ONDERZOEK NAAR DE SAMENHANG TUSSEN MIGRATIESTROMEN EN HET ONTSTAAN EN DE PERSISTENTIE VAN ACHTERGESTELDE BUURTEN

Transcriptie

1 MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP. AROHM. AFDELING WOONBELEID ONDERZOEK NAAR DE SAMENHANG TUSSEN MIGRATIESTROMEN EN HET ONTSTAAN EN DE PERSISTENTIE VAN ACHTERGESTELDE BUURTEN EINDRAPPORT Stefan De Corte Peter Raymaekers Karen Thaens Brecht Vandekerckhove Tom Debruyne Els Bauwens Walter De Lannoy Brussel, 15 december 23 Dossiernummer: 99w25

2 INHOUD II

3 INHOUD MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN INHOUD 1. Inleiding en probleemformulering 1 2. Methodologie en verloop van het onderzoek Bepaling van de stedelijke gebieden Selectie van de onderzochte kansarme buurten Selectie van de onderzochte referentiebuurten Verwerkingen, controles en aanpassingen aan het databestand Samenstelling van de verhuisbewegingen Ontbrekende verhuisbewegingen Uitbreiding databank, werkbare kolommen De interpretatie van de blanco s en ambtshalve in- en uitschrijvingen Databank voor buurtanalyse met geaggregeerde gegevens Migraties en kansarme buurten. Beschrijving van de algemene tendensen Omvang en evolutie van de migratiestromen Totale mobiliteit in kansarme en referentiebuurten Relatie tussen het aantal interne migratiebewegingen binnen de buurt en de grootte van de buurten Aard van de migraties Geografische spreiding van de binnenlandse migratiestromen De verstedelijkingsgraad Migraties naar achtergestelde buurten Migraties naar de niet-achtergestelde agglomeratie Migraties naar de banlieue Afstand van de migraties Socio-demografische kenmerken Leeftijd tot 4 en 5 tot 19 jaar tot 24-jarigen tot 34-jarigen tot 59-jarigen tot 79-jarigen Leeftijd en verstedelijkingsgraad Nationaliteit Binnenlandse migraties Buitenlandse migraties: Binnenlandse migraties: leeftijd en nationaliteit Nationaliteit en verstedelijkingsgraad De impact van de naturalisaties Inleiding De verhuisbewegingen volgens origine in de kansarme buurten in vergelijking met de referentiebuurten Impact van de wijzigingen in de nationaliteitswetgeving tussen 1986 en Er zijn grote verschillen tussen de onderzochte steden voor wat betreft de naturalisaties Besluit Verhuisbewegingen van bewoners woonachtig in kansarme buurten Verhuisbewegingen van bewoners woonachtig in kansarme buurten in het algemeen Verhuisbewegingen van bewoners woonachtig in kansarme buurten naar nationaliteit Verhuisbewegingen van bewoners woonachtig in kansarme buurten naar leeftijd Besluit 8 III

4 INHOUD 3.5. Verhuisbewegingen van huishoudens De verhuisbewegingen van huishoudens in vergelijking met deze van de totale bevolking De verhuisbewegingen volgens huishoudgrootte in de kansarme buurten in vergelijking met de referentiebuurten Besluit Besluit Omvang en evolutie van de migratiestromen Geografische spreiding Socio-demografische kenmerken Leeftijd Nationaliteit Migraties in de stadsgewesten van Brussel, Antwerpen en Gent Migraties in het stadsgewest Brussel Omvang en evolutie van de migratiestromen in Brussel, Geografische spreiding van de migraties Verstedelijkingsgraad Afstand van de migraties Verstedelijkingsgraad en nationaliteit Verstedelijkingsgraad en leeftijd Socio-demografische kenmerken Leeftijd Kinderen en jongeren De jonge twintigers Jonge volwassenen Ouderen Nationaliteit Binnenlandse migraties Buitenlandse migraties Migraties in het stadsgewest Antwerpen Omvang en evolutie van de migratiestromen Geografische spreiding Verstedelijkingsgraad: Afstand van de migraties Verstedelijkingsgraad en nationaliteit Verstedelijkingsgraad en leeftijd Sociodemografische kenmerken Leeftijd Nationaliteit Migraties in het stadsgewest Gent Omvang en evolutie van de migratiestromen Geografische spreiding Verstedelijkingsgraad Verstedelijkingsgraad en leeftijd Verstedelijkingsgraad en nationaliteit Sociodemografische kenmerken Leeftijd Nationaliteit De verhuisbewegingen in drie gentrification buurten Inleiding Dansaert, Brussel Zuid, Antwerpen Patershol, Gent 172 IV

5 INHOUD MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN 6. Relatie tussen de graad van achterstelling en de migratiedynamiek Inleiding en werkwijze Relatie tussen de migratiedynamiek en de graad van kansarmoede Relatie tussen de migratiedynamiek en de economische conjunctuur Besluit Samenvatting en besluit Situering van de onderzoeksopdracht Onderzoeksaanpak en methode De verhuisbewegingen binnen, naar en uit kansarme buurten: een beschrijving van de algemene tendensen Er wordt meer verhuisd in de kansarme buurten in vergelijking met de middenklasse buurten Het migratiesaldo is meer negatief in de kansarme buurten In de kansarme buurten wordt over kortere afstanden verhuisd De mobiliteit is het hoogst voor jongvolwassenen en gezinnen met jonge kinderen Er zijn ook verschillen in de migratiepatronen naargelang de nationaliteit Verhuisbewegingen volgens huishoudensituatie De relatie met de economische conjunctuur Is er sprake van persistentie? Naar waar verhuizen de personen die woonachtig zijn in de kansarme buurten? De relatie tussen de graad van kansarmoede van de buurt en de migraties Is er sprake van een versterking van het concentratiebuurt effect? Is er sprake van een opwaartse mobiliteit? Impact van het beleid of door het beleid mee aangezette ontwikkelingen op de verhuisbewegingen Resultaten voor Brussel, Antwerpen en Gent Afsluiting Bijlagen Literatuurlijst Methodologische nota: Selectie kansarmoede-indicatoren Fiches van de achtergestelde buurten 218 V

6 INHOUD GRAFIEKEN Grafiek 1: De totale mobiliteit in kansarme en referentiebuurten, Grafiek 2: De kansarme buurten volgens aantal inwoners in Grafiek 3: De referentiebuurten volgens het aantal inwoners in Grafiek 4: Aantal inwoners (1991) en aantal interne verhuisbewegingen in promille ( ) binnen de kansarme buurten Grafiek 5: Aantal inwoners (1991) en aantal interne verhuisbewegingen in promille ( ) binnen de referentiebuurten Grafiek 6: : Interne migraties, in- en uitwijkingen en migratiesaldo in kansarme (K) en referentiebuurten (R), aantal migraties per 1 inwoners, Grafiek 7: Aandeel binnenlandse en buitenlandse migraties in de totale mobiliteit (%) voor kansarme (K) en referentiebuurten (R), Grafiek 8: Verloop binnenlandse migraties en migratiesaldi in kansarme (K) en referentiebuurten (R), aantal migraties per 1 inwoners, Grafiek 9: Verloop buitenlandse migraties en migratiesaldi in kansarme (K) en referentiebuurten (R), aantal migraties per 1 inwoners, Grafiek 1: Procentuele verdeling van de verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst (inwijking) en aankomst (uitwijking) voor kansarme buurten (K) en referentiebuurten (R), Grafiek 11: Aantal migraties per 1 inwoners, met herkomst of aankomst in achtergestelde buurten (volgens de typologie van Kesteloot), voor referentie- (R) en kansarme (K) buurten Grafiek 12: Aantal migraties per 1 inwoners, met herkomst of aankomst in de overige delen van de agglomeratie, voor referentie- (R) en kansarme (K) buurten Grafiek 13: Aantal migraties per 1 inwoners, met herkomst of aankomst in de banlieue, voor referentie- (R) en kansarme (K) buurten, Grafiek 14: Aantal migraties per 1 inwoners, per afstandscategorie voor kansarme en referentiebuurten, Grafiek 15: Aantal migraties per 1 inwoners, vijfjarige leeftijdsklassen, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 16: Aantal migraties door de leeftijdsklasse tot 4 jaar, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentie buurten, Grafiek 17: Aantal migraties door de leeftijdsklasse 5 tot 19 jaar, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme buurten, Grafiek 18: Aantal migraties door de leeftijdsklasse 2 tot 24 jaar, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentie buurten, Grafiek 19: Aantal migraties door de leeftijdsklasse 25 tot 34 jaar, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 2: Aantal migraties door de leeftijdsklasse 35 tot 59 jaar, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 21:: Aantal migraties door de leeftijdsklasse 6 tot 79 jaar, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 22: Aantal migraties per leeftijd per 1 inwoners uit die leeftijdsklasse, van een kansarme en referentie onderzoeksbuurt naar de niet-achtergestelde agglomeratie of omgekeerd, Grafiek 24: Aantal migraties per leeftijd per 1 inwoners uit die leeftijdsklasse, van een kansarme onderzoeksbuurt naar de achtergestelde buurten... 5 Grafiek 26: Aantal migraties per leeftijd per 1 inwoners uit die leeftijdsklasse, van een kansarme en referentie onderzoeksbuurt naar de banlieue of omgekeerd, Grafiek 28: Binnenlandse mobiliteit volgens nationaliteit van het individu, ingedeeld naar de geografische regio, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 3: Interne mobiliteit volgens nationaliteit van het individu, ingedeeld naar de geografische regio, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 32: Aantal migraties per 1 inwoners door Belgen, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 34: Aantal migraties per 1 inwoners door inwoners van de EU, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 36: Aantal migraties per 1 inwoners door Marokkanen, kansarme en referentiebuurten, VI

7 INHOUD MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN Grafiek 38: Buitenlandse mobiliteit volgens nationaliteit van het individu, ingedeeld naar de geografische regio, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 4: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners door Belgen, per leeftijdsklasse in kansarme en referentiebuurten, Grafiek 41: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners door EU-burgers, per leeftijdsklasse in kansarme en referentiebuurten, Grafiek 43: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners door Marokkanen en Turken, per leeftijdsklasse in kansarme buurten, Grafiek 45: Verstedelijkingsgraad voor buurten van aankomst en herkomst voor Belgen, per 1 Belgische inwoners, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 46: Verstedelijkingsgraad voor buurten van aankomst en herkomst voor EU-burgers, per 1 Belgische inwoners, kansarme en referentiebuurten, Grafiek 47: Verstedelijkingsgraad voor buurten van aankomst en herkomst voor Marokkanen en Turken, per 1 Belgische inwoners, kansarme buurten, Grafiek 48: Migratiebewegingen volgens origine in de kansarme en referentiebuurten Grafiek 49: Migraties naar origine en type buurt Grafiek 5: Evolutie van de mobiliteit in de kansarme buurten naar origine Grafiek 51: Evolutie van de mobiliteit in de referentiebuurten naar origine Grafiek 52: De migraties in de kansarme buurten volgens stad en origine Grafiek 53: Migraties in referentiebuurten volgens stad en origine Grafiek 54: Procentuele verdeling van de verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten in de periode volgens bestemming Grafiek 55: Evolutie van de verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten in de periode (in promille) volgens bestemming Grafiek 56: Evolutie van de verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten in de periode in procent, volgens bestemming Grafiek 57: Evolutie van de verhuisbewegingen van Belgische bewoners van kansarme buurten in de periode (in promille), volgens bestemming Grafiek 58: Evolutie van de verhuisbewegingen van Europese en VS- bewoners van kansarme buurten in de periode (in promille), volgens bestemming Grafiek 59: Evolutie van de verhuisbewegingen van niet-europese (en VS) bewoners van kansarme buurten in de periode (in promille), volgens bestemming Grafiek 6: Verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten naar nationaliteitsgroepen in de periode , volgens bestemming (in procent) Grafiek 61: Evolutie van de verhuisbewegingen van genaturaliseerde Belgische bewoners van kansarme buurten in de periode , volgens bestemming (in procent) Grafiek 62: Verhuisbewegingen van bewoners van referentiebuurten naar nationaliteitsgroepen in de periode , volgens bestemming (in procent) Grafiek 63: Verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten naar bestemming en leeftijd ( ) in promille Grafiek 64: Verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten naar bestemming en leeftijd ( ) in procent Grafiek 65: Evolutie van de verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten naar bestemming (in promille) voor verschillende leeftijdsgroepen Grafiek 66: Jaarlijkse mobiliteit in de kansarme buurten in promille voor het jaar Vergelijking tussen de verhuisbewegingen van de personen en deze van de huishoudens85 Grafiek 67: Jaarlijkse mobiliteit in de referentiebuurten in promille voor het jaar Vergelijking tussen de verhuisbewegingen van de personen en deze van de huishoudens86 Grafiek 68: Aandeel huishoudens die verhuisden tussen 1986 en 1999 naar huishoudgrootte in de kansarme en referentiebuurten Grafiek 69: Aantal huishoudens die verhuisden tussen 1986 en 1999 volgens aard en huishoudgrootte in de kansarme en de referentiebuurten Grafiek 7: Migratiesaldi in absolute aantallen naar huishoudgrootte voor de kansarme buurten in vergelijking met de referentiebuurten en het totaal van de onderzoeks-buurten ( ) Grafiek 71: Migratiesaldo van verhuisbewegingen van huishoudens naar grootte in kansarme buurten volgens herkomst/bestemming (in absolute cijfers) Grafiek 72: Migratiesaldo van verhuisbewegingen van huishoudens naar grootte in kansarme en referentiebuurten volgens bestemming/herkomst (in %)... 9 Grafiek 73: Evolutie van de migratiesaldi van huishoudens volgens grootte in het totaal, de kansarme en de referentiebuurten VII

8 INHOUD Grafiek 74: Totaal aantal migraties per 1 inwoners in kansarme en referentiebuurten, Brussel, Grafiek 76: Totaal aantal migraties per 1 inwoners naar aard van de migratie voor kansarme (K) en referentiebuurten (R), Brussel, Grafiek 78: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 79: Aantal buitenlandse migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 81: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in achtergestelde buurten, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Brussel, Enkel de migraties van en naar Vlaanderen en het Brussels gewest werden weerhouden Grafiek 83: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in de agglomeratie, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Brussel, Enkel de migraties van en naar Vlaanderen en het Brussels gewest werden weerhouden Grafiek 85: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in de banlieue, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Brussel, Grafiek 87: Afstand van de migraties in kansarme (K) en referentiebuurten (R), Brussel, Grafiek 89: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Belgen en EU-burgers, referentiebuurten in Brussel, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 91: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Belgen en inwoners van de EU, kansarme buurten in Brussel, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 92: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Marokkanen en Turken, kansarme buurten in Brussel, aantal migraties per 1 Marokkaanse inwoners, Grafiek 93: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de achtergestelde buurten (uitgedrukt per 1 inwoners van de betreffende leeftijdsklasse), kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 94: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst uit of aankomst in de nietachtergestelde agglomeratie (uitgedrukt in promille), kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 95: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de banlieue (in promille), kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 96: Leeftijdsopbouw in kansarme en referentiebuurten in Brussel ( ) Grafiek 97: Aantal migraties per 1 inwoners per leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 99: Aantal binnenlandse migraties door tot 4 en 5 tot 19 jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme buurten in Brussel, Grafiek 1: Aantal binnenlandse migraties door tot 4 en 5 tot 19 jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, referentiebuurten in Brussel, Grafiek 12: Aantal binnenlandse migraties door 2 tot 24-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 13: Aantal binnenlandse migraties door 25 tot 34-en 35 tot 59 jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme buurten in Brussel, Grafiek 14: Aantal binnenlandse migraties door 25 tot 34 en 35 tot 59-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, referentiebuurten in Brussel, Grafiek 15: Aantal binnenlandse migraties door 6 tot 79-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 16: Totale binnenlandse mobiliteit naar geografische regio van de verhuizer, kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 18: Aantal binnenlandse migraties door Belgen per 1 Belgische inwoners in kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 11: Aantal binnenlandse migraties door inwoners van de EU per 1 EU-inwoners in kansarme en referentiebuurten in Brussel, Grafiek 112: Aantal binnenlandse migraties door Marokkanen en Turken per 1 Marokkaanse inwoners in kansarme buurten in Brussel, Grafiek 114: Totale mobiliteit per 1 inwoners in kansarme en referentiebuurten, Antwerpen, VIII

9 INHOUD MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN Grafiek 115: Totale mobiliteit per 1 inwoners naar aard van de migratie voor kansarme (K) en referentiebuurten (R), Antwerpen, Grafiek 91: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 118: Aantal buitenlandse migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 93: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in achtergestelde buurten, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Antwerpen, Grafiek 95: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in de agglomeratie, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Antwerpen, Grafiek 97: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in de banlieue, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Antwerpen, Grafiek 99: Afstand van de migraties in kansarme (K) en referentiebuurten (R), Antwerpen, Grafiek 97: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Belgen en EU-burgers, kansarme buurten in Antwerpen, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 12: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Belgen en EU-burgers, referentiebuurten in Antwerpen, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 1: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Marokkanen en Turken, kansarme buurten in Antwerpen, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 1: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de nietachtergestelde agglomeratie (uitgedrukt per 1 inwoners van de betreffende leeftijdsklasse), kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 13: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de achtergestelde buurten (uitgedrukt per 1 inwoners van de betreffende leeftijdsklasse), kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 13: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de banlieue (uitgedrukt per 1 inwoners van de betreffende leeftijdsklasse), kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 15: Leeftijdsopbouw in kansarme en referentiebuurten in Antwerpen ( ) Grafiek 17: Aantal migraties per 1 inwoners per leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 19: Aantal binnenlandse migraties door tot 4 en 5 tot 19-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme buurten in Antwerpen, Grafiek 111: Aantal binnenlandse migraties door tot 4- en 5 tot 19-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 113: Aantal binnenlandse migraties door 2 tot 24-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 115: Aantal binnenlandse migraties door 25 tot 34-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 117: Aantal binnenlandse migraties door 35 tot 59-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 119: Aantal binnenlandse migraties door 6 tot 79-jarigen, per 1 inwoners uit deze leeftijdsklasse, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 121: Totale binnenlandse mobiliteit naar geografische regio van de verhuizer, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 123: Aantal binnenlandse migraties door Belgen per 1 Belgische inwoners in kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 125: Aantal binnenlandse migraties door inwoners van de EU per 1 EU-inwoners in kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Grafiek 127: Aantal binnenlandse migraties door Marokkanen en Turken per 1 Marokkaanse inwoners in kansarme buurten in Antwerpen, Grafiek 129: Totaal aantal migraties per 1 inwoners in kansarme en referentiebuurten, Gent, Grafiek 131: Totaal aantal migraties per 1 inwoners naar aard van de migratie voor kansarme (K) en referentiebuurten (R), Gent, Grafiek 117: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Gent, IX

10 INHOUD Grafiek 134: Aantal buitenlandse migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Gent, Grafiek 119: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in achtergestelde buurten, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Gent, Grafiek 12: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in de agglomeratie, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Gent, Grafiek 121: Aantal migraties per 1 inwoners met aankomst of herkomst in de banlieue, voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) in Gent, Grafiek 122: Afstand van de migraties in kansarme (K) en referentiebuurten (R), Gent, Grafiek 124: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de nietachtergestelde agglomeratie (uitgedrukt per 1 inwoners van de betreffende leeftijdsklasse), kansarme en referentiebuurten in Gent, Grafiek 126: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de achtergestelde buurten (uitgedrukt per 1 inwoners van de betreffende leeftijdsklasse), kansarme en referentiebuurten in Gent, Grafiek 128: Aantal migraties per leeftijdsklasse met herkomst of aankomst in de banlieue (uitgedrukt per 1 inwoners van de betreffende leeftijdsklasse), kansarme en referentiebuurten in Gent, Grafiek 13: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Belgen en EU-burgers, referentiebuurten in Gent, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 132: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Belgen en inwoners van de EU, kansarme buurten in Gent, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 134: Verstedelijkingsgraad van de buurten van herkomst en aankomst voor Marokkanen en Turken, kansarme buurten in Gent, aantal migraties per 1 Belgische inwoners, Grafiek 136: Leeftijdsopbouw in kansarme en referentiebuurten in Gent ( ) Grafiek 138: Totale binnenlandse mobiliteit naar geografische regio van de verhuizer, kansarme en referentiebuurten in Gent, Grafiek 14: Aantal binnenlandse migraties door Belgen per 1 Belgische inwoners in kansarme en referentiebuurten in Gent, Grafiek 142: Aantal binnenlandse migraties door inwoners van de EU per 1 EU-inwoners in kansarme en referentiebuurten in Gent, Grafiek 143: Aantal binnenlandse migraties door Marokkanen en Turken per 1 Marokkaanse inwoners in kansarme buurten in Gent, Grafiek 144: Verhuisbewegingen van bewoners van het totaal der kansarme buurten en drie gentrification buurten Grafiek 145: Migratiesaldo van het totaal van de kansarme buurten in relatie tot drie specifieke volgens bestemming/herkomst (in promille) Grafiek 146: Evolutie van het migratiesaldo voor het totaal van de kansarme buurten en dat van Dansaert, Patershol en Zuid (in promille) Grafiek 147: Verhuisbewegingen van de bewoners van de Dansaertwijk, volgens bestemming in de periode Grafiek 148: Verhuizingen naar de Dansaertwijk volgens herkomst in de periode Grafiek 149: Evolutie van de verhuisbewegingen van bewoners van de Dansaertwijk, in promille Grafiek 15: Evolutie van het migratiesaldo in de Dansaertwijk ( ) volgens bestemming/herkomst (in promille) Grafiek 151: Verhuisbewegingen van de bewoners van Antwerpen-Zuid, volgens bestemming in de periode Grafiek 152: Verhuizingen naar Antwerpen-Zuid volgens herkomst in de periode Grafiek 153: Evolutie van de verhuisbewegingen van bewoners van Antwerpen-Zuid tussen 1986 en 1999, in promille Grafiek 154: Evolutie van het migratiesaldo ( ) in Zuid volgens herkomst / bestemming (in promille) Grafiek 155: Verhuisbewegingen van de bewoners van Patershol, volgens bestemming in de periode Grafiek 156: Verhuizingen naar Antwerpen-Zuid volgens herkomst in de periode X

11 INHOUD MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN Grafiek 157: Evolutie van de verhuisbewegingen van bewoners van Patershol tussen 1986 en 1999, in promille Grafiek 158: Evolutie van het migratiesaldo in Patershol ( ) volgens bestemming/herkomst in promille Grafiek 159: De indeling van de onderzochte statistische sectoren volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden Grafiek 16: De mobiliteit in promille volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden Grafiek 161: De relatie tussen de graad van kansarmoede en de totale mobiliteit in promille Grafiek 162: Het migratiesaldo in promille volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden Grafiek 163: Relatie tussen het migratiesaldo (in promille) en de buurtrangorde voor de kansarme en de referentiebuurten samen Grafiek 164: De vertrekkers in promille volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden Grafiek 165: De inwijkingen in promille volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden Grafiek 166: De interne migraties in promille volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden Grafiek 167: Jaarlijkse toenames van huishoudens en nieuwbouw-surplus tussen 1971 en 1998 in België Grafiek 168: De indeling van de onderzochte statistische sectoren volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden Grafiek 169: Mobiliteit naar aard van de migratie in kansarme (k) en referentiebuurten (R) Grafiek 17: Verstedelijkingsgraad van buurten van aankomst en herkomst voor kansarme (K) en referentiebuurten (R) Grafiek 171: Migraties per leeftijd in kansarme en referentiebuurten, Grafiek 172: Migratiesaldi in absolute aantallen naar huishoudgrootte voor de kansarme buurten in vergelijking met de referentiebuurten en het totaal van de onderzoeks-buurten ( ) Grafiek 173: Migratiesaldi van verhuisbewegingen van huishoudens naar grootte in kansarme en referentiebuurten volgens bestemming/herkomst (in %) Grafiek 174: Procentuele verdeling van de verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten in de periode volgens bestemming Grafiek 175: Verhuisbewegingen van bewoners in de kansarme buurten volgens nationaliteitsgroepen ( ), volgens bestemming (%) Grafiek 176: Verhuisbewegingen van bewoners in de referentiebuurten volgens nationaliteitsgroepen ( ), volgens bestemming (%) Grafiek 177: De relatie tussen de graad van kansarmoede en de totale mobiliteit, respectievelijk het migratiesaldo in promille Grafiek 178: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners voor enkele nationaliteitsgroepen...25 Grafiek 179: De mobiliteit, respectievelijk het migratiesaldo in promille volgens type buurt (kansarm (1) of referentie (2)) in de geselecteerde steden KAARTEN Kaart 1: Zonering binnen migratiebekkens 6 TABELLEN Tabel 1: Aantal individuele migraties (in- en uitwijkingen) in België (gecumuleerde aantallen voor de periode ) 5 Tabel 2: Overzicht van het aantal onderzochte kansarme onderzoeksbuurten, statistische sectoren en hun bevolking in 1991 (VT) 15 Tabel 3: De geselecteerde kansarme buurten volgens statistische sector en volgens aantal maal dat de grenswaarden overschreden zijn, XI

12 INHOUD Tabel 4: De geselecteerde statistische sectoren volgens type in vergelijking met de indeling Kesteloot Tabel 5: Selectie van de kansarme onderzoeksbuurten en statistische sectoren 18 Tabel 6: migraties en kansarme buurten - selectie van de referentiebuurten 21 Tabel 7: Aantal blanco s en ambtshalve in- of uitschrijvingen 23 Tabel 8: Overzicht variabelen databank Buurtanalyse 25 Tabel 9: Mobiliteit in kansarme en referentiebuurten in België, Tabel 1: Jaarlijkse mobiliteit per 1 inwoners in de kansarme buurten volgens aard van de migraties, Tabel 11: Jaarlijkse mobiliteit per 1 inwoners in de referentiebuurten volgens aard van de migraties, Tabel 12: Procentuele verdeling van het totaal aantal migraties in interne migraties, inwijkingen en uitwijkingen voor kansarme en referentiebuurten, Tabel 13: Type van migratie volgens nationaliteit van de migrant. 34 Tabel 14: Procentueel aandeel van de binnenlandse en buitenlandse migraties voor kansarme en referentiebuurten, Tabel 15: Binnenlandse en buitenlandse mobiliteit per 1 inwoners in de kansarme en referentiebuurten, Tabel 16: Binnenlandse en buitenlandse mobiliteit per 1 inwoners in de kansarme buurten, Tabel 17: Binnenlandse en buitenlandse mobiliteit per 1 inwoners in de referentiebuurten, Tabel 18: Verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten: aantal migraties per 1 inwoners, Tabel 19: Verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten: procentuele verdeling, Tabel 2: Cumulatieve percentages van het aantal migraties per afstandscategorie voor kansarme en referentiebuurten, Tabel 21: Aantal migraties per 1 inwoners, per leeftijdsklasse voor kansarme buurten, Tabel 22: Aantal migraties per 1 inwoners, per leeftijdsklasse voor referentiebuurten, Tabel 23: Binnenlandse mobiliteit, procentueel aandeel van de belangrijkste nationaliteiten in kansarme en referentiebuurten, Tabel 25: Binnenlandse mobiliteit per 1 inwoners, volgens nationaliteit van het individu, naar geografische regio s, in de kansarme buurten, Tabel 27: Binnenlandse mobiliteit per 1 inwoners, volgens nationaliteit van het individu, naar geografische regio s, in de referentiebuurten, Tabel 29: Aantal buitenlandse migraties, procentueel aandeel van de belangrijkste nationaliteiten, kansarme buurten, Tabel 31: Aantal buitenlandse migraties, procentueel aandeel van de belangrijkste nationaliteiten, referentiebuurten, Tabel 33: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners door Belgen, kansarme en referentiebuurten, Tabel 34: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners door EU-burgers, kansarme en referentiebuurten, Tabel 36: Aantal binnenlandse migraties per 1 inwoners door Marokkanen en Turken in kansarme buurten, Tabel 31: Het aandeel migraties volgens origine en naar type in de kansarme en de referentiebuurten 63 Tabel 39: Migraties naar origine in de kansarme en referentiebuurten 64 Tabel 33: Evolutie van de mobiliteit naar origine 65 Tabel 34: Migraties volgens type buurt, stad en origine 67 Tabel 35: Verhuisbewegingen van bewoners van kansarme buurten naar bestemming en leeftijd ( ) 8 Tabel 36: Mobiliteit van huishoudens in vergelijking met de bevolking in kansarme en referentiebuurten voor het jaar Tabel 37: Verhuisbewegingen van huishoudens volgens grootte (in %) 86 Tabel 38: Aantal migraties voor kansarme en referentiebuurten in Brussel, (absolute aantallen en per 1 inwoners). 96 Tabel 4: Mobiliteit per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Brussel, XII

13 INHOUD MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN Tabel 42: Verdeling van het totaal aantal migraties in Brussel in interne migraties, inwijkingen en uitwijkingen, percentages t.o.v. totaal aantal migraties. 97 Tabel 43: Aantal migraties voor kansarme en referentiebuurten in Brussel, (per 1 inwoners). 98 Tabel 45: Percentage migraties van en naar Wallonië voor Brussel, aandeel in totale mobiliteit in kansarme en referentiebuurten en aandeel in de migraties van en naar de agglomeratie, Tabel 43: Verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten in Brussel: aantal migraties per 1 inwoners, Tabel 48: Procentuele verdeling van de verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten in Brussel, In de categorie agglomeratie (overige agglomeratie + achtergestelde buurten) werden enkel migraties van en naar Vlaanderen en het Brussels gewest weerhouden. 11 Tabel 45: Cumulatieve percentages van de migraties over de afstand, kansarme en referentiebuurten, Brussel, Tabel 47: Aantal migraties per leeftijdsklasse per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Brussel, Tabel 49: Binnenlandse mobiliteit per 1 inwoners per nationaliteit, referentiebuurten in Brussel, Tabel 5: Binnenlandse mobiliteit per 1 inwoners per nationaliteit, kansarme buurten in Brussel, Tabel 52: Procentuele verdeling interne migraties, inwijking en uitwijking voor de belangrijkste nationaliteiten, kansarme buurten in Brussel, Tabel 53: Procentuele verdeling interne migraties, inwijking en uitwijking voor de belangrijkste nationaliteiten, referentiebuurten in Brussel, Tabel 54: Buitenlandse migraties naar nationaliteit (aantal migraties per 1 inwoners), kansarme en referentiebuurten in Brussel, Tabel 55: Aantal migraties voor kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, (absolute aantallen en per 1 inwoners). 12 Tabel 57: Alle migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Tabel 59: Verdeling van het totaal aantal migraties in Antwerpen in interne migraties, inwijkingen en uitwijkingen, percentages t.o.v. totaal aantal migraties 121 Tabel 61: Mobiliteit in kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, (per 1 inwoners). 122 Tabel 56: Verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten in Antwerpen: aantal migraties per 1 inwoners, Tabel 64: Procentuele verdeling van de verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten in Antwerpen, Tabel 59: Cumulatieve percentages van de migraties over de afstand, kansarme en referentiebuurten, Antwerpen, Tabel 61: Aantal migraties per leeftijdsklasse per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Antwerpen, Tabel 63: Aantal migraties per 1 inwoners per nationaliteit, kansarme buurten in Antwerpen, Tabel 65: Aantal migraties per 1 inwoners per nationaliteit, referentiebuurten in Antwerpen, Tabel 66: Procentuele verdeling interne migraties, inwijking en uitwijking voor de belangrijkste nationaliteiten, kansarme buurten in Antwerpen, Tabel 67: Procentuele verdeling interne migraties, inwijking en uitwijking voor de belangrijkste nationaliteiten, referentiebuurten in Antwerpen, Tabel 68: Aantal migraties voor kansarme en referentiebuurten in Gent, (absolute aantallen en per 1 inwoners). 142 Tabel 69: Alle migraties per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Gent, Tabel 71: Verdeling van het totaal aantal migraties in Gent in interne migraties, inwijkingen en uitwijkingen, percentages t.o.v. totaal aantal migraties, Tabel 73: Aantal migraties voor kansarme en referentiebuurten in Gent, (per 1 inwoners). 144 Tabel 68: Verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten in Gent: aantal migraties per 1 inwoners, XIII

14 INHOUD Tabel 76: Procentuele verdeling van de verstedelijkingsgraad van buurten van herkomst of aankomst voor referentie- en kansarme buurten in Gent, Tabel 71: Cumulatieve percentages van de migraties over de afstand, kansarme en referentiebuurten, Antwerpen, Tabel 73: Aantal migraties per leeftijdsklasse per 1 inwoners, kansarme en referentiebuurten in Gent, Tabel 72: Aantal migraties per 1 inwoners per nationaliteit, kansarme buurten in Gent, Tabel 76: Aantal migraties per 1 inwoners per nationaliteit, referentiebuurten in Gent, Tabel 75: Procentuele verdeling interne migraties, inwijking en uitwijking voor de belangrijkste nationaliteiten, kansarme buurten in Gent, Tabel 76: Procentuele verdeling interne migraties, inwijking en uitwijking voor de belangrijkste nationaliteiten, referentiebuurten in Gent, Tabel 77: Relatie tussen migratie en graad van achterstelling via rangcorrelatiecoëfficiënt van Spearman's rho 184 Tabel 78: Vergelijking van de tijdsperiodes van de studie van Willaert e.a. (2) en deze studie 187 Tabel 79: Evolutie van het gemiddelde jaarlijkse migratiesaldo in de geselecteerde achtergestelde en referentiebuurten in vergelijking met de stedelijke zones van de migratiebekkens 188 Tabel 8: Vergelijking tijdsperiodes van de twee studies 2 Tabel 81: Evolutie van het gemiddelde jaarlijkse migratiesaldo in de geselecteerde achtergestelde en referentiebuurten 2 Tabel 82: Overzicht ranking-methoden 217 Tabel 83: Beschikbare gegevens '81, '91, ' XIV

15 INLEIDING EN PROBLEEMFORMULERING - MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN 1. INLEIDING EN PROBLEEMFORMULERING Dit onderzoek naar de samenhang tussen migratiestromen en het ontstaan en persistentie van achtergestelde buurten kadert in het stedelijk beleid van de Vlaamse Gemeenschap. In de eerste plaats wordt een beschrijving gegeven van de migraties van de stedelijke buurten, met als bedoeling een beeld te krijgen van de verhuisbewegingen zowel intern de stedelijke buurten als van en naar deze buurten. Deze verhuisbewegingen werden beschreven naar kenmerken van de betrokken (individuele) bewoners naar graad van achterstelling van de buurten (voor en na verhuis); geslacht en leeftijd en positie in het huishouden (voor en na verhuis). Ten tweede werd er nagegaan in welke mate achterstelling van een buurt samenhangt met het beeld van verhuisbewegingen die er konden geregistreerd worden. De vraag die zich stelt is of er sprake kan zijn van effecten van de verhuisbewegingen op de draagkracht van de bewoners en de buurten. Tot slot wordt in het onderzoek nagegaan of er sprake is van een samenhang tussen de aard van de verhuisbeweging (intern, emigratie, immigratie) en kenmerken van de personen/gezinnen die verhuizen. Onderscheiden achtergestelde buurten zich van andere buurten door de wijze waarop verhuizen leidt tot een evolutie van de draagkracht van personen/gezinnen. De doelstellingen van het Sociaal Impulsfonds en het stedenbeleid (tot eind 22) waren de verbetering van de leefbaarheid van de steden en vooral van de achtergestelde buurten, de armoedebestrijding en de welzijnsbevordering. Er werd dus duidelijk een band gelegd tussen de stedelijke en de armoedeproblematiek. Het ziet er echter naar uit dat voor wat betreft de opvolger van het SIF via het Gemeentefonds en het Stedenfonds deze band minder sterk benadrukt zal worden 1. De relatie tussen de stedelijke problematiek en sociale problemen is niet nieuw en eigen aan onze westerse maatschappij. Volgens Donzelot en Jaillet, kregen de stedelijke problemen die zich voor deden in de industriële maatschappij voornamelijk gestalte op basis van onderliggende sociale problemen 2. Parallel met de industriële ontwikkeling ontstonden er aan de randen van onze steden buurten, die de arbeidersbevolking huisvestte die geëmigreerd zijn van het platteland en zich vestigden in de buurt van de industriële productiecentra. Het ging om migratiebuurten met een onstabiel residentieel patroon, waarbij de migranten nog structurele banden onderhielden met het gebied van oorsprong. In de post-industriële maatschappij is het niet langer de sociale kwestie die de stedelijke problematiek gestalte geeft, maar verloopt het proces in tegengestelde zin 3. Achtergestelde buurten zijn, volgens Donzelot en Jaillet het epicentrum van het nieuwe sociale vraagstuk. Achtergestelde buurten maken fysisch integraal deel uit van de stad, maar wie er in gekneld zit, wordt niet volwaardig in de samenleving geïntegreerd. De bewoners van deze buurten worden beschouwd als have nots, die gescheiden leven van de haves. Achtergestelde buurten zouden twee gemeenschappelijke kenmerken bezitten: de niet integratie met de stedelijke gemeenschap waar de buurten ruimtelijk zijn ingebed en het verlies van de banden die de inwoners van deze buurten hadden met hun plaats van oorsprong. Achtergestelde buurten kunnen sterk van elkaar verschillen. Zo maakten Meert en Kesteloot een doorlichting van de buurten aan de hand van Polanyi s drie economische 1 VAN MENXEL, G. Is er nog plaats voor armoedebestrijding in het nieuw lokaal sociaal beleid?, in Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 22, pp DONZELOT, J. & JAILLET, M., Deprived urban areas. Summary report of the pilot study (Report nr. 215), North Atlantic Treaty Organization, Zie ook bij LAMMERTIJN, F., Le nouveau social: maatschappij op zoek naar nieuwe vormen van sociale bescherming, in De Gids op Maatschappelijk Gebied, 89 jaargang, nr. 11, 1998, pp

16 INLEIDING EN PROBLEEMFORMULERING integratiesferen, namelijk marktruil, herverdeling en wederkerigheid 4. Huishoudens zijn economisch geïntegreerd wanneer ze via één of meerdere van die relatiesystemen de noodzakelijke bestaansmiddelen weten te verwerven om een behoorlijke levensstandaard te bereiken om zodoende de reproductie van het huishouden als maatschappelijke institutie veilig te stellen. Het geheel van maatregelen in elke buurt dient een evenwicht in de drie bovenvermelde economische integratiesferen te realiseren. Het te voeren beleid in de Brusselse migrantenbuurten waar veel Turken woonachtig zijn (met een behoorlijke graad van sociale integratie) zal anders moeten zijn in de noordelijke negentiende eeuwse gordel van Antwerpen. En in de Limburgse mijnsités bijvoorbeeld is de huisvesting minder een probleem dan bijvoorbeeld de scholing en de tewerkstelling. De aard en de draagkracht van een buurt kunnen in de loop van de tijd wijzigingen ondergaan en dit onder invloed van economische, politieke en/of culturele factoren. Kesteloot stelt dat er in alle Vlaamse en Belgische steden sprake is van een herkenbare concentratie van achterstelling en armoede in welbepaalde, meestal centrale buurten 5. De oorzaken ervan zijn meervoudig en er zijn verschillende types van achtergestelde buurten te herkennen. Bij de maatschappelijke veranderingen vermeldt hij de globalisering en de ontwikkeling van globale steden, met een sociale polarisatie (een transnationale elite t.o. een groep laaggeschoolde en slecht betaalde arbeiders), en een ruimtelijke polarisatie (bepaalde buurten gaan erop vooruit omdat ze de woonplaats zijn van deze transnationale elite, andere worden achtergestelde buurten waar de lager geschoolden en werklozen achterblijven) tot gevolg. Ten tweede heeft de desindustrialisatie en de opkomst van de dienstensector vanaf de zeventiger jaren een economische groei ingeluid die voornamelijk gebaseerd is op productiviteits-verbeteringen, zonder een bijkomende creatie van tewerkstelling. De vereiste flexibiliteit veroorzaakt eveneens een dualisering van de arbeidsmarkt. De suburbanisatie in de jaren zestig en zeventig was het gevolg van de economische groei en de toegenomen welvaart van de bevolking. Door de toenemende koopkracht en een grotere afzetmarkt voor duurzame consumptiegoederen (zoals de auto) was er de behoefte aan meer ruimte en de mogelijkheid voor eigendomsverwerving buiten de steden. Dit veroorzaakte een nieuwe sociaal-ruimtelijke structuur van de stad. In de binnensteden ontstaat een dubbele leemte die door migranten wordt opgevuld: als goedkope arbeidskrachten en door de vestiging in de vroegere stedelijke arbeidersbuurten. Deze buurten degraderen snel door gebrek aan overheidstussenkomsten en particuliere investeringen. In de volgende woongordels vindt men koopwoningen en hier en daar ook sociale woningcomplexen. De stad werd in de loop van de jaren zestig en zeventig uitgebreid tot een stadsgewest, met duidelijke sociaal-economische, demografische en etnische scheidingslijnen. In de vervallen binnensteden vindt men veel alleenstaanden, zowel jongeren als bejaarden en grote migrantengezinnen, in de periferie eerder Belgische gezinnen met kinderen of rijkere vreemdelingen. In de binnensteden zijn de arbeidersbuurten dus etnische buurten geworden. Als gevolg van de crisis was er een hoge werkloosheid, een grote inkomensonzekerheid en minder kansen voor opwaartse sociale mobiliteit. Daarmee kunnen de meesten ook niet verhuizen naar betere buurten. 4 MEERT, H. en KESTELOOT, C., Lokale welvaartsregimes en economische integratie in achtergestelde en stedelijke buurten: lessen voor het beleid, in VRANKEN, J. e.a., Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 1998, Acco, Leuven, 1998, pp KESTELOOT, C., Maatschappelijke veranderingen en de achtergestelde buurten in grote steden, in Evaluatierapport van het Federaal Grootstedenbeleid 2-22, Brussel, juli 22, pp

17 INLEIDING EN PROBLEEMFORMULERING - MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN De beleids- en onderzoeksaandacht voor de problematiek van achterstelling van de wijken en buurten in de steden dateert echter niet van vandaag. In het kader van het stedelijk beleid van de Vlaamse Gemeenschap en meer bepaald het vroegere beleid inzake het Sociaal Impulsfonds en het huidige stedenfonds wordt een sterke nadruk gelegd op wijkontwikkeling en de opwaardering van de achtergestelde buurten en hun bewoners. Een eerste systematisch onderzoek voor Vlaanderen en Brussel naar territoriale concentraties van kansarme bevolkingsgroepen verscheen reeds in 1978 van de hand van Fred Provoost en dit op basis van de volkstellingsgegevens van 31 december Deze studie werd uitgevoerd in opdracht van de Federatie Buurtwerk, de voorloper van het huidige VIBOSO, en kwam er dus op vraag van het praktijkwerk van de concrete buurtwerkingen in functie van de planning en programmatie van deze centra. Er was een concrete aanduiding en afbakening nodig van de kansarme territoria, van de aard en de intensiteit van hun sociaal-culturele ontwikkelingsproblematiek en dit op verschillende niveaus, zowel op het micro- als het macrovlak. Het huidige beleid inzake wijkontwikkeling wordt onderzoeksmatig sterk geïnspireerd door de kansarmoedeatlas van Prof. C. Kesteloot die, op basis van de volkstellingsgegevens van 1991, een afbakening van de achtergestelde buurten maakte voor Vlaanderen en Brussel en later ook voor gans België. De verdeling van de middelen van het Sociaal Impulsfonds en het onderscheid in waarborggemeenten en SIF-plus gemeenten die extra middelen kregen, werden mede op basis van deze kansarmoedeatlas bepaald. Met Europese, Federale en Vlaamse overheidsmiddelen slaagden de steden erin om impulsen te geven aan deze wijken, niet alleen wat betreft de verbetering van het leefklimaat, via het vernieuwen van straten en pleinen, buurt- en opbouwwerking en het werken aan een grotere sociale cohesie, maar tevens wat betreft de bestuurlijke vernieuwing, zijnde het invoeren en stimuleren van de strategische beleidsplanning, de participatie van het middenveld en de bevolking. Demografische en economische factoren van de migratiedynamiek Uit de studie van Willaert, Surkyn en Lesthaeghe over stadsvlucht, verstedelijking en interne migraties in Vlaanderen en België blijkt duidelijk dat de dynamiek van het migratiepatroon onderhevig is aan diverse factoren 7. Vooreerst zijn er de demografische factoren, zoals een aanzienlijk grotere toename van het aantal huishoudens tegenover de toename van de totale bevolking en dit ten gevolge van de gezinsverdunning, een toenemend aantal eenpersoonshuishoudens, een daling van de gemiddelde gezinsgrootte. Ook de demografische effecten van veranderende gezinstypen en van vergrijzing hebben een invloed op het interne migratiepatroon. De geografische mobiliteit is het hoogst in de leeftijdsklasse 2 tot 29 jaar. Meestal nog voor de leeftijd van 3 jaar ontstaat er een dualiteit tussen tweeverdienergezinnen en alle anderen, waarbij de eerstgenoemden veel beter hun woonpreferenties kunnen realiseren, zowel qua aard van de woning als qua locatie. De relatieve toename van tweeverdienergezinnen gedurende de laatste drie decennia ligt dan mede aan de basis van migraties in de richting van het platteland. Eenverdienergezinnen of huishoudens met een vervangingsinkomen daarentegen missen deze ruimere keuzevrijheid, maar zijn daarom niet minder mobiel. Alleen bewegen ze zich ruimtelijk in alle richtingen, d.i. zowel binnen de stad, randstad of platteland of tussen deze gebieden onderling. 6 PROVOOST, F., Kansarme buurten. Een onderzoek naar territoriale concentraties van kansarme bevolkingsgroepen in het Nederlandstalig Landsgedeelte en Brussel-Hoofdstad, Federatie buurtwerk vzw, WILLAERT, D., SURKYN, J. & LESTHAEGHE, R., Stadsvlucht, verstedelijking en interne migraties in Vlaanderen en België, Steunpunt Demografie, Vakgroep Sociaal Onderzoek, VUB, 2 3

18 INLEIDING EN PROBLEEMFORMULERING Na de leeftijd van dertig jaar treedt er een daling op van de mobiliteit en is er vooral sprake van woonmobiliteit als gevolg van economische motieven. Na het verlaten van de actieve leeftijd neemt de mobiliteit weer toe. Deze demografische effecten worden doorkruist door conjunctuureffecten. De woningbouw in Vlaanderen en België is een zeer cyclische aangelegenheid. Onze onderzoeksperiode vangt aan in 1986, het begin van een periode van aangroei van het nieuwbouwsurplus. De nettonieuwbouw was er groter dan de demografische incrementen in aantallen huishoudens. Deze opgaande trend loopt door tot Daarna slaat de netto-nieuwbouwtrend weer om en daalt tot ongeveer op het niveau van de demografische basistrend. Het opgaande deel van deze cyclus is in verband te brengen met de duidelijke heropleving van de economische conjunctuur na 1988 en ze is ook een recuperatie t.a.v. de zeer zwakke bouwconjunctuur in het grootste (eerste) deel van de jaren tachtig. Het neergaande deel in de laatste cyclus echter is veel minder dan in de periode het gevolg van een verzwakkende economie. Relatie bouwconjunctuur en interne migraties Het is vooral in perioden van hoogconjunctuur dat sterkere stadsvlucht optreedt om opnieuw te verzwakken met afnemende bouwactiviteit. De cycliciteit in de woningbouw en de achterliggende oorzaken laten zich vertalen in cycli qua suburbanisatie en migratie naar plattelandsgemeenten. Uit de studie van Willaert, Surkyn en Lesthaeghe wordt dit geïllustreerd aan de hand van de gemiddelde migratiesaldi per 1 inwoners voor de diverse zones in de grotere Belgische migratiebekkens Antwerpen, Brussel en Gent. In de drie beschouwde migratiebekkens komt de herstelbeweging in de bouwconjunctuur tussen 1988 en 1996 overeen met een sterk negatief migratiesaldo (meer stadsvlucht) in de drie stedelijke zones. Dit is het meest uitgesproken voor Gent en minder voor Brussel, o.m. ten gevolge van compenserende internationale migraties naar de hoofdstad. Na de periode van geringe stadsvlucht in de jaren tachtig komt de periode wel degelijk overeen met hernieuwde emigratie vanuit de stad en ten voordele van alle andere zones in de beschouwde migratiebekkens. De omslag in de nieuwbouwconjunctuur na 1996 wordt vertaald in een vermindering van de stadsvlucht. Dit is het meest uitgesproken voor de stedelijke zone van het Brussels bekken en in minder mate van het Antwerps bekken. De omslag van de bouwconjunctuur volgens Willaert e.a. is echter niet te verbinden aan een meer algemene economische depressie. Zij denken eerder aan saturatieverschijnselen die te maken hebben met de toegenomen verkeerscongestie, langere pendeltijden en het schaarser en duurder worden van bouwgronden. In dit onderzoek zal o.m. worden nagegaan of de tendensen die in de studie van Willaert, Surkyn en Lesthaeghe in verband met stadsvlucht en de relatie met de economische conjunctuur in dezelfde mate of niet aanwezig zijn in de achtergestelde en de referentiebuurten. Belang van verhuisbewegingen volgens het geografisch niveau Willaert stelt bij zijn uitgangspunten dat hoe lager het ruimtelijk niveau, hoe belangrijker de rol van migratie wordt. Die verhuisbewegingen spelen zich immers vooral af op korte afstand 8. Zo blijkt dat ongeveer de helft van alle verhuisbewegingen in België plaats heeft binnen de gemeenten. 8 WILLAERT, D., Stadsvlucht of verstedelijking? Een analyse van migratiebewegingen in België, in Planologisch Nieuws, Jaargang 19, nr.2/1999 ; WILLAERT, D., Interne migraties naar LIPRO-huishoudenstypen. De stadsvlucht en verstedelijking nader belicht, Working Paper 2-2, Steunpunt Demografie, VUB - Universiteit Gent ; WILLAERT, D., Een ruimtelijke indeling voor de studie van interne migratiebewegingen, Working Paper , Steunpunt Demografie, VUB - Universiteit Gent 4

19 INLEIDING EN PROBLEEMFORMULERING - MIGRATIES EN ACHTERGESTELDE BUURTEN TABEL 1: AANTAL INDIVIDUELE MIGRATIES (IN- EN UITWIJKINGEN) IN BELGIË (GECUMULEERDE AANTALLEN VOOR DE PERIODE ) Niveau N % Binnen gemeente Tussen gemeenten Tussen arrondissementen Tussen gewesten Totaal interne migraties Buitenlandse migraties Bron : Rijksregister, in Willaert, Planologisch Nieuws, nr. 2/1999 Migratiebekkens Aangezien de karakteristieken van stadsvlucht en verstedelijking verschillen van stad tot stad, wordt in de studie van Willaert gewerkt met zogenaamde migratiebekkens. Het gaat om invloedsgebieden van steden voor wat betreft de interne migraties. Iedere gemeente wordt ingedeeld bij een stedelijke zone waarmee het de hoogste uitwisseling van migranten heeft. Zo werden voor België 17 migratiebekkens afgebakend. In Vlaanderen-Brussel gaat het om Brussel, Antwerpen, Gent, Leuven, Hasselt-Genk, Brugge, Oostende, Roeselare en Kortrijk. De migratiebekkens zijn veel groter dan de stadsgewesten. Zo is in het migratiebekken Antwerpen de ganse provincie Antwerpen begrepen, met inbegrip van de stadsgewesten Mechelen en Turnhout, samen met het Waasland, met inbegrip van het stadsgewest Sint- Niklaas en de Vlaams-Brabantse gemeenten Zemst, Boortmeerbeek, Haacht, Keerbergen en Tremelo. Binnen elk migratiebekken wordt een indeling voorgesteld die gebaseerd is op de migratiesaldi en hun invloed en de typologie van huishoudens. 5

20 INLEIDING EN PROBLEEMFORMULERING KAART 1: ZONERING BINNEN MIGRATIEBEKKENS Bron: WILLAERT, D., Stadsvlucht of verstedelijking? Een analyse van migratiebewegingen in België, in Planologisch Nieuws, Jaargang 19, nr.2/1999 Er kunnen vier zones onderscheiden worden op basis van een gemeente boven of onder de mediaan voor wat betreft (a) de migratiesaldi in de periode en (b) de stijging van die saldi tussen en In onze studie worden de migraties besproken vanaf 1986 tot en met Deze door Willaert gepresenteerde migratiecijfers m.b.t. de grote tendensen en fluxen tussen en binnen bekkens, dienen als achtergrondinformatie ter situering van de migraties tussen buurten in de periode Een zone met een recent hoog vestigingsoverschot - een zogenaamde drukzone - zijn die gemeenten die een hoog vestigingsoverschot hebben en die sinds het begin van de jaren 8 ook een aanzienlijke stijging hebben gekend van hun migratiesaldi, boven de mediaan liggen voor zowel het migratiesaldo in als de evolutie van het migratiesaldo tussen en Op ruimtelijk vlak situeert de drukzone zich voornamelijk op een aanzienlijke afstand van de grote stedelijke centra. Zo is de migratiedruk in de eerste ring van randgemeenten rondom het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zeer gering. Enkel in Vilvoorde, Machelen en Tervuren is die druk hoog. De zone met een hoog recent vestigingsoverschot, daarentegen, bevindt zich aan de rand van het migratiebekken (aaneengesloten gebied tussen Ternat en Ath, een groot deel van Waals-Brabant). Deze vergaande suburbanisatie (of rurbanisatie) heeft waarschijnlijk te maken met het nog relatief groot en goedkoop aanbod van bouwgronden in de landelijke gemeenten. Tevens worden de migratiestromen bepaald door de graad van verkeersontsluiting (cfr. de hoge migratiedruk langsheen de E4 kust-brussel en de E429 Brussel-Doornik) (+A2 Leuven-Hasselt-Genk) en de aanwezigheid van een aangenaam leefmilieu (cfr. vele Ardense gemeenten). Uiteindelijk worden maximaal vijf typen zones per bekken onderscheiden. Bij het merendeel van de 17 migratiebekkens zijn dat maar drie zones (landelijk, landelijk plus druk en stedelijk), 6