BOUWHISTORISCHE NOTITIE MONUMENTEN EN ARCHEOLOGIE GEMEENTE LEIDEN

Transcriptie

1 BOUWHISTORISCHE NOTITIE MONUMENTEN EN ARCHEOLOGIE GEMEENTE LEIDEN 1. ALGEMENE GEGEVENS Gegevens object van onderzoek Soort: voormalig kerkgebouw. Adres: Lammermarkt 57 Status: RM Monumentennummer: Stadsgebied: centrum Status: beschermd stadsgezicht Gegevens onderzoek Opdrachtgever: Gemeente Leiden, Monumenten en Archeologie (M&A) Onderzoekers: E. Orsel en J. W. van Rooden (M&A) Datum onderzoek: 27/10/2011 en 01/11/2011 Duur onderzoek: 6 uren Opsteller notitie: Jos van Rooden / E. Orsel Datum notitie: 23/05/2012 Gegevens betrokkenen Eigenaar/Aanvrager: De heren W. van Leeuwen, R. van Leeuwen en B. van Kasteel Architect: Architektenburo Marcel van Dijk Aannemer: n.v.t. Adviseur M&A: n.v.t. Overigen: - Bijzonderheden: - Gegevens uitvoering De bouwhistorische onderzoekers van M&A hebben naar aanleiding van uitvoering van werkzaamheden in het kader van een monumentenvergunning een bezoek aan het pand gebracht met het onderzoeken en documenteren van de kapconstructie als doel. In deze notitie is gebruik gemaakt van kaart- en fotomateriaal van de Beeldbank van het Regionaal Archief Leiden (RAL), tekeningen uit het archief van Vergunningen en Subsidies Gemeente Leiden (V&S) en foto s uit het fotoarchief (M&A). 2. INLEIDING Aanleiding De aanleiding voor het doen van het bouwhistorisch onderzoek en documentatie van de kapconstructie was de uitvoering werkzaamheden in het kader van een monumentenvergunning. Doel Het doel van het onderzoek is de documentatie en beschrijving met beknopte waardestelling van de kapconstructie van het voormalige kerkgebouw. Werkwijze De basis voor de bouwhistorische notitie is het onderzoek van de kapconstructie op locatie. Hierbij worden zichtbare bouwhistorische kenmerken genoteerd en al of niet gedocumenteerd door het maken van een opmetingschets of foto. Uiteraard is de mate van naaktheid en ook bereikbaarheid van de kapconstructie bepalend voor de volledigheid van het onderzoek. Ook al omdat destructief onderzoek niet aan de orde is. Naast dit bouwhistorisch onderzoek wordt voor de beschrijving ook beperkt

2 historisch onderzoek uitgevoerd naar beeldmateriaal (kaarten, tekeningen, foto s e.d.) en geschreven bronnen (boeken, artikelen e.d.) van het object. 3. BESCHRIJVING Registeromschrijving V.m. Bethlehemskerk, oorspronkelijk Armenkerk 1804, opgeheven Gevelsteen met opschrift 'Bethlehemkerk ' in moderne topgevel. In 1898 werd de kerk verbouwd. Situering en opzet Het voormalige kerkgebouw ligt op de hoek van de Lammermarkt met de Marktsteeg en gelegen in het bouwblok dat verder wordt begrensd door de Oude Singel en Nieuwe Mare als onderdeel van de stadsuitleg uit 1611 (afb.1). Het van oorsprong éénbeukige gebouw wordt overdekt door een zadeldak met de nok loodrecht op de Lammermarkt. Links ervan bevindt zich een smalle poort over de volledige diepte van het gebouw. Vanuit deze poort is de ingang in de linker zijgevel te bereiken. De achtergevel sluit aan op bebouwing dat deel uitmaakt van Marktsteeg 1, het Scheltema complex. Alleen de top van deze tuitgevel steekt erboven uit. Lammermarkt Langegracht Langegracht a a b 1 19a 17 17b 17a 18 Lange Scheistraat 11 7a 9a Marktsteeg 21 Nieuwe Mare Korte Mare 20a 20 26t 22a a g 5e Korte Mare Korte Mare e60f 60c 42 44a a60b Marktsteeg Marktsteeg 58 Oude Singel 60d Nieuwe Mare Nieuwe Mare 70c 70b a b 5f 5d 1a 56a c 30a 30b 32b 34g 32a 34d 34e 34f 32 34a 34b 34c a 72 74a Afb. 1 Basiskaart 2011 Afb. 2 Blaeu 1649 Op de kaart van Pieter Bast (1600) is er nog sprake van onbebouwd buitengebied. De kaart van Blaeu (1649) laat zien dat de uitleg van 1611 heeft plaatsgevonden en dat op de plek van het huidige gebouw een drie bouwlagen hoog gebouw onder een zadeldak staat (afb. 2). Dit gebouw wordt vanuit het zuidwesten getoond. Vanwege bebouwing is de achtergevel gedeeltelijk te zien, maar de zijgevel aan de Marktsteeg geheel. De achtergevel is een tuitgevel en in de top zijn drie vensters of luiken weergegeven. De zijgevel is een lijstgevel uitgevoerd met twee Vlaamse gevels. Op de begane grond worden twee deuropeningen weergegeven en daarboven twee reeksen vensters of luiken. Van de voorgevel is boven het dak de trapgevel te zien. Uit het bovenstaande kan worden opgemaakt dat het gebouw tussen 1611 en 1649 is gerealiseerd. In dit verband is het interessant om hetgeen Guido Steenmeijer is zijn publicatie: Tot cieraet ende aensien deser stede, Arent van s-gravesande architect en ingenieur ca , heeft op te merken in de paragraaf die geweid is aan de Hoogduitse kerk (Armen of Bethlehemkerk). In essentie komt het neer op het volgende. De erfgenamen van de in 1640 overleden schatrijke textielhandelaar Wouter van Alewijn verkopen in 1644 een voormalige brouwerij aan de stad. Van Alewijn had de brouwerij, De Dubbele Sleutel geheten, in aangekocht van een brouwer uit Weesp die het omvangrijke bouwblok dat begrensd werd door de Oude Singel, Lange Scheistraat, Lammermarkt en Korte Mare na de stadsuitleg in 1611 in tien delen had verworven. Aanvankelijk was het de bedoeling van de erfgenamen om de brouwerij te slopen en hiervoor in de plaats vier woningen te bouwen. Totdat bij de stad het idee ontstond het gebouw als kerk te bestemmen voor de Duitstalige gereformeerden. Onder de grote groepen immigranten, aangetrokken door de bloeiende textielindustrie, bevonden zich

3 ook Duitstaligen behorende tot de Gereformeerde Gemeente. Door het grote aantal kwam de behoefte op aan kerkdiensten in de eigen taal. Om hierin te voorzien besloot de stad tot aankoop van de voormalige brouwerij. Met de bouw van de Hoogduitse kerk werd op 23 mei 1644 begonnen. Feitelijk betrof het de verbouw van de brouwerij. Steenmeijer laat weten dat het niet duidelijk is welke rol Arent van s-gravesande als stadsarchitect bij het bouwproces heeft gespeeld. Gezien de aard van het werk sluit hij niet uit dat Van s-gravensande de supervisie heeft gehad. In oktober van hetzelfde jaar wordt de kerk in gebruik genomen. Verondersteld wordt dat de meest noodzakelijke aanpassingen zijn verricht, gelet ook op de korte verbouwtijd. Ook sluit Steenmeijer niet uit dat de van oorsprong zwaar uitgevoerde zolders van begin af aan zijn benut voor de opslag van stadskoren. In verband hiermee zou in juli 1649 een dakvenster zijn aangebracht om de ventilatie te verbeteren. Het torentje aan de voorzijde van de kerk zou in 1646 zijn aangebracht en met het klokje afkomstig van de door de Engelse Kerk verlaten kapel van het Jeruzalemhof worden uitgerust. Met dit verhaal kan de gangbare opvatting dat de kerk in 1644 naar ontwerp van Arent van s- Gravensande in 1644 is gebouwd worden genuanceerd. Het belangrijkste is wel dat het geen nieuwbouw betreft maar de verbouw van een bestaande brouwerij tot Hoogduitse kerk, waarbij niet is uitgesloten dat de zolder(s) voor opslag van stadskoren is gebruikt. Na 1736 kreeg het gebouw een nieuwe functie die van school voor de armen, dat duurde tot Na jaren dienst te hebben gedaan als opslagplaats voor turf en koren kreeg het vanaf 1804 weer de functie als kerkgebouw te vervullen, maar nu als kerk voor de armen. In 1893 werd de naam Armenkerk veranderd in Bethlehemskerk. Kort daarna in 1899 werd de voorgevel vernieuwd naar ontwerp van architect W. Fontein. Dit is de gevel die we nu kennen. Na opheffing van de kerk in 1918 werd het als opslagplaats en depot van de gemeentelijke werkplaats gebruikt. In 1986 werd het sterk in verval geraakte kerkgebouw na restauratie en verbouw in gebruik genomen door Johan Maasbach Wereldzending. Hierbij is de extra verdieping in de kerkzaal en de houtconstructie tot stand gekomen en de gevel met de steunberen aan de Marktsteeg geheel vernieuwd. De oorspronkelijke kapconstructie is vrijwel ongeschonden gebleven, evenals de linker zijgevel en vermoedelijk ook de achtergevel. Exterieur / interieur De gevels zijn niet onderzocht. Opgemerkt kan worden dat in de bovenzone van de linker zijgevel bouwsporen aanwezig zijn van een reeks van dichtgemetselde openingen waarin vermoedelijk luiken of vensters waren opgenomen. De rechter zijgevel en de achtergevel zijn bij de restauratie in 1986 opnieuw opgetrokken. Mogelijk dat het onderste deel van de achtergevel, waarop het belendende pand aansluit, nog oorspronkelijk metselwerk bevat. De begane grond en de verdieping uit 1986 zijn ook niet onderzocht. Kapconstructie Opzet De oorspronkelijke kapconstructie met de nok loodrecht op de Lammermarkt bestaat uit tien kapspanten, waarover de flieringen en de nokgording zijn aangebracht (afb. 3). Hierover liggen de halfronde sporen waarop modern dakbeschot. Elk kapspant is samengesteld uit twee gestapelde dekbalkjukken met rechte spantbenen waarop een driehoekspant met ingekeepte spantbalk (afb. 4a en 4b). De houtzwaarte van de dekbalken van de onderste dekbalkjukken zijn afwisselend zwaar of lichter uitgevoerd. Er is dus sprake van een alternerend systeem. De flieringen op de onderste dekbalkjukken Afb. 3 lengtedoorsnede (opmetingstekening 1977) Afb. 4a dwarsdoorsnede (opmetingstekening 1977)

4 Afb. 4b Dwarsdoorsnede documentatietekening d.d Tekening: Edwin Orsel M&A liggen aan de buitenzijde van de spantbenen van de erboven staande jukken. De overige flieringen zijn binnen de spantbenen van de driehoekspanten geplaatst, evenals de nokgording. Alleen ter hoogte van de gestapelde dekbalkjukken bevinden zich windschoren. Bij alle kapspanten zijn aan de dekbalken van de twee gestapelde dekbalkjukken hangstijlen bevestigd. Deze stijlen zijn aan de onderzijde afgezaagd, waaruit kan worden opgemaakt dat deze naar onderen toe doorliepen. Op de opmetingstekening uit 1977 van de toenmalige afdeling Monumentenzorg is te zien dat de stijlen doorliepen tot aan de dekbalk van het dekbalkgebint (met tussenbalk) op de begane grond, dat mogelijk ook een etagegebint kan zijn geweest. Bij de laatste verbouwing in 1984 is de gehele houtconstructie op de begane grond, inclusief de zolderbalklaag, vervangen door de huidige. Op foto s uit 1967 van dezelfde afdeling is het rachelwerk van een voormalig stucplafond zien. Hieruit kan worden afgeleid dat de (kerk)ruimte door een gedrukt tongewelf van stucwerk overdekt is geweest met zogenaamde steekgewelven ter plaatse van de spitsboogvormige kerkvensters. Het is mogelijk dat dit gewelf bij de vernieuwing van de voorgevel in 1899 of bij de ingebruikname als Armenkerk in 1804 tot stand is gekomen. Vreemd genoeg zijn op deze foto s geen hangstijlen te zien, maar wel ijzeren trekstangen. De stijlen zijn wel op een foto uit 1977 te zien, dat wil zeggen ter hoogte van de zolderbalklaag. Duidelijk is ook te zien dat deze zijn afgezaagd. Waarschijnlijk is dat gebeurd bij het realiseren van het stucgewelf. Op deze foto zijn de restanten van het stucgewelf niet meer aanwezig, waaruit kan worden opgemaakt dat deze tussen 1967 en 1977 zijn gesloopt. Vermoedelijk houden de hangstijlen verband met het verstevigen van de balklagen waarmee ze verbonden waren. Gelet op de oorspronkelijke functie van het gebouw, die van brouwerij, zullen deze hangstijlen dus hebben bijgedragen aan het vergroten van het draagvermogen van de balklagen van de graan- of eestzolder(s). De nog bestaande stijlen ter hoogte van de zolder zijn waarschijnlijk bij de restauratie/verbouw in 1986 afgezaagd. Waarschijnlijk zijn toen ook alle spantbenen van de onderste dekbalkjukken aangescherfd. Tot slot, alle houten onderdelen van de kapconstructie zijn uitgevoerd in grenenhout. Verbindingen De verbindingen van de onderdelen van de dekbalkjukken zijn uitgevoerd met toognagels met uitzondering van de verbinding tussen de korbelen en spantbenen (afb. 5). Deze zijn met smeedijzeren nagels aan de spantbenen genageld. Ook de verbindingen van de windschoren met de flieringen en de spantbenen zijn genageld, evenals de verbindingen van de overkeepte hangstijlen met de dekbalken en die van de driehoekspanten (afb. 6). Op enkele plaatsen zijn gaten te zien waar nagels aangebracht moesten worden. Hieruit mag worden opgemaakt dat de nagelgaten zijn voorgeboord. Voor zover waarneembaar zijn de flieringen met zware nagels aan de dekbalken van de dekbalkjukken en de ingekeepte balken van de driehoekspanten bevestigd. De spantbenen zijn gepend in de dekbalken van de jukken. De halfronde sporen, deels oorspronkelijk en deels in 1986 vernieuwd, zijn ongetwijfeld vanaf de buitenzijde aan de flieringen genageld.

5 Afb. 5 Afb. 6 Houtmerken De spanten zijn alle aan de zuidzijde voorzien van gehakte telmerken. Deze zijn duidelijk vastgesteld bij de dekbalkjukken. Er is daarbij niet alleen onderscheid gemaakt tussen links en rechts maar ook tussen een zware en lichte (alternerende) uitvoering van de dekbalkjukken. In principe is het onderscheid tussen rechts en links respectievelijk een streepje en een ovaaltje en het onderscheid tussen een lichte en een zware uitvoering van de dekbalkjukken respectievelijk een enkele en een dubbele X. Hierbij moet worden opgemerkt dat er enkele onregelmatigheden zitten in het hierboven beschreven merkensysteem. Zo loopt de telling niet consequent van 1 naar 10 en is ook het alternerend systeem niet consequent toegepast. Handelsmerken en tekst met jaartal Op enkele onderdelen van de kapconstructie zijn handelsmerken, al of niet doorgezaagd, aangetroffen maar ook een tekst met jaartal. Handelsmerken zijn aangetroffen op: het vierde spant (gezien vanuit de voorgevel), vijfde spant (onderzijde dekbalk en op spantbeen) en negende spant (onderzijde). Het merk op de linker hangstijl, aangebracht op de achtergevelzijde, aan het tweede spant is gedocumenteerd doordat deze is afgewreven. Een tekst met jaartal (1808) is aangetroffen op het achtste spant. Bewerkingen In het algemeen kan worden vastgesteld dat het balkhout één gezaagde zijde heeft en één of twee beslagen zijden. De gezaagde zijde vormt de zogenaamde constructiezijde, van waaruit de verbindingen zijn afgeschreven. De resterende zijden zijn onbewerkt en hebben nog de ronding van de boom (afb. 7). De beslagen zijden laten zeer goed de slag van de bijl zien waarmee het balkhout werd gekantrecht (afb. 8). De wijze waarop het kaphout is bewerkt en verwerkt wijst erop dat de kap van oorsprong niet als zichtwerk is bedoeld. Afb. 7 Afb. 8 Overigen Op de dekbalk van het onderste juk van het tweede spant is aan de voorzijde (gezien vanuit de voorgevel) een eiken klos genageld. De klos is gelijk met de onderzijde van de dekbalk aangebracht. Een rond gat met een diameter van 7 tot 8 cm bevindt zich in klos en dekbalk (afb. 9). Het gat is

6 ongeveer voor de ene helft in de klos en voor de andere helft in de dekbalk uitgespaard. De onderzijde van de dekbalk is rondom het gat uitgekeept, zodat in het in hetzelfde vlak ligt als dat van onderzijde van de klos. Mogelijk houdt een en ander verband met een verticale as die in het gat heeft gedraaid. Het halfronde gat in de dekbalk van het tweede dekbalkjuk houdt daar mogelijk ook verband mee ((afb. 10). Niet duidelijk is of het restanten zijn van een (hijs)mechanisme. Afb. 9 Afb Samenvatting / conclusie De vrijwel nog gave kapconstructie dateert uit de bouwtijd die kort na de stadsuitleg van 1611 zal zijn geweest. Het betreft dus de oorspronkelijke kap. De bouwhistorische kenmerken zoals de uitvoering van de kap in grenen, de telmerken en de verbindingen en dergelijke bevestigen deze datering. Bijzonder zijn de combinatie van bewerkingen (onbewerkt, gezaagd en beslagen) van het balkhout. Dit wijst erop dat van oorsprong de kap nooit als zichtwerk bedoeld is geweest. Voor een gebouw dat de functie van brouwerij had, was dat uiteraard ook niet nodig. Door de gaafheid, ouderdom en het scala van bouwhistorische kenmerken is de bouwhistorische waarde van de kapconstructie hoog. Oorspronkelijk waren de hangstijlen verbonden met de dekbalken van de kapspanten en de balklagen van de (vermoedelijke) etagegebinten op de begane grond. Ze zullen hebben bijgedragen aan de verhoging van de draagkracht van de vloeren ten behoeve van graanopslag, die zowel ten tijde van de brouwerij als daarna heeft plaatsgevonden, maar dan voor de opslag van het stadskoren. Er zijn geen aanwijzingen aangetroffen dat de hangstijlen later zijn aangebracht. Maar het is mogelijk dat deze kort na de bouwtijd zijn aangebracht. Alleen dendrochronologisch onderzoek kan hierover uitsluitsel geven. Ervan uitgaande dat de etagegebinten, die op de foto s en de opmetingstekeningen uit 1977 zijn te zien, de oorspronkelijk situatie weergeven dan kan er nooit sprake zijn geweest van een drie bouwlagen hoog gebouw zoals op de kaart van Blaeu (1649). Dat is wel mogelijk als de hoge ruimte op de begane grond (volgens de tekening iets meer dan 5 m) is ontstaan door van twee bouwlagen van ca. 2,5 m één hoge bouwlaag te maken. Tot slot moet worden opgemerkt dat nader bouwhistorisch onderzoek van het casco en analyse van de historische bronnen meer duidelijkheid kan geven over de verschillende bouwfasen van het kerkgebouw.