ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË

Transcriptie

1 POD MAATSCHAPPELIJKE INTEGRATIE, CEL GROOTSTEDENBELEID ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË EINDRAPPORT Stefan De Corte Peter Raymaekers Karen Thaens Brecht Vandekerckhove Goedele François i.s.m. TNS DIMARSO Brussel, 31 oktober 2003

2

3 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD INHOUD 1. INLEIDING HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK Inleiding: de ontwikkeling van de stadsgewesten Suburbanisatie In welke mate is de suburbanisatiebeweging nog steeds een feit? Verhuisrichting Suburbanisatie als verhuisreden Verlies- en winstgebieden De relatie tussen de migraties en de economische conjunctuur Besluit Een hernieuwde belangstelling voor de stad? Socio-culturele veranderingen Economische verandering Stedelijk beleid Buitenlandse migraties Migraties in en tussen migratiebekkens Migraties in het licht van de levenscyclus Vertrek- en vestigingsmotieven Inleiding De vertrekmotieven Vestigingsmotieven Volgende verhuizing Evolutie in de motivering van de verhuisbeweging Besluit HET BELGISCH MIGRATIEPATROON IN DE JAREN Inleiding Gebruikte databank en terminologie De gebruikte data Terminologie Opbouw van het onderzoek Het Belgisch migratiepatroon COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE I

4 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING Algemene kenmerken Binnenlandse migraties Migraties van en naar het buitenland Totale mobiliteit en totaal migratiesaldo Binnenlandse migraties naar leeftijd De 5 grote stadsgewesten Brussel Antwerpen Gent Charleroi Luik DE VERHUISMOTIEVEN IN EN UIT DE VIJF GROTE STEDEN VAN BELGIË Inleiding Methodologie Probleemformulering en Literatuuronderzoek Onderzoeksschema Bevraging Respons Betrouwbaarheidsintervallen Weging voor het kenmerk leeftijd Beschrijving van de steekproefresultaten De belangrijkste reden om te verhuizen naar de huidige woonplaats Inleiding Verhuismotieven om in de stad te komen wonen Verhuismotieven om buiten de stad te gaan wonen Verhuisredenen die een rol spelen in de verhuisbeweging van of naar de stad Welke verhuisredenen spelen een grote, een gewone of geen rol? Op zoek naar de latente structuur binnen de verhuisredenen BESLUIT Besluit met betrekking tot het Belgisch migratiepatroon in de jaren negentig Besluit m.b.t. de verhuismotieven De algemene verhuisfactoren De verhuisredenen richting stad De verhuisredenen uit de stad De verhuismotieven per stad BIBLIOGRAFIE II COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

5 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD 7. BIJLAGEN Vragenlijst Technisch rapport TNS Dimarso Betrouwbaarheidsmarges Wegingscoëfficienten Factoren die een rol spelen om te verhuizen in en uit de stad Regressiefactorscores COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE III

6 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING TABELLEN Tabel 1: Aantal inwoners in de verschillende onderdelen van de Belgische stadsgewesten, 1 januari Tabel 2: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in België, Tabel 3: Binnenlandse, buitenlandse en totale mobiliteit in België, aantal migraties per 1000 inwoners. 26 Tabel 4: Binnenlandse mobiliteit in de Belgische stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden voor en Tabel 5: Migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden Tabel 6: Migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden Tabel 7: Buitenlandse mobiliteit, driejaarlijkse gemiddelden en Tabel 8: Totale mobiliteit en totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, driejaarlijkse gemiddelden voor en Tabel 9: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse jaar, aantal migraties per 1000inw, Tabel 10: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse jaar, driejaarlijkse gemiddelden Tabel 11: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse jaar, Tabel 12: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse jaar, driejaarlijkse gemiddelden Tabel 13: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse jaar, Tabel 14: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse jaar, driejaarlijkse gemiddelden Tabel 15: Binnenlandse migratiecijfers voor de leeftijdsklasse 60-plus, Tabel 16: Binnenlandse migratiesaldi tussen de verschillende delen van de stadsgewesten voor de leeftijdsklasse >60 jaar, driejaarlijkse gemiddelden Tabel 17: Inwonersaantallen in het stadsgewest Brussel op 1 januari 1992 en Tabel 18: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Brussel, Tabel 19: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Brussel, driejaarlijkse gemiddelden. 44 Tabel 20: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 44 Tabel 21: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, driejaarlijkse gemiddelden. 50 Tabel 22: Aandeel in percenten van de buitenlandse migraties in de totale mobiliteit tijdens de drie laatste jaren van de onderzoeksperiode. 51 Tabel 23: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Brussel, Tabel 24: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Brussel, Tabel 25: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Brussel, IV COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

7 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD Tabel 26: Binnenlands migratiesaldo per leeftijdsklasse in de 19 gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk gewest, aantal migraties per 1000 inwoners, driejaarlijkse gemiddelden, Tabel 27: Inwonersaantallen in het stadsgewest Antwerpen op 1 januari 1992 en Tabel 28: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Antwerpen, Tabel 29: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Antwerpen, driejaarlijkse gemiddelden. 57 Tabel 30: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Antwerpen, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 58 Tabel 31: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, Tabel 32: Inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, Tabel 33: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Antwerpen, per 1000 inwoners, Tabel 34: Inwonersaantallen in het stadsgewest Gent, op 1 januari 1992 en Tabel 35: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Gent, Tabel 36: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Gent, driejaarlijkse gemiddelden. 64 Tabel 37: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Gent, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 64 Tabel 38: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Gent, Tabel 39: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse jaar in het stadsgewest Gent, Tabel 40: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Gent, Tabel 41: Inwonersaantallen in het stadsgewest Charleroi, op 1 januari 1992 en Tabel 42: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Charleroi, Tabel 43: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Charleroi, driejaarlijkse gemiddelden. 71 Tabel 44: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Charleroi, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 72 Tabel 45: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Charleroi, Tabel 46: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Charleroi, Tabel 47: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Charleroi, Tabel 48: Inwonersaantallen in het stadsgewest Luik, op 1 januari 1992 en Tabel 49: Buitenlandse migraties in het stadsgewest Luik, Tabel 50: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in het stadsgewest Luik, driejaarlijkse gemiddelden. 78 Tabel 51: Totale, binnenlandse en buitenlandse migratiesaldi in het stadsgewest Luik, driejaarlijkse gemiddelden aan het begin en het einde van de onderzoeksperiode. 78 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE V

8 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING Tabel 52: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 19 tot 27 jaar in het stadsgewest Luik, Tabel 53: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Luik, Tabel 54: Binnenlandse inwijking, uitwijking en saldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Luik, Tabel 55: De dynamiek van de bevolking in de vijf grote steden van België voor het jaar Tabel 56: Aantal afgenomen enquêtes, per stad en per verhuisrichting 91 Tabel 57: Leeftijdsverdeling in de steekproef, vergeleken met het Rijksregister voor de verhuizers naar Luik en de berekende wegingscoëfficiënten 92 Tabel 58: Verdeling van de respondenten volgens geslacht 93 Tabel 59: Verdeling van de respondenten volgens nationaliteit 93 Tabel 60: Leeftijdsverdeling van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 94 Tabel 61: Leeftijdsverdeling van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 94 Tabel 62: Vergelijking van de gezinstypologie op het vorig adres met het huidig adres van de huishoudens die naar de stad verhuisd zijn 95 Tabel 63: Vergelijking van de gezinstypologie op het vorig adres met het huidig adres van de huishoudens die uit de stad verhuisd zijn 96 Tabel 64: gezinstypologie op oud adres van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 96 Tabel 65: gezinstypologie op nieuw adres van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 97 Tabel 66: gezinstypologie op oud adres van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 97 Tabel 67: gezinstypologie op nieuw adres van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 97 Tabel 68: Opleidingsniveau van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 98 Tabel 69: Opleidingsniveau van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 98 Tabel 70: Beroepscategorie van de respondenten die naar de stad zijn verhuisd 99 Tabel 71: Beroepscategorie van de respondenten die uit de stad zijn verhuisd 99 Tabel 72: Vergelijking van de woningtypologie op het vorig adres met deze op het huidig adres, van de huishoudens die naar de stad verhuisd zijn 100 Tabel 73: Vergelijking van de woningtypologie op het vorig adres met deze van het huidig adres, van de huishoudens die uit de stad verhuisd zijn 100 Tabel 74: Woontypologie op het vorig adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 101 Tabel 75: Woontypologie op het nieuwe adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 101 Tabel 76: woontypologie op het oude adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen 102 Tabel 77: woontypologie op het nieuwe adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen 102 Tabel 78: Wijzigingen van bewonersstatuut voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 103 Tabel 79: Wijzigingen van bewonersstatuut voor zij die uit de stad zijn gaan wonen 104 Tabel 80: Bewonersstatuut op het oude adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 104 Tabel 81: Bewonersstatuut op het nieuwe adres voor zij die naar de stad zijn gaan wonen 105 Tabel 82: Bewonersstatuut op het oude adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen 105 Tabel 83: Bewonersstatuut op het nieuwe adres voor zij die buiten de stad zijn gaan wonen105 Tabel 84: Van 67 naar 22 categorieën voor het geheel van de in- en uitwijkelingen 107 Tabel 85: De belangrijkste verhuisreden om in de stad te komen wonen 110 Tabel 86:Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen per stad 112 Tabel 87: In welke mate voldoet de huidige woning in de stad aan de verwachting? 113 VI COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

9 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD Tabel 88: In welke mate waren de inwijkelingen tevreden over de vorige woning? 113 Tabel 89: In welke mate zijn de inwijkelingen tevreden over de huidige woning? 113 Tabel 90: In welke mate voldoet de huidige stedelijke woonomgeving aan de verwachting? 114 Tabel 91: In welke mate was men tevreden met de leefbaarheid van de vorige woonomgeving? 114 Tabel 92: In welke mate zijn de inwijkelingen tevreden over de leefbaarheid van de huidige woonomgeving? 115 Tabel 93: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens leeftijd 116 Tabel 94: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens de gezinstypologie op het vorig adres 118 Tabel 95: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens de gezinstypologie op het huidig adres 119 Tabel 96: Verhuismotivatie om naar de stad te komen wonen volgens opleidingsniveau 121 Tabel 97: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het type woning op het oud adres 122 Tabel 98: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het type woning op het huidig adres 123 Tabel 99: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het oud adres 125 Tabel 100: Verhuismotivatie van zij die naar de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het huidig adres 126 Tabel 101: : De belangrijkste verhuisreden om buiten de stad te gaan wonen 128 Tabel 102: Verhuismotivatie om buiten de stad te gaan wonen per stad 130 Tabel 103: In welke mate voldoet de nieuwe woning aan de verwachtingen bij de uitwijkelingen 131 Tabel 104: In welke mate men tevreden was over de vorige woning? 131 Tabel 105: In welke mate men tevreden is over de huidige woning? 132 Tabel 106: In welke mate de woonomgeving aan de verwachting voldoet? 132 Tabel 107: In welke mate men tevreden was over de leefbaarheid van de vorige buurt? 132 Tabel 108:In welke mate men tevreden is over de leefbaarheid van de huidige buurt? 133 Tabel 109: Verhuismotivatie om uit de stad te gaan wonen per leeftijdsklasse 134 Tabel 110: Verhuismotivatie om uit de stad weg te gaan volgens de gezinstyplogie op het vorig adres 136 Tabel 111: Verhuismotivatie om uit de stad weg te gaan volgens de gezinstyplogie op het huidig adres 137 Tabel 112: Verhuismotivatie om uit de stad te gaan wonen volgens onderwijsniveau 139 Tabel 113: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het type woning het oud adres 140 Tabel 114: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het type woning het huidig adres 141 Tabel 115: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het oud adres 143 Tabel 116: Verhuismotivatie van zij die uit de stad zijn verhuisd volgens het bewonersstatuut op het huidig adres 144 Tabel 117: KMO and Bartlett's Test 147 Tabel 118: Total Variance Explained 148 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE VII

10 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING Tabel 119: De verklaarde Variantie bij gebruik van 9 componenten en een Varimax-rotatie 150 Tabel 120: De componentenmatrix volgens hoogste factorlading 151 VIII COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

11 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD GRAFIEKEN Grafiek 1: Jaarlijkse toenames van huishoudens en nieuwbouw-surplus. (Willaert 2000) 9 Grafiek 2: Migratiebekkens volgens Willaert (2001) 12 Grafiek 3: Mobiliteit naar leeftijd (Clark, 1986). 13 Grafiek 4: Het migratiesaldo volgens leeftijd en functioneel niveau, per 1000 inwoners: 14 Grafiek 5: Totale, binnenlandse en buitenlandse mobiliteit in België, Grafiek 6: Binnenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, Grafiek 7: Buitenlandse mobiliteit in de Belgische stadsgewesten, Grafiek 8: Buitenlands migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, Grafiek 9: Totaal migratiesaldo in de Belgische stadsgewesten, Grafiek 10: Binnenlands migratiesaldo naar leeftijd en functioneel niveau, Grafiek 11: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, Grafiek 12: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, Grafiek 13: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Brussel, Grafiek 14: Totaal migratiesaldo in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, voor en Grafiek 15: Binnenlands migratiesaldo in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, voor en Grafiek 16: Binnenlandse migratiesaldo voor 19 tot 27-jarigen in het stadsgewest Brussel, Grafiek 17: Binnenlandse migratiesaldo voor 60-plussers in het stadsgewest Brussel, Grafiek 18: Binnenlandse migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Brussel, Grafiek 19: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, Grafiek 20: Binnenlandse migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, Grafiek 21: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Antwerpen, Grafiek 22: Binnenlands migratiesaldo voor jarigen in het stadsgewest Antwerpen, Grafiek 23: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Antwerpen, Grafiek 24: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse > 60 jaar in het stadsgewest Antwerpen, Grafiek 25: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Gent, Grafiek 26: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Gent, Grafiek 27: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Gent, Grafiek 28: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse jaar in het stadsgewest Gent, Grafiek 29: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse jaar in het stadsgewest Gent, Grafiek 30: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Gent, Grafiek 31: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, Grafiek 32: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE IX

12 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING Grafiek 33: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Charleroi, Grafiek 34: Migratiesaldo voor de leeftijdsklasse jaar in het stadsgewest 74 Grafiek 35: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse jaar in het 75 Grafiek 36: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Charleroi, Grafiek 37: Totaal migratiesaldo in het stadsgewest Luik, Grafiek 38: Binnenlands migratiesaldo in het stadsgewest Luik, Grafiek 39: Buitenlands migratiesaldo in het stadsgewest Luik. 80 Grafiek 40: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse jaar in het stadsgewest Luik, Grafiek 41: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse 28 tot 40 jaar in het stadsgewest Luik, Grafiek 42: Binnenlands migratiesaldo voor de leeftijdsklasse >60 jaar in het stadsgewest Luik, Grafiek 43: Meest vermelde redenen om naar de stad te verhuizen 111 Grafiek 44:Meest vermelde redenen om naar de stad te verhuizen voor de vijf grote steden van België 129 Grafiek 45: Scree-test 149 Grafiek 46: De verhuisredenen van de inwijkelingen naar de stad (factorscores van de negen hoofdcomponenten uit de PCA 153 Grafiek 47: De verhuisredenen van de uitwijkelingen uit de stad (factorscores van de negen hoofdcomponenten uit de PCA 155 X COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

13 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INHOUD KAARTEN Kaart 0: De Belgische Stadsgewesten Kaart 1: Binnenlandse mobiliteit in de periode Kaart 2: Binnenlandse mobiliteit in de periode Kaart 3: Evolutie van de binnenlandse mobiliteit tussen en Kaart 4: Binnenlandse migratiesaldo in de periode Kaart 5: Binnenlandse migratiesaldo in de periode Kaart 6: Evolutie van het binnenlands migratiesaldo tussen en Kaart 7: Buitenlandse mobiliteit in de periode Kaart 8: Buitenlands migratiesaldo in de periode Kaart 9: Binnenlands migratiesaldo van de jarigen ( ) Kaart 10: Binnenlands migratiesaldo van de jarigen ( ) Kaart 11: Binnenlands migratiesaldo van de jarigen ( ) Kaart 12: Binnenlands migratiesaldo van de 60-plussers ( ) COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE XI

14

15 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING 1. INLEIDING In dit onderzoek wordt zowel een kwantitatieve als kwalitatieve analyse gemaakt van de migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. In onze analyse vertrekken we van het bestaand wetenschappelijk onderzoek naar migratiepatronen in België en het onderzoek naar verhuismotivaties in binnen- en buitenland. Aan de hand van een uitgebreide literatuurstudie worden de belangrijkste kenmerken en de dynamiek van het Belgisch migratiepatroon samengevat, alsook de verhuismotieven,in een eerste deel van het rapport (zie hoofdstuk 2). Daarop volgt een uitgebreide kwantitatieve analyse van de migratiestromen van en naar de grote steden in België (zie hoofdstuk 3). Hierin verwerken we migratiegegevens die ons door het Nationaal Instituut voor de Statistiek werden verstrekt. Het betreft zowel binnenlandse alsook buitenlandse migraties van en naar alle Belgische gemeenten voor een periode van tien jaar ( ). De evolutie van het binnenlands alsook het buitenlands migratiepatroon wordt bestudeerd waarbij de beginperiode ( ) vergeleken wordt met het einde van de studieperiode ( ) met als bedoeling na te gaan in hoe verre het in de literatuur geschetste migratiepatroon in België veranderde tijdens het afgelopen decennium. We spitsen ons hierbij vooral toe op de migraties van en naar de grote steden waarbij we gebruik maken van een bestaande indeling van de Belgische ruimte in 17 'stadsgewesten'. Dit laat toe onze resultaten te vergelijken met reeds bestaand onderzoek. We willen hierbij vooral de vraag beantwoorden in hoeverre de stadsvlucht in België aanhoudt. Niet enkel de binnenlandse maar ook de buitenlandse migraties van en naar de verschillende onderdelen van de stadsgewesten worden onderzocht. Vooral in de grotere steden zoals Antwerpen, Brussel en Luik spelen de internationale migraties een belangrijke rol in de migratiebalans. De migratiebewegingen worden ook onderzocht naar leeftijd, daar de verschillende leeftijdsgroepen een zeer uiteenlopend en soms tegengesteld patroon vertonen. Het kwantitatief onderzoek wordt afgerond met een gedetailleerde analyse van de 5 grootste stadsgewesten: Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent en Luik. Uit de resultaten van dit onderzoek kunnen we besluiten dat de stadsvlucht weliswaar sterk afgenomen is in intensiteit, maar zeker nog geen plaats gemaakt heeft voor een 'terugkeer' naar de stad. Bovendien stellen we vast dat er belangrijke verschillen bestaan tussen de Vlaamse en de Waalse stadsgewesten. Het kwantitatief onderzoek wordt aangevuld met een uitgebreid onderzoek naar de verhuismotieven die aanleiding geven tot een verhuisbeweging in of uit de steden Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent en Luik (zie hoofdstuk 4). Dit gebeurde aan de hand van een telefonische bevraging bij huishoudens die in het jaar 2002 een verhuisbeweging naar of uit deze steden gemaakt hebben. De bevraging gebeurde door TNS Dimarso in het voorjaar van Er werd daarvoor gebruik gemaakt van een steekproefbestand dat werd aangeleverd door het Rijksregister. De resultaten van de telefonische bevraging geven ons een inzicht in de belangrijkste (subjectieve) reden die meespeelde om de verhuisbeweging naar of uit de stad te stellen en in de andere factoren die mede een rol gespeeld hebben om te verhuizen. Daarbij wordt ook het verband gelegd met de persoons- en huishoudenskenmerken, de woonsituatie en de tevredenheid met de woning en de woonomgeving voor en na verhuis. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 1

16 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË INLEIDING De verhuisredenen houden sterk verband met achterliggende factoren die ook reeds in vroeger onderzoek zijn aan bod gekomen, zoals de levenscyclus, gezinsvorming en -ontbinding, de sociaaleconomische positie en daarmee verband houdend de positie op de woningmarkt, de arbeidsmobiliteit en de woonomgeving, maar het is duidelijk dat verhuizen omwille van echtscheiding en omwille van fysische en sociale woonomgevingsfactoren is toegenomen. Tevens wordt ingegaan op de belangrijkste verschillen in verhuismotivatie tussen de vijf steden. Zeer algemeen kan gesteld worden dat de verhuisredenen om naar de stad te komen wonen een communautaire opdeling kent, namelijk dat de opgegeven redenen in Gent en Charleroi het meest uiteen liggen, met in het midden Brussel. Antwerpen sluit eerder aan bij Gent en Luik eerder bij Charleroi. Voor wat betreft de verhuisredenen uit de stad sluit het antwoordpatroon van de respondenten in de vijf steden over het algemeen beter aan bij het gemiddelde, met uitzondering van de impact van de fysische woonomgeving als verhuisfactor, die in Charleroi en Luik het meest doorweegt en het minst in Gent en Antwerpen en de sociale woonomgeving die ook het sterkst doorweegt in Charleroi, gevolgd door Luik, Brussel en Antwerpen en waarbij deze factor in Gent slechts minimaal meespeelt. De belangrijkste besluiten uit ons onderzoek vindt u aan het einde nog eens samengevat in hoofdstuk 5). Dit onderzoek werd uitgevoerd door Studiegroep Mens en Ruimte en de onderzoeksgroep Cosmopolis (City, Culture & Society) van het Geografisch Instituut van de Vrije Universiteit Brussel in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu, Bestuur voor Maatschappelijke Integratie, Cel Grootstedenbeleid. 2 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

17 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK 2. HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK 2.1. INLEIDING: DE ONTWIKKELING VAN DE STADSGEWESTEN Van alle demografische processen die inspelen op de stad zijn migraties waarschijnlijk de belangrijkste. Hoewel demografische fenomenen zoals de veroudering, echtscheidingen en gezinsverdunning een rol spelen in de evolutie van steden, zijn vooral de migraties verantwoordelijk voor de belangrijkste veranderingen in inwonersaantallen, de leeftijdsstructuur, de nationaliteitssamenstelling en de sociaal-economische kenmerken van de stedelijke bevolking. Bovendien heeft België zoals vele andere landen sinds de tweede wereldoorlog een stedelijke ontwikkeling gekend die vooral bestond uit een sterke ruimtelijke groei, in tegenstelling tot voorafgaande perioden toen bevolkingsgroei het belangrijkste kenmerk van de verstedelijking was. De meeste onderzoekers zijn het erover eens dat hierdoor een overgroot deel van de Belgische ruimte verstedelijkt is en dat het migratiepatroon in België in sterke mate bepaald wordt door de dynamiek van deze verstedelijking. Omgekeerd geldt ook dat het stedelijk migratiepatroon geïnterpreteerd moet worden in het kader van deze sterk ruimtelijk groei van de Belgische steden. Hoewel sommige grotere steden reeds inwoners verloren tijdens de eerste helft van de 20 ste eeuw, is de stadsvlucht vooral een naoorlogs fenomeen. Onder invloed van de sterke economische groei, de uitbreiding van het autobezit, algemene welvaartsstijging, een wetgeving die het bouwen van een eigen woning buiten de stad aanmoedigde, betere verkeersontsluiting,... nam de omvang van vele steden sterk toe. Dit proces van suburbanisatie deed het verschil tussen stad en platteland vervagen, zowel morfologisch (door het volbouwen van vele randgemeenten) alsook functioneel (steeds verder afgelegen gemeenten stemden hun sociaal-economisch ontwikkeling af op de stad). Hierdoor had een verregaande versmelting plaats tussen stad en platteland. Steeds meer gemeenten liggen hierdoor in de directe invloedssfeer van de stad en maken deel uit van een groeizone die elke stad min of meer concentrisch omsluit. Nog verder afgelegen gemeenten leveren ondertussen een dagelijkse stroom pendelaars wiens werkplaats zich in de steden bevindt. De sterk uitdeinende stad heeft geografen ertoe aangezet te denken in termen van stadsgewesten. Deze stemmen overeen met de uitgestrekte omvang van de stad en bestaan uit verschillende onderdelen. Het centrale deel van het stadsgewest wordt gevormd door de kernstad. De kernstad bestaat uit de gemeente (of gemeenten) van waaruit de stad gegroeid is. Voegt men hierbij het gebied dat voor de tweede wereldoorlog reeds sterk verstedelijkt was, dan spreekt men doorgaans van de agglomeratie. Dit deel van het stadsgewest sluit morfologisch het sterkst aan bij wat men intuïtief onder een stad verstaat: dichte aaneengesloten bebouwing, uitgesproken menging van functies, hoge concentratie aan bedrijven en diensten,.... Door de sterke suburbanisatie vanaf de jaren 50 situeert de groei van de stad zich vooral in de gemeenten die de morfologische agglomeratie omringen. Deze demografische groeizone wordt veelal aangeduid met de term banlieue en onderscheidt zich morfologisch vooral door zijn meer verspreide bebouwing en zijn sterk residentieel karakter. Agglomeratie en banlieue samen vormen het stadsgewest. Maar de invloed van de stad stopt evenwel niet aan de grenzen hiervan. Ook verder afgelegen gemeenten vallen binnen de invloedssfeer van de stad. Deze invloed is echter minder uitgesproken en heeft vooral betrekking op de pendel. Vandaar dat men spreekt van een forensenwoonzone die elk stadsgewest omsluit (zie kaart stadsgewesten). COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 3

18 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK 2.2. SUBURBANISATIE IN WELKE MATE IS DE SUBURBANISATIEBEWEGING NOG STEEDS EEN FEIT? Verschillende studies bevestigen dat de suburbanisatie in België nog steeds een feit is. De suburbanisatie heeft evenwel niet meer dezelfde omvang als vroeger. De meeste steden hebben zeker wat betreft het aantal huishoudens op z n minst een status quo bereikt. Door de gezinsverdunning (met o.a. steeds meer eenpersoonshuishoudens) neemt het aantal huishoudens minder snel af (of zelfs toe) dan het inwonersaantal. Het zijn evenwel nog steeds de grotere huishoudens die een staduitwaartse beweging maken terwijl vooral alleenstaanden of kleinere gezinnen eerder naar de stad verhuizen. Bovendien hebben de verhuisbewegingen nog steeds een financiële selectiviteit en zijn het vooral de hoogste inkomens die een staduitwaartse beweging maken. De nieuwkomers in de stad staan vaak aan het begin van hun professionele loopbaan en hun carrière op de huisvestingsmarkt. De verstedelijking onder de vorm van stadgewesten heeft een belangrijke invloed op het migratiepatroon in België. Dit patroon wordt voor het grootste deel bepaald door de ligging en de structuur van de stadsgewesten. Bovendien richt de stadsvlucht zich op landelijke gebieden die steeds verder van de stad gelegen zijn. Recent onderzoek naar de migratiedynamiek tijdens de jaren 90 heeft dit nogmaals bevestigd (Van Hecke 2002). Daaruit blijkt ten eerste dat de bevolking nog steeds de kernsteden verlaat, in het bijzonder om zich in de banlieue te vestigen. Er wordt evenwel vastgesteld dat ten opzichte van het begin van de jaren 90 er in Vlaanderen een geringere emigratie uit de stadskern en een geringere immigratie in de banlieue op te merken valt. Dit zou te wijten kunnen zijn aan een suburbanisatie die ondertussen verder reikt dan de banlieue. Deze tendens geldt vooral in Vlaanderen, maar wordt veel minder gevolgd in Wallonië. De migratiesaldi in de Waalse kernsteden zijn nog steeds sterk negatief, terwijl men in de banlieue ook nog steeds een positief saldo vindt. Het zuidelijk landsgedeelte vertoont dan ook een meer traditioneel suburbanisatiepatroon. In deze studie zullen we onder andere nagaan in hoe verre deze regionale verschillen nog steeds van kracht zijn en of de afname van de suburbanisatie zich verder doorzet VERHUISRICHTING Er zijn belangrijke verschillen in de verhuis- of vestigingsmotivatie. In het kader van deze studie kunnen we vier groepen onderscheiden: - verhuisbewegingen die een staduitwaarts karakter hebben - verhuisbewegingen die een stadinwaarts karakter hebben - Interne verhuizers in de kernstad - Verhuisbewegingen binnen de periferie In het kader van deze studie zijn vooral de eerste twee van belang. A. Staduitwaartse beweging Een staduitwaartse beweging vertoont alle kenmerken van suburbanisatie. De gezinnen zijn gemiddeld groter en hebben een hoger inkomen. Er is een sterke vertegenwoordiging van gehuwden, 4 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

19 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK dertigers en bejaarden. De negatieve kenmerken van woning en woonomgeving fungeren als dominante push-factoren. Na de verhuizing is de situatie in belangrijke mate verbeterd: de woning is groter, gezonder, heeft vaker een tuin en is beter uitgerust; de woonomgeving is rustiger, er is meer groen. Daartegenover staat wel dat men moet inleveren aan historische kwaliteit van de woonomgeving (De Decker, Teerlinck en Vandendriessche, 1995). Men verlaat dikwijls een appartement en kiest voor een eengezinswoning als nieuwe huisvesting, veelal als eigenaar en als definitieve woonplaats. Hieruit komt frequent het beeld naar voor van het jonge koppel met kinderen dat investeert in een eigen huis buiten de stad, veelal omdat een woning van dezelfde kwaliteit buiten het centrum veel minder kost, terwijl de huurprijs van de vorige woning niet noodzakelijk een stuwend element uit het stadscentrum is. Vooral de wens om te kopen blijkt in vele gevallen doorslaggevend te zijn. Er is één duidelijke uitzondering, namelijk zij die vanuit het stadscentrum over een lange afstand migreren. Dit heeft in hoofdzaak te maken met veranderingen in de werksituatie van een lid van het gezin. (De Decker, Teerlinck en Vandendriessche, 1995) Bij de staduitwaartse beweging wordt soms ook de sociale woonomgeving vermeld. Meestal is dit in positieve zin, met name de terugkeer naar de streek van herkomst, maar ook het ontsnappen aan burenhinder. Merkwaardig is tenslotte het vertrekoverschot bij de leeftijdsgroepen ouder dan 55 jaar. Dit is immers strijdig met de opvatting dat de nabijheid van voorzieningen een extra-aantrekkingskracht op de bejaarden uitoefent. Deze beweging komt vaak neer op een terugkeer naar de streek van herkomst. B. Stadinwaartse beweging De inwijking wordt gedomineerd door twee soorten motieven. Dit betreft enerzijds sociodemografische kenmerken (alleen wonen, samenwonen, huwen), waardoor de verhuisbeweging naar de kernstad voor betrokkenen meer dan waarschijnlijk samengaat met een startsituatie, met een eerste stap op de woningmarkt. In de regel wordt de wooncarrière aangevat met een (binnenstedelijke) huurwoning. De eisen naar grootte, comfort en andere kenmerken van de woning zijn hier minder relevant. (De Decker, Teerlinck en Vandendriessche, 1995) De stadinwaartse beweging correspondeert eveneens sterk met de component tewerkstelling en verder ook met het verbeterde niveau van de voorzieningen, waaronder natuurlijk het openbaar vervoer. C. Interne verhuizingen in de kernstad De interne verhuizingen in de kernstad worden gedomineerd door het zoeken naar een betere woning, terwijl ook kostprijsfactoren spelen. Na verhuis blijken betrokkenen vaker te beschikken over ofwel een betere sociale en fysieke woonomgeving, dan wel een beter betaalbare woning. Wat betreft de fysieke woonomgeving zoeken opwaarts mobielen vooral meer speelruimte voor de kinderen. Positief gecorreleerd met een interne verhuisbeweging zijn verder ook: de beschikbaarheid van een sociale woning en het kunnen blijven wonen in dezelfde buurt. COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 5

20 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK In Antwerpen stelde men een correlatie vast tussen de motivatie om naar een buurt te verhuizen met een hogere sociaal-economische status en de aanwezigheid van gastarbeiders in de vorige woonomgeving. (Blommaert en De Brabander, 1992) D. Verhuisbewegingen binnen de periferie Deze worden gekenmerkt door redenen die samenhangen met een slechte (vroegere) woning en familiale redenen. Motieven die samenhangen met een slechte woonomgeving zijn hier quasi afwezig. Ook de sociale woonomgeving heeft hier een positieve rol, men wil namelijk in dezelfde buurt blijven wonen, bij vrienden en familie. (Willaert, Surkyn en Lesthaeghe, 2000) SUBURBANISATIE ALS VERHUISREDEN Vaak hebben verhuizers geen echte motivering waarom men voor een bepaalde suburbane gemeente kiest. Men wil, «in het groen wonen», «niet in de stad wonen» of men zoekt «een rustige omgeving». Het zijn redenen die naar een suburbane gemeente leiden, maar de keuze van een welbepaalde gemeente niet verantwoorden (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001). Interessant is dat hier ook nog andere verhuismotieven voorkomen die niet gelinkt zijn aan de woning of te weinig speelruimte voor de kinderen, maar ook met onveiligheid, vervuiling, stedelijke teloorgang, de aanwezigheid van migranten en een algemene verwerping van de stad en/of de stadsmentaliteit ten voordele van het platteland dat altijd als veel aantrekkelijker wordt gezien (Van Hecke & Mérenne- Schoumaker, 2001). Lokale verschillen Er zijn natuurlijk variaties tussen de verschillende steden, zoals blijkt uit de studies van Blommaert en De Brabander over de contrasten tussen Gent en Antwerpen en deze van Van Hecke en Mérenne- Schoumaker over de voornaamste vestigings- en verhuisverschillen tussen Vlaanderen en Wallonië. Antwerpen-Gent In Antwerpen blijkt vervuiling en verkrotting sterker mee te spelen als push-factor dan in Gent. De vertrekkers uit Gent gaven ook te hoge gemeentebelasting een geringer accent. In Gent is bij de vertrekkers het verhuismotief aankoop van eigen woning dan weer veel meer van toepassing, alsook de behoefte aan een eigen tuin. Verder stelt men in Gent ook meer vast dat men te ver van de werkplaats woont. In Antwerpen is voor de vestigers betere verbindingen met het openbaar vervoer een belangrijk motief, terwijl dit in Gent blijkbaar niet meespeelt, ook de voorzieningen zijn geen reden om zich in Gent te vestigen. Verder valt ook op dat in Gent een veel groter aandeel de nieuwe woonplaats kiest omwille van de studies. Ook de werking van de woningmarkt komt sterker naar voren te Gent. Het op een goed moment beschikbaar komen van een woning met passend comfortniveau en omvang, wordt heel wat sterker beklemtoond dan in Antwerpen. 6 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

21 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK Vlaanderen-Wallonië Aangezien de bouwgronden in Vlaanderen veel duurder zijn, wordt er in Vlaanderen meer belang gehecht aan deze variabele (26% van de verhuizers ten opzichte van 6% in Wallonië). In Wallonië is het dan vooral de beschikbaarheid van gronden die van belang is. Voor het overige zijn de gelijkenissen qua lokalisatiefactoren en verhuismotieven gelijklopend voor beide landsdelen Het valt op dat zowel in Vlaanderen als in Wallonië 14% van de huishoudens niet in de gemeente woont die de eerste voorkeur wegdroeg. Dit komt voor meer dan een derde door aspecten verbonden aan de woning. In Vlaanderen is hierin opnieuw het financiële aspect belangrijker. In Vlaanderen is dit voor bijna de helft van de gezinnen de oorzaak, in Wallonië voor slechts een vierde. De overige respondenten wonen niet in hun eerste keuzegemeente omdat ze er geen geschikte woning vonden. (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001) VERLIES- EN WINSTGEBIEDEN De migratiesaldi van de randstedelijke zones zijn steeds positief t.o.v. de stedelijke zones. Ten opzichte van de landelijke zones verliest het randstedelijke gebied meestal vrij veel migranten, een tendens die sinds nog toegenomen is. Opvallend is ook dat de randstedelijke zones een lager totaal migratiesaldo hebben in vergelijking met de landelijke zones. Dit omdat de agglomeratie wel veel inwoners wint vanuit de kernstad, maar er dan ook weer veel verliest aan de banlieue en de forensenwoonzone, terwijl de banlieue een verstigingsoverschot heeft vanuit de kernstad en vanuit de agglomeratie. De banlieuegemeenten zien dan weer een deel van hun bevolking vertrekken naar de forensenwoonzone, of naar de gemeenten buiten de stedelijke leefcomplexen. De forensenwoonzone tenslotte ontvangt vanuit de kernstad en in mindere mate vanuit de banlieue en de agglomeratie. Alle saldi getuigen van een centrifugaal karakter van de verhuisbewegingen (Van Hecke & Mérenne-Schoumaker, 2001). Men kan zelfs spreken van het optreden van de stadsvlucht in twee fasen: (1) van stad naar rand, en (2) van rand naar platteland. De netto-migratie van rand naar platteland kan in verband gebracht worden met de dure grond- en woningprijzen en het schaarse aanbod van bebouwbare percelen in vele banlieue-gemeenten, waardoor minder koopkrachtige gezinnen uitwijken naar goedkopere plattelandsgemeenten Migratiestromen worden mede bepaald door de graad van verkeersontsluiting (cfr. de hoge migratiedruk langsheen de E40 kust-brussel en de E429 Brussel-Doornik en de A2 Leuven-Hasselt- Genk) en de aanwezigheid van een aangenaam leefmilieu (Lesthaeghe 1999). De ruimtelijke neerslag van deze dynamiek is natuurlijk niet overal dezelfde. Zo vormt de zone tussen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en Namen een gebied van gemeenten met sterk positieve saldi. Het Vlaamse deel van het stadsgewest Brussel kent ook een uitgesproken positief saldo. Andere gebieden die meer bewoners aantrekken dan afstoten zijn de gemeenten ten oosten van Antwerpen, de regio rond Keerbergen, de kustgemeenten, enkele gemeenten van de Gentse banlieue, een lijnvormige zone evenwijdig met en ten zuiden van de industriële as van Wallonië en een zone ten zuiden van Verviers, van Luik tot in het noorden van de provincie Luxemburg. (Van Hecke 1992) COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 7

22 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK Gebieden met een negatief saldo vindt men in het zuidelijk deel van de provincie West-Vlaanderen, enkele gemeenten van de Denderstreek en de Rupelstreek, een aantal gemeenten van het stadsgewest Mons, Charleroi en Luik. Ook buitenlandse migraties hebben natuurlijk hun invloed op het migratiesaldo. Deze migraties compenseren vooral het negatief binnenlands migratiesaldo in de kernsteden. Het buitenlands migratiesaldo verandert over het algemeen weinig aan de situatie in de landelijke en randstedelijke gebieden, met uitzondering van de landelijke gemeenten omheen Hasselt-Genk en ook een relatief hoog extern vestigingsoverschot in de landelijke en randstedelijke zones rond de grotere steden Antwerpen en Luik (Lesthaeghe,1999). De oorzaken van de stadsvlucht volgens de Vlamingen In de APS-survey van 1999 werd o.m. gepeild naar de oorzaken van stadsvlucht. Dit was geen bevraging bij verhuizers. Er werden aan 1376 Vlamingen een aantal stellingen voorgelegd met betrekking tot de leefbaarheid van onze steden en naar de belangrijkste oorzaak van de stadsvlucht. 31,9 % vond veiligheid de belangrijkste reden om de stad te ontvluchten. Op een tweede en derde plaats stonden respectievelijk onaantrekkelijke woonomgeving voor gezinnen met kinderen (22,8 %) en verkeersdrukte (20,3 %). Een opvallend verschil was dat vrouwen (22,8 %) verkeersonveiligheid meer aanstipten dan mannen (17,8 %). 16,5 % van de respondenten vermelde het tekort aan groen ook als punt om niet in de stad te blijven wonen. Tenslotte werd het onaantrekkelijk woningaanbod (6,9%) ook naar voor geschoven als reden om niet in de stad te (blijven) wonen DE RELATIE TUSSEN DE MIGRATIES EN DE ECONOMISCHE CONJUNCTUUR Het verloop van de migraties in België kent een duidelijk cyclisch verloop, dat in verband kan gebracht worden met de economische conjunctuur. Uit verschillende onderzoeken (o.a. Van Hecke 1992, Willaert 2000) blijkt dat de stadsvlucht en emigratie naar steeds verder afgelegen rurale gebieden een periodiek fenomeen is, samengaand met economische groei en activiteit in de nieuwbouw van woningen. Deze conjunctuureffecten zijn het sterkst voor de grote steden maar zijn ook merkbaar in de kleinere steden. Voorafgaand aan de oliecrisis van nam de netto-nieuwbouw toe met een sterke suburbanisatie tot gevolg. In deze periode werden aanzienlijk meer woningen gebouwd dan nodig was voor de huisvesting van bijkomende gezinnen. Het aantal inwoners daalde in de steden en de leegstand nam toe. Daarna daalde het aantal nieuwbouwwoningen per jaar tot een dieptepunt tussen , tijdens de economische crisis. Toen was het aantal nieuwgebouwde woningen zelfs kleiner dan de aangroei van het aantal gezinnen. Van 1989 tot 1996 vindt een tweede cyclus van stadsvlucht plaats, waarbij de netto-nieuwbouw groter is dan de aangroei van het aantal gezinnen. Deze periode valt duidelijk samen met een heropleving van de economische conjunctuur. Vanaf 1996 neemt de nieuwbouwactiviteit weer af. Nochtans is dit niet te verklaren door een verzwakkende economie. Deze omslag in de nieuwbouwconjunctuur is het meest uitgesproken voor de stedelijke zone van het Brussels migratiebekken. In 1999 kent dit gebied zelfs voor de eerste keer een positief migratiesaldo van +1mig/1000inw. Dit natuurlijk ook dankzij de positieve buitenlandse saldo s. Ook in Gent en Antwerpen lijkt de stadsvlucht tijdens deze periode te minderen. Bovendien 8 COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE

23 ONDERZOEK NAAR DE MIGRATIEBEWEGINGEN VAN DE GROTE STEDEN IN DE DRIE GEWESTEN VAN BELGIË HET BELGISCH MIGRATIEPATROON EN DE VERHUISMOTIEVEN OP BASIS VAN BESTAAND ONDERZOEK blijken de migratieoverschotten in de randstedelijke zones van Antwerpen en Brussel en de landelijke zones af te nemen, in het bijzonder in deze zones die tijdens de voorgaande periode van verhoogde nieuwbouwactiviteit een hoge migratiedruk kenden. (Willaert 2000) Grafiek 1: Jaarlijkse toenames van huishoudens en nieuwbouw-surplus. (Willaert 2000) Uit het onderzoek van Willaert e.a. (2000) bleek dus dat er vanaf 1996 een vermindering van de stadsvlucht waarneembaar is en dat deze niet gelinkt kan worden aan een verslechtering van de economische conjunctuur. De vraag stelt zich dan wat de andere reden(en) kunnen zijn die ervoor zorgen dat men globaal minder uit de steden wegtrekt. Internationaal wordt er reeds in de jaren 80 een herwaardering van het stedelijk wonen waargenomen. Uit de verschillende onderzoeken die daaruit voortvloeiden, kwamen verschillende beïnvloedende factoren naar voor BESLUIT Uit het literatuuronderzoek blijkt dat de suburbanisatie de laatste jaren weliswaar afneemt, maar niet tot stilstand gekomen is. Van een algemene terugkeer naar de stad is voorlopig geen sprake, hoewel het stedelijk leven meer in trek is. De migratiesaldi tonen bovendien aan dat men zich steeds verder van de kernstad vestigt. Uit de literatuur blijkt dat de steden nog steeds de vertrekgebieden zijn. De belangrijkste aantrekkingsgebieden zijn de banlieue en in mindere mate de forensenwoonzone, dan pas gevolgd COSMOPOLIS VUB en STUDIEGROEP MENS EN RUIMTE 9