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Najaar 2017

Monitor Bouwketen. Najaar 2017 Monitor Bouwketen Najaar 2017 Monitor Bouwketen Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw. Overnemen van de inhoud (of delen daarvan) is uitsluitend

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Onderdeel Economische groei Inflatie Producentenvertrouwen Consumptie Omzet detailhandel Consumentenvertrouwen Hypotheken Hypotheek- en kapitaalmarktrente

Nadere informatie

Thermometer economische. crisis

Thermometer economische. crisis 8 Thermometer economische oktober 20 crisis 06//20 Inleiding In deze achtste Thermometer economische crisis worden de recente ontwikkelingen op belangrijke gemeentelijke thema s gevolgd (economie, arbeidsmarkt,

Nadere informatie

Meting economisch klimaat, november 2013

Meting economisch klimaat, november 2013 Meting economisch klimaat, november 2013 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers,

Nadere informatie

Van baan naar eigen baas

Van baan naar eigen baas M200912 Van baan naar eigen baas drs. A. Bruins Zoetermeer, juli 2009 Van baan naar eigen baas Ruim driekwart van de ondernemers die in de eerste helft van 2008 een bedrijf zijn gestart, werkte voordat

Nadere informatie

Visie op de Nederlandse economie in 2014

Visie op de Nederlandse economie in 2014 Visie op de Nederlandse economie in 2014 De economie lijkt in de tweede helft van 2013 de bodem te hebben bereikt. Het is sinds 2008 niet de eerste keer dat dit gebeurt. Na het aanvankelijke herstel gedurende

Nadere informatie

Conjunctuurtest voorjaar 2012

Conjunctuurtest voorjaar 2012 Conjunctuurtest voorjaar 0 Vereniging FME-CWM, Zoetermeer, februari 0 Kasper Buiting, beleidsadviseur Onderzoek en Economie www.fme.nl Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag zonder bronvermelding

Nadere informatie

SRA-Bouwscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015

SRA-Bouwscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Bouwscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Bouwscan De Bouwscan 2014 is 430 x ingevuld. 87% van de respondenten is dga of eigenaar. 62% heeft een kleine bouwonderneming met minder dan 10 fte,

Nadere informatie

Visie op Bouw en Vastgoed. Sectorupdate 2010

Visie op Bouw en Vastgoed. Sectorupdate 2010 Sectorupdate 2010 Voorwoord Veel sectoren nu door het dal heen In deze publicatie brengen we u graag op de hoogte van de huidige trends en ontwikkelingen en geven wij onze visie op uw sector. Als ondernemer

Nadere informatie

Bedrijfsruimtemarkt zuid-nederland Limburg en Noord-Brabant

Bedrijfsruimtemarkt zuid-nederland Limburg en Noord-Brabant Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 2011 viel de opname van bedrijfsruimte in 2012 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds

Nadere informatie

Minder faillissementen in 2016

Minder faillissementen in 2016 Vooruitzicht faillissementen Minder faillissementen in 2016 Faillissementen nog altijd boven pre-crisis niveau In 2016 voor derde jaar op rij minder faillissementen.maar nog altijd niet terug op pre-crisis

Nadere informatie

Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed

Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed Centraal Bureau voor de Statistiek Divisie Macro-economische Statistieken en Publicaties 3 november 24 Gemengde verwachtingen institutionele beleggers over vastgoed Drs. J.L. Gebraad De Stichting Leerstoel

Nadere informatie

Bijna 30% van de starters stopt na het eerste jaar Met name cafetaria s en restaurants worden na één jaar weer opgeheven

Bijna 30% van de starters stopt na het eerste jaar Met name cafetaria s en restaurants worden na één jaar weer opgeheven Kwartaalbericht Starters ING Economisch Bureau Bijna 30% van de starters stopt na het eerste jaar Met name cafetaria s en restaurants worden na één jaar weer opgeheven In het eerste kwartaal 2014 waren

Nadere informatie

Kredietverlening aan Nederlandse bedrijven loopt terug

Kredietverlening aan Nederlandse bedrijven loopt terug Het Nederlandse bedrijfsleven is in sterke mate afhankelijk van bancaire kredietverlening. De groei van de zakelijke kredietverlening is in de tweede helft van 28 vertraagd. Dit hangt grotendeels samen

Nadere informatie

M201012. Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011

M201012. Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 M201012 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, juli 2010 Economisch herstel MKB blijft achter bij grootbedrijf Ondanks het toegenomen optimisme

Nadere informatie

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal 2015. Bedrijfsleven onveranderd positief

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal 2015. Bedrijfsleven onveranderd positief Conjunctuurenquête Nederland Tweede kwartaal 215 Bedrijfsleven onveranderd positief Voorwoord Dit rapport geeft de belangrijkste uitkomsten van de Conjunctuurenquête Nederland van het tweede kwartaal 215.

Nadere informatie

Research NL. Economic outlook 3e kwartaal 2010 Nederland

Research NL. Economic outlook 3e kwartaal 2010 Nederland Research NL Economic outlook 3e kwartaal 2010 Nederland Herstel economie zet aarzelend door Economische situatie Huishoudens zijn nog steeds terughoudend met hun consumptie en bedrijven zijn terughoudend

Nadere informatie

Kwartaalmonitor VHG 01

Kwartaalmonitor VHG 01 Kwartaalmonitor VHG 01 4 e kwartaal 2018 Aanvullend statistisch onderzoek voor VHG - Branchevereniging voor ondernemers in de groene sector VHG-leden boekten 7,8 procent meer omzet in het vierde kwartaal

Nadere informatie

Groei of krimp? bij Pincode 5e ed. 4GT Hoofdstuk 7 en 4K Hoofdstuk 5 aanvullend lesmateriaal n.a.v. vernieuwde syllabus EC/K/5A: 2

Groei of krimp? bij Pincode 5e ed. 4GT Hoofdstuk 7 en 4K Hoofdstuk 5 aanvullend lesmateriaal n.a.v. vernieuwde syllabus EC/K/5A: 2 Groei of krimp? bij Pincode 5e ed. 4GT Hoofdstuk 7 en 4K Hoofdstuk 5 aanvullend lesmateriaal n.a.v. vernieuwde syllabus EC/K/5A: 2 Als je moet kiezen welk plaatje je op je cijferlijst zou willen hebben,

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB07-010 13 februari 2007 9.30 uur Economie groeit 2,9 procent in 2006 De Nederlandse economie is in 2006 met 2,9 procent gegroeid. Dit is bijna twee keer

Nadere informatie

Persbericht ABP, eerste halfjaar 2008

Persbericht ABP, eerste halfjaar 2008 Persbericht ABP, eerste halfjaar 2008 Hoofdpunten Rendement over eerste helft 2008 is 5,1%. De dekkingsgraad is medio 2008 uitgekomen op 132%. De kredietcrisis eist zijn tol. Vooral aandelen en onroerend

Nadere informatie

Hieronder vindt u de belangrijkste sheets uit de presentatie van Mr. Drs. J. Wijn, zoals deze zijn vertoond tijdens de 'ABN AMRO blikt

Hieronder vindt u de belangrijkste sheets uit de presentatie van Mr. Drs. J. Wijn, zoals deze zijn vertoond tijdens de 'ABN AMRO blikt Hieronder vindt u de belangrijkste sheets uit de presentatie van Mr. Drs. J. Wijn, zoals deze zijn vertoond tijdens de 'ABN AMRO blikt vooruit'-bijeenkomsten, gehouden tussen 21 en 28 september 2010. Een

Nadere informatie

visie op bouw en vastgoed

visie op bouw en vastgoed visie op bouw en vastgoed sectorupdate 2013 Interviews Trends & ontwikkelingen Sectorvisie visie op bouw en vastgoed 1 Geachte relatie, Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen 1e kwartaal 9 Overall conclusie In de tweede helft van 8 sloeg de kredietcrisis ook in Nederland over naar de rest van de economie. De vooruitzichten voor 9 en 1 zijn in

Nadere informatie

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers

Monitor Bouwketen. Daan Holtackers Monitor Bouwketen Daan Holtackers Rapport in opdracht van BNA, Bouwend Nederland, NLingenieurs en UNETO-VNI Juni 2013 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 3 1 Bouwkolom 5 1.1 Recente ontwikkelingen

Nadere informatie

Conjunctuurenquête Nederland

Conjunctuurenquête Nederland Nieuw: metingen op provinciaal niveau Conjunctuurenquête Nederland Rapport eerste kwartaal 212 Conjunctuurenquête Nederland I rapport eerste kwartaal 212 Inhoud rapportage COEN in het kort Economisch klimaat

Nadere informatie

Bouwprognoses Bouwkennis Businessclub 2 november 2017 Dr Walter J.J. Manshanden Olaf Koops

Bouwprognoses Bouwkennis Businessclub 2 november 2017 Dr Walter J.J. Manshanden Olaf Koops Bouwprognoses 2017-2022 Bouwkennis Businessclub 2 november 2017 Dr Walter J.J. Manshanden Olaf Koops Bouwprognoses 2017-2022 Internationale conjunctuur; positief sentiment Het sentiment is gedraaid Wereldeconomie

Nadere informatie

Nieuwsbrief Zeeuwse arbeidsmarktmonitor Nummer 5: december 2015

Nieuwsbrief Zeeuwse arbeidsmarktmonitor Nummer 5: december 2015 Nieuwsbrief Zeeuwse arbeidsmarktmonitor Nummer : december 2 Zeeuwse ondernemers blijven gunstig gestemd Winstgevendheid bouwondernemers pas volgend jaar op peil Krapte aan personeel in sectoren ICT en

Nadere informatie

Bouwproductie & prognoses. BouwKennis BusinessClub Jacco Ridderhof - 4 maart 2015

Bouwproductie & prognoses. BouwKennis BusinessClub Jacco Ridderhof - 4 maart 2015 Jacco Ridderhof Bouwproductie & prognoses BouwKennis BusinessClub Jacco Ridderhof - 4 maart 2015 2 3 Opbouw presentatie Nederland: economische context en de impact op: Woningnieuwbouwproductie tot en met

Nadere informatie

Persbericht. Economie verder gekrompen. Centraal Bureau voor de Statistiek. Uitvoer blijft groeien. Minder investeringen

Persbericht. Economie verder gekrompen. Centraal Bureau voor de Statistiek. Uitvoer blijft groeien. Minder investeringen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB13-011 14 februari 2013 9.30 uur Economie verder gekrompen Economie krimpt in vierde kwartaal 0,2 procent t.o.v. kwartaal eerder Ten opzichte van een jaar

Nadere informatie

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2010. Amstelveen. 40% minder opname kantoorruimte. Grootste transacties. 40% minder opname kantoorruimte

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2010. Amstelveen. 40% minder opname kantoorruimte. Grootste transacties. 40% minder opname kantoorruimte Research Kantorenvisie Regio Amsterdam Januari 2010 40% minder opname kantoorruimte De negatieve economische ontwikkelingen in Nederland in 2009 hebben bijgedragen aan een terugval in de opname van kantoorruimte

Nadere informatie

SRA-Automotivescan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015

SRA-Automotivescan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Automotivescan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Automotivescan De Automotivescan 2014 is 464 x ingevuld: 4 van de respondenten heeft een merk-garagebedrijf en 5 is universeel. 71% heeft een

Nadere informatie

Derde kwartaal Conjunctuurenquête Nederland. Nederland totaal

Derde kwartaal Conjunctuurenquête Nederland. Nederland totaal Derde kwartaal 2013 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland

Nadere informatie

Crisismonitor Drechtsteden

Crisismonitor Drechtsteden Crisismonitor oktober 211 (cijfers t/m september 211) Inhoud: 1. Werkloosheid 2. Werkloosheid naar leeftijd 3. Vacatures, bedrijven, leegstand 4. Woningmarkt Hoe staan de er voor op de arbeidsmarkt en

Nadere informatie

Wederom onrust op de beurs: hoe nu verder?

Wederom onrust op de beurs: hoe nu verder? Wederom onrust op de beurs: hoe nu verder? Net als we vorig jaar meerdere keren hebben gezien, zijn de beurzen wederom bijzonder nerveus en vooral negatief. Op het moment van schrijven noteert de AEX 393

Nadere informatie

Vastgoedrapport Groningen Assen 2011

Vastgoedrapport Groningen Assen 2011 Vastgoedrapport Groningen Assen 2011 Managementsamenvatting 2011 Het Vastgoedrapport Groningen-Assen 2011 stelt zich ten doel om een belangrijke informatiebron te zijn voor de hele regionale vastgoedsector.

Nadere informatie

Speech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam

Speech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam Speech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam thema; financiering van de woningmarkt Ik ben blij dat ik deze bijeenkomst kan bijwonen

Nadere informatie

Conjunctuurenquête voorjaar 2013

Conjunctuurenquête voorjaar 2013 Conjunctuurenquête voorjaar 2013 Vereniging FME-CWM, Zoetermeer, februari 2013 Kasper Buiting, beleidsadviseur Onderzoek en Economie www.fme.nl Vereniging FME-CWM, Zoetermeer, februari 2013 Alle rechten

Nadere informatie

Crisis en herstel in de bouwsector

Crisis en herstel in de bouwsector Crisis en herstel in de bouwsector De bouwsector verkeert in zwaar weer. Voorlopende ontwikkelingen, zoals woningverkopen en de omvang van de orderportefeuilles, kondigden anderhalf jaar geleden al de

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB08-077 14 november 2008 9.30 uur Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent Bijna een halvering in vergelijking met eerste halfjaar

Nadere informatie

Nederlandse economie in zicht

Nederlandse economie in zicht Nederlandse economie in zicht Groei boven 2% Economisch Bureau Nederland 2 juni 2015 Groei versnelt tot meer dan 2% in 2015 en 2016 De Nederlandse economie heeft de laatste twee kwartalen een behoorlijke

Nadere informatie

Saldo economisch klimaat. Q (verwacht) -39,8

Saldo economisch klimaat. Q (verwacht) -39,8 BEDRIJFSLEVEN TOTAAL 1. Bedrijfsleven eind 2008 in onzekerheid Het bedrijfsleven in het gebied van Kamer van Koophandel Den Haag heeft in het derde kwartaal van 2008 niet slecht gepresteerd, zeker niet

Nadere informatie

SECTORRAPPORT WONINGMARKT

SECTORRAPPORT WONINGMARKT SECTORRAPPORT WONINGMARKT UPDATE NOVEMBER 2017 www.colliers.nl 28 VRAAG Het aantal woningtransacties is in het derde kwartaal nagenoeg gelijk gebleven ten opzichte van vorig jaar. Dit komt vooral doordat

Nadere informatie

Crisismonitor Drechtsteden

Crisismonitor Drechtsteden Crisismonitor Oktober 2010 (cijfers t/m augustus 2010) Inhoud: 1. Werkloosheid (algemeen) 2. Werkloosheid naar leeftijd (jongeren en ouderen) 3. Vacatures, bedrijven en leegstand 4. Woningmarkt Hoe staan

Nadere informatie

Jaarcijfers 2012. 6 maart 2013

Jaarcijfers 2012. 6 maart 2013 Jaarcijfers 2012 6 maart 2013 Overzicht Klantbelang gediend met stevig financieel fundament Resultaat 255 miljoen Dividendvoorstel 88 miljoen Solvabiliteit 293% Kosten verder verlaagd met 6% Eigen Vermogen

Nadere informatie

Factsheet economische crisis. 2 e kwartaal 2012

Factsheet economische crisis. 2 e kwartaal 2012 Factsheet economische crisis 2 e kwartaal 212 O&S Oktober 212 2 Kort samengevat Ieder kwartaal factsheet economische crisis Vanwege de voortdurende economische crisis is er behoefte aan inzicht in de gevolgen

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persconferentie De Nederlandse economie vierde kwartaal 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persconferentie De Nederlandse economie vierde kwartaal 2009 Persconferentie De Nederlandse economie vierde kwartaal 2009 Sheet 1: Opening Goedemorgen dames en heren. Welkom op het Centraal Bureau voor de Statistiek bij de presentatie van de cijfers over het vierde

Nadere informatie

CRB CCR SR/LVN Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context

CRB CCR SR/LVN Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context CRB 2016-0510 SR/LVN 03.02.2016 Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context 2 CRB 2016-0510 Overzicht groei sinds 1996 Onder invloed van de conjuncturele

Nadere informatie

Omzet industrie daalt door lagere prijzen

Omzet industrie daalt door lagere prijzen Eerste kwartaal 21 Omzet industrie daalt door lagere prijzen Industrie Voedings- en genotmiddelenindustrie Aardolie-, chemische, rubber- en kunststofproductenindustrie Basismetaal- en metaalproductenindustrie

Nadere informatie

De ondernemende architect

De ondernemende architect De ondernemende architect Nieuwe realiteit Nieuwe architect Nieuwe BNA Bijeenkomsten met leden november / december 2012 Visie BNA De Nieuwe Realiteit leidt tot een transitie naar een nieuwe architectuurpraktijk!

Nadere informatie