Het wetsvoorstel Zorg en dwang

Transcriptie

1 Het wetsvoorstel Zorg en dwang en de internationale mensenrechten MA Scriptie Europees Beleid Faculteit der geesteswetenschappen Universiteit van Amsterdam Marianne Bakker Begeleider: mw. dr. C.R.M. Versteegh Tweede begeleider: dhr. dr. L.K. Marácz Juli

2 Inhoud Inhoud... 2 Inleiding Context van het wetsvoorstel Zorg en dwang Inleiding De wet Bopz Inhoud van het wetsvoorstel Zorg en dwang De reikwijdte van het wetsvoorstel Stand van zaken Kritiek vanuit de belangenorganisaties Conclusie Knelpunten met betrekking tot het wetsvoorstel Inleiding Bredere afbakening vrijheidsbeperking Rechtsbescherming Kwetsbare groepen Onduidelijke verantwoordelijkheden van hulpverleners Thuissituaties en inrichting Conclusie Mensenrechten en Zorg en dwang Inleiding Recht op vrijheid en veiligheid Recht op privéleven, autonomie, integriteit en zelfbeschikking Verbod van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling en het recht op menselijke waardigheid Recht op goede zorg en bescherming van de gezondheid Het recht op gelijke behandeling en participatie Analyse mensenrechten in het wetsvoorstel Zorg en dwang Conclusie Conclusie Bibliografie Bijlage 1: Juridisch kader

3 Inleiding Sinds 1994 is in Nederland de wet Bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (hierna: de wet Bopz) van kracht. De wet is verschillende keren geëvalueerd. In de tweede evaluatie van de wet werd geconcludeerd dat de wet Bopz overwegend ongeschikt is voor toepassing in de sectoren psychogeriatrie en verstandelijk gehandicaptenzorg. 1 Redenen voor deze kritische woorden zijn dat de wet Bopz onvoldoende rechtsbescherming biedt aan psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte patiënten wanneer zij ingeperkt worden in hun persoonlijke vrijheid en wanneer zij onder dwang behandeld worden. De wet sluit dus niet voldoende aan bij de rechtspraktijk die voor deze specifieke groep patiënten nodig is. Daarom heeft de wetgever besloten dat de wet Bopz moet worden vervangen door een nieuwe wet die psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte patiënten betere rechtsbescherming moet bieden. Dit nieuwe wetsvoorstel werd in 2009 ingediend en draagt de titel Zorg en dwang. Doelstelling van het wetsvoorstel is om in de zorg voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking te regelen welke bevoegdheden een zorgaanbieder heeft en welke rechten de cliënt heeft, en hoe deze bevoegdheden en rechten op transparante wijze kunnen worden gebruikt in geval van dwang en opname. 2 Het wetsvoorstel Zorg en dwang moet mensen met een verstandelijke beperking of dementie betere rechtsbescherming bieden als ze in hun vrijheid worden beperkt of tegen hun zin zorg moeten ondergaan. Deze wet is specifiek op deze doelgroep gericht, en sluit volgens het kabinet daarom beter aan dan de wet Bopz. Verschillende organisaties hebben kritiek geuit op het wetsvoorstel. Er bestaan zorgen over de waarborging van de bescherming van de rechten van verstandelijk gehandicapten en psychogeriatrische cliënten. 3 De kans op schendingen van de rechten van verstandelijk gehandicapten en psychogeriatrische cliënten is reëel aanwezig doordat de waarborgen in de wet niet goed geregeld zijn. 4 Men kan zich daarom afvragen of het wetsvoorstel wel geheel in 1 Rapport Tweede Evaluatiecommissie 2002, beschikbaar op geraadpleegd op 17 december 2011, p Memorie van toelichting wet Zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Bijvoorbeeld: CG-Raad, Brief van 9 september 2011 aan de Tweede Kamer betreffende het wetsvoorstel Zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 19 januari Bijvoorbeeld: KNMG, LHV en VERENSO, Brief van 6 september aan de Tweede Kamer betreffende het wetsvoorstel zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 19 januari

4 lijn is met de internationale mensenrechtenverdragen, zoals het nieuwe VN-verdrag betreffende de rechten van mensen met een handicap en wet- en regelgeving van de Europese Unie. In deze scriptie wordt onderzocht of, en zo ja, in hoeverre de mensenrechten van mensen met een beperking door de bepalingen in het wetsvoorstel worden geschonden, en welke mensenrechten precies in het geding zijn. Hiertoe zal allereerst een probleemschets worden gegeven. De totstandkoming van het wetsvoorstel wordt besproken, gevolgd door een korte beschrijving van de inhoud en van de huidige stand van zaken. Vervolgens zal een beknopte uiteenzetting van de knelpunten in het wetsvoorstel worden gegeven, met een analyse van de aard van het probleem en de mensenrechten die in het geding zouden kunnen komen. Om deze knelpunten in het wetsvoorstel te begrijpen, is het belangrijk om de context ervan te begrijpen: hoe is het wetsvoorstel tot stand is gekomen en wat zijn de belangrijkste bepalingen ervan. Tenslotte zal er een juridisch kader worden geschetst, aan de hand waarvan bekeken zal worden in hoeverre de toepassing van het wetsvoorstel Zorg en dwang een inbreuk kan betekenen op de rechten van personen met een beperking. 4

5 1. Context van het wetsvoorstel Zorg en dwang 1.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt kort uiteengezet hoe het wetsvoorstel Zorg en dwang tot stand is gekomen, in de context van de wet Bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Bopz). Deze wet Bopz sloot niet voldoende aan op de behoeften van mensen met een verstandelijke beperking en mensen met een psychogeriatrische aandoening. De redenen hiervoor zullen in de volgende paragraaf uiteen worden gezet, zodat de noodzaak van het nieuwe wetsvoorstel duidelijk wordt. De wet Zorg en dwang zal de wet Bopz moeten vervangen. In dit hoofdstuk zal, na een korte uitleg van de wet Bopz, de inhoud van het wetsvoorstel Zorg en dwang aan bod komen, gevolgd door een beknopte bespreking van de reikwijdte en de stand van zaken van het voorstel. Tenslotte zullen meerdere kritiekpunten die verschillende belangenorganisaties, zoals patiënten- en artsenorganisaties, hebben geuit met betrekking tot het wetsvoorstel. 1.2 De wet Bopz De wet Bopz is sinds 1994 van kracht. Sindsdien is de wet in opdracht van de ministeries van VWS en Justitie drie keer geëvalueerd, om te onderzoeken of de wet na diverse aanpassingen goed functioneerde. In 2002 kwam de tweede evaluatiecommissie tot de conclusie dat psychogeriatrische patiënten en mensen met een verstandelijke beperking onder deze wet onvoldoende rechtsbescherming genoten. 5 De evaluatiecommissie concludeerde onder meer dat de wet Bopz overwegend ongeschikt is voor toepassing in de sectoren psychogeriatrie en verstandelijk gehandicaptenzorg 6, en pleitte voor een nieuwe, aparte wet voor deze groepen. De wetgever besloot daarop de wet Bopz te vervangen door twee nieuwe wetten: de wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg, gericht op cliënten in de psychiatrie, en de wet Zorg en dwang, ten behoeve van psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten. Het concept voor deze nieuwe wet Zorg en dwang werd in 2009 ingediend. 7 Volgens de wetgever biedt het wetsvoorstel betere rechtsbescherming voor mensen met een verstandelijke 5 Frederiks, B.J.M. et al, Het wetsvoorstel zorg en dwang: een verantwoorde verbetering voor de rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en dementie? Tijdschrift voor gezondheidsrecht, no2, 2010, p Begeleidingscommissie evaluatie Wet Bopz, Evaluatie Wet Bopz, Deelonderzoek 10-10: Conclusies en aanbevelingen van de begeleidingscommissie, Den Haag, ZonMw, 2002, pp Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 2 5

6 beperking of dementie als deze mensen in hun vrijheid worden beperkt of tegen hun zin zorg moeten ondergaan. De wet is specifiek op deze doelgroep gericht en zou daarom beter aansluiten op deze doelgroepen dan de wet Bopz. 8 De doelgroepen waarop deze wet is gericht hebben vaak ernstige gedragsproblemen of geheugenstoornissen; bovendien is er vaak sprake van wilsonbekwaamheid, zodat het soms nodig kan zijn om de persoonlijke vrijheid in te perken en dwang toe te passen. 9 Dat de huidige wet Bopz niet goed aansluit bij de behoeftes van deze doelgroep heeft verschillende redenen. De eerste reden is de tendens in de gezondheidszorg om mensen met een psychogeriatrische aandoening of verstandelijke beperking ofwel zo lang mogelijk thuis te laten wonen, ofwel in gezinsvervangende tehuizen, kleinschalige woonvormen of projecten voor begeleid wonen te verzorgen, in plaats van ze in de traditionele grote zorginstellingen te verplegen. De huidige wet Bopz voorziet alleen in procedures voor het toepassen van vrijheidsbeperking binnen zorginstellingen 10 en de reikwijdte van de wet is daarom te beperkt geworden. Dat kan tot gevolg hebben dat een hulpverlener beslissingen moet nemen zonder dat die op duidelijke juridische criteria gebaseerd zijn. Gezien het ontbreken van adequate rechtsbescherming is deze situatie zowel voor de hulpverlener als voor de cliënt ongewenst. 11 In dat opzicht houdt het wetsvoorstel een duidelijke verbetering in: waar de wet Bopz dus locatiegebonden was, is het wetsvoorstel Zorg en dwang cliëntgebonden. 12 Een tweede reden waarom de huidige wet Bopz onvoldoende aansluit op de behoeften van deze specifieke doelgroep is dat de procedures en begrippen in die wet gebaseerd zijn op de begrippen uit de psychiatrie. In de wet Bopz is bijvoorbeeld bepaald dat een behandelingsplan erop gericht is de stoornis zodanig te verbeteren dat het gevaar op grond waarvan de patiënt is opgenomen, wordt weggenomen. 13 In het geval van dementie of een verstandelijke beperking is er echter geen sprake van het verbeteren van de stoornis, omdat het immers een chronische en ongeneeslijke aandoening betreft. Een ander voorbeeld is het begrip gevaar dat in de wet Bopz is opgenomen als criterium voor onvrijwillige zorg. De memorie van toelichting op het wetsvoorstel schenkt aandacht aan dit probleem door te wijzen op de situatie van de demente oudere die s nachts buitenshuis gaat dwalen. Vormt dit feit op zichzelf gevaar, of is er pas sprake van gevaar als die persoon op een snelweg gaat 8 Rijksoverheid, Wetsvoorstel Zorg en Dwang ingediend, Nieuwsbericht , beschikbaar op geraadpleegd op 15 december Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Ibid., p Ibid., p Ibid., p Ibid., p. 4. 6

7 lopen? 14 Door deze onduidelijkheid over het begrip gevaar weet de zorgverlener niet meer wanneer hij mag ingrijpen en wanneer niet. Daarom is dit criterium in het nieuwe wetsvoorstel vervangen door ernstig nadeel, dat meer van toepassing is op de doelgroepen van het wetsvoorstel Inhoud van het wetsvoorstel Zorg en dwang De doelstelling van het wetsvoorstel wordt in de memorie van toelichting als volgt omschreven: Dit wetsvoorstel beoogt voor de zorg voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking te regelen welke bevoegdheden een zorgaanbieder heeft en welke rechten de cliënt heeft, en hoe deze bevoegdheden en rechten op een transparante wijze kunnen worden gebruikt in geval van dwang en opname. 16 Het voorstel beoogt dus het gebruik van dwang in de gezondheidszorg voor mensen met een psychogeriatrische aandoening of verstandelijke beperking te regelen. Dwang in de zorg of vrijheidsbeperking wordt in het nieuwe wetsvoorstel aangeduid als onvrijwillige zorg, dat wil zeggen zorg waarmee de cliënt zelf niet heeft ingestemd. De wetgever legt dit begrip uit als een manier van ingrijpen die een aantasting betekent van fundamentele rechten zoals het recht op vrijheid en het recht op eerbiediging van het privéleven. 17 Het wetsvoorstel reguleert deze dwang en maakt die in bepaalde gevallen mogelijk. Het voorstel benoemt vijf vormen van onvrijwillige zorg: a. het toedienen van voeding, vocht of medicatie voor een somatische aandoening; b. het toedienen van medicatie die van invloed is op het gedrag of de bewegingsvrijheid van de cliënt, vanwege de psychogeriatrische aandoening of verstandelijke handicap; c. maatregelen die tot gevolg hebben dat de cliënt gedurende enige tijd in zijn bewegingsvrijheid wordt beperkt; d. maatregelen waarmee toezicht op de cliënt wordt gehouden, of 14 Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Frederiks, B.J.M. et al., Het wetsvoorstel zorg en dwang: een verantwoorde verbetering voor de rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en dementie? Tijdschrift voor gezondheidsrecht, no. 2, 2010, p Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Ibid., p. 9. 7

8 e. beperkingen in de vrijheid het eigen leven in te richten, die tot gevolg hebben dat de cliënt iets moet doen of nalaten. 18 De eerste drie maatregelen stonden als zodanig al in de wet Bopz. De laatste twee zijn nieuw in het wetsvoorstel. Voorbeelden van maatregelen waarbij toezicht op de cliënt worden gehouden (lid d) zijn camera s, maar ook belmatten of deuralarmen. De maatregelen onder lid e, die beperkingen vormen in de vrijheid het eigen leven in te richten, kunnen zeer uiteenlopen. Voorbeelden hiervan zijn het gebruik maken van maaltijden op vaste tijden, maar ook een verbod op het eten van chocola of het kijken naar Amerikaanse soapseries, bijvoorbeeld wanneer de patiënt daarvan onrustig wordt. De eerste drie vormen van onvrijwillige zorg stonden zoals gezegd al in de wet Bopz. Het wetsvoorstel Zorg en dwang past echter de toepassing ervan aan. De praktijk leerde namelijk dat de cliënt die zich niet zichtbaar verzet tegen een bepaalde maatregel, in de interpretatie van de zorgverlener ook instemt met de toepassing ervan. Om de cliënt hiertegen te beschermen zijn de hierboven onder lid b en lid c genoemde maatregelen, die een grote inbreuk betekenen op de lichamelijke integriteit van mensen, gelijkgesteld aan onvrijwillige zorg. Zelfs als de cliënt zich dus niet zichtbaar verzet, moet de toepassing van deze middelen aan dezelfde eisen van zorgvuldigheid voldoen als in het geval van openlijk verzet. 19 Natuurlijk is het vaak moeilijk om te beoordelen of het gedrag van de cliënt betekent dat hij zich verzet tegen een bepaalde maatregel of tegen iets heel anders, of dat hij simpelweg in een onrustige bui is. De memorie van toelichting noemt het voorbeeld van een demente vrouw die aan haar deur staat te morrelen omdat ze het eten voor haar kinderen wil opzetten. 20 Verzet is lastig als zodanig te herkennen bij de doelgroepen van het wetsvoorstel, niet alleen door de complexiteit van de aandoeningen maar ook door het feit dat mensen die onder de doelgroepen vallen vaak beperkt zijn in het uiten van hun wil. Het is ongewenst dat zulk gedrag onmiddellijk wordt opgevat als verzet en daardoor leidt tot het toepassen van dwangmiddelen. Doordat het wetsvoorstel Zorg en dwang de gedragsbeïnvloedende maatregelen onder lid b, en de vrijheidsbeperkende maatregelen onder lid c, altijd behandelt als onvrijwillige zorg, verbetert de rechtspositie van mensen die niet in staat zijn hun wil of hun verzet te uiten Artikel 2 lid 1 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr. 2 / Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Ibid., p Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Ibid., p

9 Het wetsvoorstel regelt ook in welke situaties mensen met een verstandelijke beperking of psychogeriatrische aandoening tegen hun zin kunnen worden opgenomen in een zorginstelling. Ook hier wordt volgens de memorie van toelichting het bereidheidcriterium gehandhaafd, dat wil zeggen dat situaties waarin de cliënt als hij zich niet verzet, maar ook geen blijk geeft (of kan geven) van zijn bereidheid om te worden opgenomen, automatisch vallen onder niet-vrijwillige opname. 22 Bij een niet-vrijwillige opname moet het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) altijd vooraf een indicatie geven. Door op deze manier rekening te houden met eventuele wilsonbekwaamheid, genieten de doelgroepen van het wetsvoorstel een betere rechtsbescherming. Er zijn echter ook gevallen waarbij de cliënt zich wel verzet tegen opname. In deze gevallen wordt gesproken van onvrijwillige opname. 23 Als er sprake is van verzet mag het CIZ geen besluit nemen over opname, er is in dat geval een rechterlijke machtiging nodig. 24 Terwijl de wet Bopz bepaalde dat de officier van justitie de bevoegdheid heeft om de rechter om een machtiging tot opname te verzoeken, regelt het wetsvoorstel Zorg en dwang dat deze bevoegdheid onder het CIZ valt. Naar schatting gaat het om 500 à 1000 gevallen per jaar. 25 In het geval van een crisissituatie waarbij geen tijd is voor bovengenoemde procedures is gedwongen opname of tijdelijke inbewaringstelling mogelijk met een beschikking van de burgemeester. 26 Het wetsvoorstel gaat verder uit van het ultimum remedium-beginsel: dwang mag alleen worden gebruikt als laatste redmiddel. 27 Alle afspraken moeten met instemming van de cliënt worden opgenomen in een zorgplan. Alleen in het geval dat er geen instemming wordt bereikt en dwang nodig is om ernstig nadeel af te wenden, kan dwang in het zorgplan worden opgenomen. Daarbij wordt volgens artikel 8 lid 1 van het wetsvoorstel rekening gehouden met de beginselen van proportionaliteit, subsidiariteit en doelmatigheid. 28 Er moet dus altijd in het zorgplan worden gemotiveerd waarom dwang nodig is. Op deze manier wil de wetgever alle vormen van onvrijwillige zorg controleerbaar maken. 29 De zorgverlener mag alleen van het zorgplan afwijken en niet in het zorgplan beschreven dwang toepassen als er sprake is van een onvoorziene situatie of noodsituatie en alleen met inachtneming van bovengenoemde 22 Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Artikel 19 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Ibid., p Artikel 24 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr Bijvoorbeeld artikel 7 lid 1 of artikel 8 lid 1d wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr Artikel 8 lid 1 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr. 2 / Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Frederiks, B.J.M. et al, Het wetsvoorstel zorg en dwang: een verantwoorde verbetering voor de rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en dementie? Tijdschrift voor gezondheidsrecht, nr. 2, 2010, p

10 beginselen. 30 In de memorie van toelichting wordt benadrukt dat rechtvaardiging van zorg onder dwang het voorkomen of beëindigen van ernstig nadeel voor de cliënt of een derde is. 31 De memorie geeft een opsomming van situaties waarin ernstig nadeel zich voordoet, maar deze zijn niet uitputtend. Het voorstel voorziet voorts in een aantal rechtswaarborgen die de cliënt beschermen tegen onrechtmatig toepassen van dwang. De cliënt kan bijvoorbeeld klagen als zijn zorgverlener hem niet in staat acht voor zijn eigen belangen op te komen en over de opname van onvrijwillige zorg in het zorgplan. 32 De zorgaanbieder moet aangesloten zijn bij representatieve cliëntenorganisaties De reikwijdte van het wetsvoorstel De bepalingen in het wetsvoorstel gelden voor alle cliënten met een psychogeriatrische aandoening of met een verstandelijke beperking die zorg ontvangen. Situaties in de privésfeer, waarbij bijvoorbeeld een mantelzorger de zorg voor een patiënt op zich neemt, vallen niet onder deze regeling. 34 Een familielid dat een thuiswonende patiënt verzorgt, mag dus geen dwangmaatregelen toepassen. Als de patiënt thuis woont, maar verzorgd wordt door bijvoorbeeld een verzorger van de thuiszorg, mag deze verzorger wel dwangmaatregelen toepassen. De rechtsbescherming wordt op deze manier dus niet beperkt tot situaties binnen instellingen ( accommodaties ), maar geldt ook voor extramurale situaties, wat deze wet persoonsgebonden maakt. 35 In thuissituaties zal het overigens moeilijk zijn om controle uit te oefenen en om de kwaliteit van de zorg te waarborgen. 1.5 Stand van zaken Het wetsvoorstel Zorg en dwang is op 9 juli 2009 ingediend bij de Tweede Kamer, waarna het lange tijd stil bleef. Door de media-aandacht voor de zaak Brandon 36, begin 2011, kreeg het thema weer aandacht. Opvallend is dat noch in het spoeddebat in de Tweede Kamer betreffende deze zaak, noch in het plan van aanpak dat erop volgde, aandacht werd besteed 30 Artikel 12 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr Artikel 10 lid 1 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr. 2 / Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Artikel 44 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr. 2 / Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Artikel 45 wetsvoorstel Zorg en dwang, Kamerstukken II, 2008/09, , nr Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Ibid., p Brandon was een cliënt met een verstandelijke beperking, die al drie jaar verbleef in een kale, aparte ruimte waar hij regelmatig met banden aan de muur werd vastgebonden. Zie meer over Brandon in box 1 op pagina

11 aan het wetsvoorstel Zorg en dwang. 37 De datum waarop het wetsvoorstel vervolgens behandeld zou worden in de Tweede Kamer, werd meerdere malen uitgesteld. Op basis van de reacties van verschillende belangenorganisaties in de zorg en op basis van de Kamerdebatten verscheen vijf keer een nota van wijziging. In de documenten van de wetgever komt verscheidene keren naar voren dat de wetgever de intentie heeft om met het wetsvoorstel tegemoet te komen aan de cultuuromslag in de zorg, waarbij het terugdringen van vrijheidsbeperkingen in de zorg en het bieden van alternatieven voor dwang centraal staan. 38 Het laatste Kamerdebat in februari leverde veel kritische vragen op. De Raad van State heeft inmiddels advies 39 uitgebracht, waarna de Staatssecretaris het wetsvoorstel nog verder heeft aangescherpt met extra zorgvuldigheidseisen. Het wetsvoorstel ligt momenteel weer bij de Tweede Kamer en wordt naar verwachting na het zomerreces van 2012 behandeld Kritiek vanuit de belangenorganisaties Bij de eerste wijziging werd tegemoet gekomen aan de kritiek van de CG-Raad 41, die van mening was dat het voorstel in strijd is met het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, omdat het hebben van een beperking in het wetsvoorstel rechtsbasis zou zijn voor vrijheidsbeperking. De raad doelde daarbij op artikel 8 van het voorstel, dat geïnterpreteerd zou kunnen worden dat de handicap op zich de rechtsbasis is, en niet het gedrag dat eruit voortvloeit. Dit zou in strijd zijn met artikel 14 van het VN-verdrag inzake de rechten van mensen met een beperking; dit verdrag bepaalt dat het hebben van een verstandelijke handicap nooit een wettelijke grondslag mag vormen voor vrijheidsontneming, ook niet in combinatie met een ander element als gevaar of noodzakelijke zorg. 42 Daarom heeft de wetgever in de nota van wijziging de term gedrag van een cliënt toegevoegd Frederiks, B.J.M., Voortschrijdende inzichten?, Journaal GGZ en recht, no 3, 2011, p Bijvoorbeeld: Kamerbrief over wet Zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 1 juli Advies Raad van State inzake wetsvoorstel wet Zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 1 juli Wetsvoorstel Zorg en dwang gereed voor bespreking, beschikbaar op geraadpleegd op 8 juli De Chronisch zieken en Gehandicaptenraad. 42 Frederiks, B.J.M en J.A. Schoonheim, Het VN-verdrag Rechten voor personen met een beperking en het Wetsvoorstel Zorg en dwang psychogeriatrische patiënten en verstandelijk gehandicapten, januari 2012, voor de Coalitie voor Inclusie, p CG-Raad, Brief van 9 september 2011 aan de Tweede Kamer betreffende het wetsvoorstel Zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 19 januari

12 Ook de artsenorganisaties KNMG, LHV en VERENSO hebben in een brief kritiek geuit op het wetsvoorstel. 44 Deze kritiek behelst ten eerste het feit dat de twee nieuwe regelingen, de wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg en de wet Zorg en dwang, teveel verschil in rechtsbescherming veroorzaken. De organisaties noemen meerdere voorbeelden hiervan, zoals het feit dat in de wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg is bepaald dat iedere vorm van dwang vooraf getoetst moet worden door een onafhankelijke instantie. In het wetsvoorstel Zorg en dwang daarentegen is dit enkel het geval bij gedwongen opname. Echter, psychogeriatrische patiënten en mensen met een verstandelijke beperking, dus de doelgroepen van het wetsvoorstel Zorg en dwang, zouden juist extra beschermd moeten worden, bijvoorbeeld door onafhankelijke toetsing, omdat deze mensen vaak moeilijk hun wil en hun wensen duidelijk kunnen maken. In het voorstel Zorg en dwang moet de besluitvorming voor een groot deel door de hulpverleners zelf gedaan worden. 45 Het klachtrecht dat in het voorstel is opgenomen is, naar de mening van de artsenorganisaties, onvoldoende opvulling voor dit hiaat. De wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg heeft echter zowel het klachtrecht als onafhankelijke toetsing opgenomen. Het is onduidelijk waarom dit in het voorstel Zorg en dwang niet het geval is. Tenslotte noemen de organisaties als derde voorbeeld van ongelijke rechtsbescherming het feit dat in wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg voorzieningen zijn getroffen voor een cliëntenvertrouwenspersoon en een familievertrouwenspersoon, en in het wetsvoorstel Zorg en dwang niet. Het feit dat de doelgroepen van laatstgenoemd voorstel, gezien de aard van hun aandoeningen, zeer moeilijk de weg naar de klachtencommissie zullen vinden, en dat het nog veel onwaarschijnlijker is dat ze naar de rechter zullen stappen, zou juist pleiten voor de instelling van een cliëntenvertrouwenspersoon en een familievertrouwenspersoon voor deze doelgroepen. Op basis van deze argumenten zouden de artsenorganisaties liever één regeling zien dan twee verschillende, of anders in ieder geval een betere samenhang tussen de twee. 46 Aan deze kritiek is deels door de wetgever tegemoet gekomen in de vierde nota van wijziging, waarin wordt voorzien in een cliëntenvertrouwenspersoon, niet in een familievertrouwenspersoon. Het is verder zo dat de 44 KNMG, LHV en VERENSO, Brief van 6 september aan de Tweede Kamer betreffende het wetsvoorstel Zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 19 januari Memorie van toelichting wet Zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p KNMG, LHV en VERENSO, Brief van 6 september aan de Tweede Kamer betreffende het wetsvoorstel zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 19 januari

13 gelden. 48 Aan deze kritiek van de artsenorganisaties is de wetgever niet tegemoet gekomen. De bijstand voor de cliënt ook verleend mag worden voor de vertegenwoordiger van de cliënt omdat die soms beslissingen moet nemen. 47 Ten tweede noemen de organisaties als kritiek dat er in de nota van toelichting bij het wetsvoorstel zorg en dwang wordt voorgesteld om aanvullende zorgvuldigheidseisen te stellen voor minderjarigen. Er zou bij minderjarigen een gespecialiseerde deskundige moeten worden geraadpleegd bij de beoordeling of onvrijwillige zorg in het zorgplan mag worden opgenomen. De organisaties vragen zich af waarom dit alleen het geval zou moeten zijn bij minderjarigen, en niet bij volwassen cliënten, gezien het feit dat volwassenen met een psychogeriatrische aandoening of een verstandelijke beperking ook vaak wilsonbekwaam zijn. De extra zorgvuldigheidseisen zouden daarom evenzeer voor volwassenen moeten tweede nota van wijziging regelt vooral de handhaving van de verplichting van instellingen om, na een bevel daartoe van de burgemeester, in crisissituaties een cliënt onvrijwillig op te nemen. De derde nota van wijziging regelt onder andere de afbakening tussen het wetsvoorstel en de wet Bopz, zodat er een duidelijke scheiding is tussen de groepen personen waarop deze twee wetten van toepassing zijn Conclusie Het wetsvoorstel Zorg en dwang zal in plaats moeten komen van de huidige wet Bopz, die niet voldoende aansluit op de specifieke behoeften van mensen met een verstandelijke beperking of mensen met een psychogeriatrische aandoening. Een nieuwe wet voor deze doelgroepen is nodig bevonden, onder andere doordat deze mensen steeds langer thuis blijven wonen in plaats van in de traditionele zorginstellingen. De wet Bopz is enkel van toepassing op situaties in zorginstellingen. Ook gebruikt de wet Bopz bepaalde begrippen die gebaseerd zijn op de psychiatrie, die minder toepasbaar zijn op mensen met een verstandelijke of psychogeriatrische aandoening. 47 De Staatssecretaris van volksgezondheid, welzijn en sport, Nader rapport inzake de vierde nota van wijziging bij het voorstel van wet, houdende regels ten aanzien van zorg en dwang voor Personen met een psychogeriatrische aandoening of een verstandelijke handicap, juni 2012, beschikbaar op geraadpleegd op 7 juli 2012, p KNMG, LHV en VERENSO, Brief van 6 september aan de Tweede Kamer betreffende het wetsvoorstel zorg en dwang, beschikbaar op geraadpleegd op 19 januari Derde nota van wijziging, Kamerstukken II, 2010/11, 31996, nr

14 Het wetsvoorstel beoogt daarom het gebruik van dwang in de zorg voor deze specifieke doelgroepen beter te reguleren dan de wet Bopz. Het voorstel heeft echter een aantal kritiekpunten te verwerken gekregen vanuit verschillende belangenorganisaties. De CG-raad was bijvoorbeeld van mening dat het voorstel in strijd was met het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, omdat het voorstel zou impliceren dat enkel het hebben van een beperking een rechtsbasis zou zijn voor vrijheidsbeperking. Een aantal artsenorganisaties had kritiek op het feit dat de twee nieuwe regelingen, de wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg en de wet Zorg en dwang, teveel verschil in rechtsbescherming zouden veroorzaken. De wetgever is voor het grootste deel tegemoet gekomen aan deze kritiekpunten. Er zijn echter nog meer knelpunten aan te wijzen in het wetsvoorstel. Dit zijn knelpunten die tot gevolg zouden kunnen hebben dat het wetsvoorstel teveel ruimte laat voor mogelijke schendingen van mensenrechten. Deze knelpunten zullen in het volgende hoofdstuk worden besproken. 14

15 2. Knelpunten met betrekking tot het wetsvoorstel 2.1 Inleiding Nu de context van het wetsvoorstel en de kritiek erop van de kant van verschillende organisaties zijn besproken, zullen hieronder vijf verschillende knelpunten worden geanalyseerd. Deze knelpunten hebben betrekking tot respectievelijk een te brede formulering van de term vrijheidsbeperking, onvoldoende rechtsbescherming voor de doelgroepen van het voorstel, onduidelijkheid over de verantwoordelijkheid van de hulpverleners en verzorgers, mogelijke rechtsongelijkheid tussen verschillende doelgroepen en onduidelijkheid over de toepassing van de bepalingen uit het voorstel in thuissituaties. Deze knelpunten zouden tot gevolg kunnen hebben dat het wetsvoorstel Zorg en dwang teveel ruimte laat voor mogelijke schendingen van mensenrechten. De knelpunten zullen hieronder apart worden besproken. 2.2 Bredere afbakening vrijheidsbeperking In deze paragraaf wordt bekeken wat de knelpunten zijn met betrekking tot de maatregelen voor vrijheidsbeperking zoals bepaald in het wetsvoorstel. In het wetsvoorstel Zorg en dwang zijn de vormen van vrijheidsbeperking op een veel bredere en minder afgebakende manier opgenomen dan in de wet Bopz. Zo zal de wet Zorg en dwang ook van toepassing zijn buiten instellingen en kent deze wet meer vormen van onvrijwillige zorg dan de wet Bopz. Vooral de nieuwe dwangmiddelen die in het nieuwe wetsvoorstel zijn opgenomen, te weten domotica (toezichtsmaatregelen) en maatregelen die een beperking betekenen van de vrijheid het eigen leven in te richten en die tot gevolg hebben dat de cliënt iets moet doen of nalaten, zijn zeer breed geformuleerd, zodat daaronder zeer veel vormen van onvrijwillige zorg kunnen vallen. De notie eigen leven is bijvoorbeeld al zeer moeilijk te definiëren. 50 Doordat de wetgever zulke ruim te interpreteren termen gebruikt, bestaat de kans dat het toezicht op de naleving van de wet problematisch wordt. Ondanks het feit dat het eerste doel van het wetsvoorstel was de toepassing van vrijheidsbeperking en andere vormen van onvrijwillige zorg beter te reguleren, zou het juist gemakkelijker kunnen worden om onvrijwillige zorg toe te passen. 50 Interview Brenda Frederiks, 22 december

16 Een ander voorbeeld van de onbedoelde neveneffecten van de bredere terminologie is dat het criterium van gevaar voor toepassing van dwang in de zorg zoals die in de wet Bopz stond, in het nieuwe wetsvoorstel wordt vervangen door het criterium ernstig nadeel. Hierbij gaat het om ernstig nadeel zowel voor de cliënt zelf, als voor de hulpverlener of voor derden die ernstig nadeel kunnen ondervinden door toedoen van de cliënt. De memorie van toelichting voegt hier het volgende aan toe: Doordat in de uitsplitsing van ernstig nadeel in specifieke onderdelen ook de dreiging van een bepaalde situatie is opgenomen, hoeft het nadeel zich dus nog niet in alle gevallen te hebben voorgedaan om te kunnen ingrijpen. 51 Het criterium ernstig gevaar kan volgens de memorie van toelichting dus ook breder opgevat worden. Het is daarom mogelijk dat de rechtsbescherming van de cliënt aanzienlijk vermindert. Er is gekozen voor het criterium ernstig nadeel, omdat het criterium gevaar meer extern gericht is en minder van toepassing is op de doelgroepen en omdat het in de praktijk vaak werd geïnterpreteerd als levensgevaar voor de cliënt. In gevallen waarin het niet om levensgevaar ging, kon bij de hulpverlener twijfel ontstaan of hij wel of niet dwang kon toepassen. Met het criterium ernstig nadeel hoopt de wetgever het mogelijk te maken dat er kan worden ingegrepen in die gevallen waarin dat noodzakelijk is. De memorie van toelichting noemt expliciet de volgende situaties die in ieder geval vallen onder de notie ernstig nadeel : Iemand richt zich maatschappelijk te gronde of dreigt zich te gronde te richten, iemand verwaarloost zichzelf in ernstige mate of dreigt zichzelf in ernstige mate te verwaarlozen, iemand loopt ernstig lichamelijk letsel op, brengt dit zichzelf toe of dreigt dit op te lopen of toe te brengen, iemand brengt een ander ernstig lichamelijk letsel toe of dreigt dit aan een ander toe te brengen, iemand roept met hinderlijk gedrag agressie van anderen op, iemand bedreigt de psychische gezondheid van een ander, iemand bedreigt de algemene veiligheid van personen of goederen en, als laatste, de situatie waarin iemand, al dan niet onder invloed van een ander, ernstig in zijn ontwikkeling wordt geschaad of in zijn veiligheid wordt bedreigd. 52 Naast het feit dat dit begrip ernstig nadeel een probleem zou kunnen opleveren, omdat hulpverleners mogelijk eerder en vaker geneigd zouden zijn om in te grijpen, maakt het 51 Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Ibid., p

17 wetsvoorstel bovendien geen enkel onderscheid tussen vrijheidsbeperking en vrijheidsontneming. Maatregelen waarmee toezicht op de cliënt wordt gehouden, bijvoorbeeld door een deurmatbel, en maatregelen waarbij de cliënt in zijn bewegingsvrijheid wordt beperkt, bijvoorbeeld een demente bejaarde dwingen in een diepe stoel plaats te nemen waaruit hij niet zelfstandig overeind kan komen, hebben zeer verschillende consequenties. De eerste maatregel kan worden gezien als vrijheidsbeperkend, de tweede als vrijheidsontnemend. Voor de wet zijn deze vormen van dwang echter dezelfde en voor de toepassing ervan moet aan dezelfde eisen worden voldoen. Het verdient daarom aanbeveling voor zeer ingrijpende maatregelen zoals vergaande vrijheidsbeperking of vrijheidsontneming, extra zorgvuldigheidseisen in te bouwen Rechtsbescherming Volgens de nieuwe wet moet er op dezelfde manier met een aantal vormen van onvrijwillige zorg worden omgegaan, ongeacht de vraag of cliënten zich er wel of niet tegen verzetten. Toezichtmaatregelen en maatregelen die de vrijheid het eigen leven in richten beperken, worden op deze manier gelijkgesteld aan onvrijwillige zorg, zelfs als de cliënt zich niet zichtbaar verzet. Het idee van de wetgever is weliswaar extra rechtsbescherming te bieden door vast te leggen dat dwangmaatregelen die grote inbreuk maken op de persoonlijke integriteit in elke situatie aan dezelfde eisen van zorgvuldigheid moeten voldoen. Er is een reële kans dat de zorgverlener in de praktijk niet meer zal luisteren naar de wensen van de cliënt, aangezien die er voor de wet toch niet meer toe doen. 54 Box 1: De wensen van de cliënt Talloze kinderen heeft Sietske van der Zee op de wereld geholpen. Meer dan dertig jaar was ze vroedvrouw. Nu is ze 75 en opgenomen op de psycho-geriatrische afdeling van een verpleeghuis. De verzorgenden uit de avonddienst klagen dat zij elke avond een gevecht met haar moeten voeren om haar in haar pyjama en in bed te krijgen. In het multidisciplinair overleg wordt besloten de familie in te schakelen. Dan blijkt dat Sietske vroeger altijd met haar kleren aan naar bed ging. Ze kon immers elke nacht gebeld worden voor een bevalling en moest dan vaak hals over kop vertrekken. Samen met familie wordt besloten haar niet meer in een pyjama te dwingen maar haar gewoon in haar kleren op bed te leggen. En dat werkt. Ze gaat rustig liggen en slaapt goed. De gevechten zijn verleden tijd Frederiks, B.J.M., Voortschrijdende inzichten?, Journaal GGZ en recht, no 3, 2011, p Frederiks, B.J.M. et al, Het wetsvoorstel zorg en dwang: een verantwoorde verbetering voor de rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en dementie? Tijdschrift voor gezondheidsrecht, no2, 2010, p Hanning, R. et al., 50 alternatieven voor vrijheidsbeperking in de zorg, beschikbaar op geraadpleegd op 19 januari 2012, p

18 Een tweede mogelijke inbreuk op de rechtsbescherming betreft de belangrijke rol die door het wetsvoorstel wordt toebedeeld aan mentoren. Artikel 3 lid 4 bevat bijvoorbeeld de bepaling dat voor cliënten die geen vertegenwoordiger hebben maar volgens het zorgplan wel onvrijwillige zorg moeten ontvangen, een mentor moet worden benoemd. Hiervoor moet een verzoek worden ingediend bij de rechter. Maar het is niet zeker dat de rechter dit mentorschap zal instellen, omdat volgens de wet voorwaarde voor het instellen ervan is dat de meerderjarige als gevolg van zijn geestelijke of lichamelijke toestand tijdelijk of duurzaam niet in staat is of bemoeilijkt wordt zijn belangen van niet-vermogensrechtelijke aard zelf behoorlijk waar te nemen. 56 Artikel 453 lid 1 regelt bovendien dat [t]enzij uit wet of verdrag anders voortvloeit, de betrokkene tijdens het mentorschap onbevoegd is rechtshandelingen te verrichten in aangelegenheden betreffende zijn verzorging, verpleging, behandeling en begeleiding. Mentoren komen veelal uit de familie of uit de kring van kennissen van de cliënt. Bovengenoemde redenen laten zien dat mogelijke hiaten in de rechtsbescherming moeten worden opgevuld door in het wetsvoorstel een aantal elementen op te nemen die de rechtspositie van cliënten versterken. Een voorbeeld hiervan zou kunnen zijn de instelling van cliëntenvertrouwenspersonen of van een commissie waar ingrijpende vormen van vrijheidsbeperkingen ter toetsing kunnen worden voorgelegd. 57 Deze elementen komen wel voor in de wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg, maar niet in het wetsvoorstel Zorg en dwang. Het wetsvoorstel heeft bepalingen opgenomen voor de instelling van een onafhankelijke klachtencommissie, met mogelijkheid tot beroep bij de rechter. De cliënt kan bij deze commissie terecht met klachten over het antwoord op de vraag of een cliënt in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake van een beslissing die hem betreft, over de opname van onvrijwillige zorg in het zorgplan en over de verlening van onvrijwillige zorg 58. Hoewel het wetsvoorstel een laagdrempelige klachtencommissie beoogt die geheel onafhankelijk van de instelling kan functioneren, zullen cliënten, gezien de aard van hun aandoening, niet snel de stap nemen naar de klachtencommissie, laat staan naar de rechter. Daarom zou een cliëntenvertrouwenspersoon geen overbodige toevoeging zijn om de rechtsbescherming van de doelgroepen van het wetsvoorstel geheel te kunnen waarborgen. 56 Artikel 1:450 lid 1 BW. 57 Frederiks, B.J.M. et al., Het wetsvoorstel zorg en dwang: een verantwoorde verbetering voor de rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en dementie? Tijdschrift voor gezondheidsrecht, no2, 2010, p Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p

19 Een andere rechtswaarborg waarin het wetsvoorstel voorziet is het toezicht door de Inspectie voor de Gezondheidzorg (IGZ). Artikel 14 van het voorstel eist het opstellen van een overzicht van gevallen waarin onvrijwillige zorg is toegepast en kennisgeving aan de IGZ met een frequentie van eens in de zes maanden. In de wet Bopz moest de IGZ bij elke vorm van onvrijwillige zorg worden ingelicht. Dit wordt door de wetgever niet meer nodig geacht, omdat de aard van de aandoeningen van de doelgroepen meer chronisch en stabiel dan grillig zijn, en omdat er binnen de zorgverlening multidisciplinair overleg wordt georganiseerd. 59 De vraag is echter of deze frequentie genoeg is om goed toezicht te kunnen houden. 2.4 Kwetsbare groepen In deze paragraaf worden de doelgroepen van het wetsvoorstel nader belicht. De doelgroepen van het wetsvoorstel Zorg en dwang (verstandelijk gehandicapten en personen met psychogeriatrische aandoeningen) zijn kwetsbaar. Veel van deze patiënten zijn namelijk wilsonbekwaam en kunnen te maken krijgen met verschillende vormen van vrijheidsbeperking. 60 Binnen de doelgroep bestaan twee extra kwetsbare groepen. De eerste groep bestaat uit de ernstig meervoudig gehandicapten, mensen dus die niet of nauwelijks voor hun eigen belangen kunnen opkomen; deze groep vraagt daarom vergaande rechtsbescherming. De tweede extra kwetsbare groep bestaat uit de licht verstandelijk gehandicapten, die niet geheel wilsonbekwaam zijn en heel goed in staat zijn om aan te geven of ze bepaalde vormen van zorg wel of niet willen ontvangen. In het wetsvoorstel wordt geen onderscheid gemaakt tussen wilsbekwame licht verstandelijk gehandicapten en wilsonbekwame zwaar verstandelijk gehandicapten en beide groepen worden op dezelfde manier behandeld. 61 Een andere kwestie met betrekking tot de doelgroepen is de afbakening tussen de twee nieuwe wetsvoorstellen. De wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg is gericht op psychiatrische patiënten, de wet Zorg en dwang op verstandelijk gehandicapten en personen met psychogeriatrische aandoeningen. Hoewel de twee wetsvoorstellen wat betreft inhoud dicht bij elkaar liggen zijn er belangrijke verschillen aan te wijzen die mogelijk leiden tot rechtsongelijkheid tussen de twee doelgroepen. Voorts kan men zich afvragen - hoewel het goed is om per groep de rechtsbescherming te regelen - of het niet had volstaan om aanpassingen te maken binnen de Wet Bopz om de rechtszekerheid van verstandelijk 59 Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Frederiks, B.J.M., Wetsvoorstel zorg en dwang: een eerste verkenning, Journaal GGZ en recht, no5, 2009, p Interview Brenda Frederiks, 22 december

20 gehandicapten en psychogeriatrische patiënten te reguleren. Een betere afstemming tussen de twee voorstellen kan gewenst zijn. De wetgever heeft echter gekozen voor een aparte wet om omvangrijke wetgevingsoperaties en pagina s wijzigingsvoorstellen te vermijden. 62 Uit het voorafgaande blijkt dat bij het wetsvoorstel Zorg en dwang een aantal kanttekeningen te plaatsen zijn met betrekking tot de rechtsbescherming van kwetsbare groepen in relatie met overige Nederlandse wetgeving. Het feit dat kwetsbare groepen ongelijke rechtsbescherming zouden genieten zou kunnen leiden tot een inbreuk op het recht op non-discriminatie en rechtszekerheid. Het wetsvoorstel Zorg en dwang lijkt in strijd met het principe van gelijke behandeling, omdat er ongelijkheid kan ontstaan tussen psychiatrische patiënten (de doelgroep van de wvggz) en psychogeriatrische patiënten en mensen met een verstandelijke beperking. Om deze vraag verder uit te kunnen werken is een breder juridisch kader noodzakelijk. Daarom zal er verder op worden ingegaan in hoofdstuk Onduidelijke verantwoordelijkheden van hulpverleners In de vorige paragraaf zijn er punten behandeld waaruit blijkt dat het wetsvoorstel tekort schiet met betrekking tot de verantwoordelijkheden van de hulpverleners in het uitvoeren van onvrijwillige zorg. Zo wordt niet beschreven welke hulpverlener verantwoordelijk is voor welk deel van de zorg waardoor nogal wat ruimte openblijft die door de hulpverleners zelf ingevuld moet worden. Het handelen van de hulpverleners wordt hierdoor onvoldoende zichtbaar en toetsbaar, wat in de praktijk zorgt voor een te grote verantwoordelijkheid voor de hulpverleners. 63 Cliënten zullen afhankelijk zijn van de kwaliteiten en goede bedoelingen van de hulpverlener, te meer omdat deze groep zoals gezegd niet snel geneigd zal zijn om een klacht in te dienen, ondanks de voorziening voor een klachtencommissie in het wetsvoorstel. 64 Een mogelijke oplossing zou kunnen zijn in de wet vast te leggen dat bij toepassingen van onvrijwillige zorg multidisciplinair overleg en betrokkenheid van een deskundig arts verplicht is. 65 Ook de memorie van toelichting signaleert deze behoefte van veel betrokken partijen aan meer zekerheid. Graag zouden zij meer expliciete invullingen van dit voorstel van wet zien, zodat er minder overgelaten wordt aan de verantwoordelijkheid van het veld. De regering is echter van mening 62 Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Interview Brenda Frederiks, 22 december Frederiks, B.J.M. et al, Het wetsvoorstel zorg en dwang: een verantwoorde verbetering voor de rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en dementie? Tijdschrift voor gezondheidsrecht, no2, 2010, p Ibid., p

21 dat nu de administratieve lastendruk juist verlaagd moet worden, er zeker in het zorgveld kan worden uitgegaan van een vergaande professionele houding van beroepsbeoefenaren en zorgaanbieders. De regering heeft getracht uitdrukking te geven aan de wensen van het veld door aan de ene kant op bepaalde punten meer (rechts)zekerheid te bieden, maar aan de andere kant niet te veel vast te leggen in de tekst van dit voorstel van wet. 66 Een te brede beslissingsruimte voor hulpverleners mag overigens niet leiden tot een schending van het recht op rechtszekerheid. 2.6 Thuissituaties en inrichting Zoals in het bovenstaande al is aangegeven, richt het nieuwe wetsvoorstel zich ook op de thuissituatie, terwijl de wet Bopz alleen over instellingen ging. Het voorstel is daarmee cliëntgebonden in plaats van locatie gebonden. De vraag is gerechtvaardigd of in thuissituaties de hulpverlener zich altijd voldoende bewust is van de rechten en plichten die horen bij het verlenen van onvrijwillige zorg. Hierbij past ook de vraag in hoeverre toezicht kan worden gehouden op de kwaliteit van de zorg die in thuissituaties wordt verleend. Overigens mag onvrijwillige zorg nooit thuis worden toegepast zonder dat aan de criteria uit het wetsvoorstel Zorg en dwang wordt voldaan. 67 Hier kan een inbreuk worden geconstateerd op het recht op privéleven, het recht op persoonlijke integriteit, en uiteraard ook het recht op goede zorg. Het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap verplicht de Staat zich te onthouden van elke handeling of praktijk die onverenigbaar is met dit Verdrag en te waarborgen dat de overheidsautoriteiten en -instellingen handelen in overeenstemming met dit Verdrag. 68 Omdat mensen in de thuiszorg tevens vallen onder de reikwijdte van het wetsvoorstel Zorg en dwang, is de waarborg dat de instelling in overeenstemming met het verdrag handelt onvoldoende vastgelegd. De deskundigheid van het personeel in thuissituaties is immers moeilijk te controleren Memorie van toelichting Wet zorg en dwang, Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Interview Brenda Frederiks, 22 december Artikel 4 lid 1 sub d, VN-Verdrag inzake de rechten van mensen met een beperking. 69 Frederiks, B.J.M en J.A. Schoonheim, Het VN-verdrag Rechten voor personen met een beperking en het Wetsvoorstel Zorg en dwang psychogeriatrische patiënten en verstandelijk gehandicapten. Januari 2012, voor de Coalitie voor Inclusie, p