Investeren in duurzame energie loont

Transcriptie

1 jaargang 14. nummer 2. december 2010 WK voetbal in Nederland: een feestje kost wat geld Luchthaven Twente: niet realistisch Kosten en resultaten van re-integratie trajecten verschillen sterk Investeren in duurzame energie loont

2 inhoud Colofon Topics is een uitgave van SEO Economisch Onderzoek SEO Economisch Onderzoek Roetersstraat WB Amsterdam T F E secretariaat@seo.nl I Redactie Barbara Baarsma (hoofdredactie) Tessa Kempen (traffic) Yolanda van Empel (redacteur) Fotografie Yon Gloudemans Grafisch ontwerp & Illustratie Wazza, Amsterdam 4 Investeren in duurzame energie loont 6 Bridging the gap 7 Kosten en resultaten van re-integratie trajecten verschillen sterk 8 Nieuwe provisieregels: sancties voorkomen voert de boventoon 9 WK voetbal in Nederland: een feestje kost wat geld 10 Zorg op afstand en elektronische patiëntendossiers kunnen kosten besparen 11 Duitse vliegtax leidt tot 2,5 miljoen minder passagiers 12 Zwangerschapsverlof: van zestien naar twintig weken 13 Luchthaven Twente: niet realistisch 14 Faits divers 16 Markt en Overheid Druk StolwijkGrafax ISSN

3 Industriebeleid is niet meer van deze tijd. Door structuurbeleid kan de best mogelijke economische structuur tot ontplooiing komen, betogen Barbara Baarsma en Jules Theeuwes. Barbara Baarsma en Jules Theeuwes Brood en beleg Waar verdienen we over tien jaar onze boterham mee? Dat is een dwingende vraag. Die vraag is niet alleen relevant voor adolescenten bij hun studiekeuze of voor dertigers die tekenen voor een zware hypotheek, maar ook voor de Nederlandse samenleving. Er zijn genoeg redenen om die vraag nu te stellen. Grote aantallen oudere werknemers gaan dit decennium met pensioen, en het is allerminst evident dat de jonge generatie wil doen wat de ouderen deden. Grote Aziatische landen staan klaar. Niet alleen om Nederlandse diplomaten van hun stoel te wippen in internationale organisaties, maar ook om Nederlandse bedrijven de duvel aan te doen op de wereldmarkt. Niemand weet waarmee Nederland in de toekomst zijn boterham verdient. De markt zal het uitwijzen. Toch heeft de overheid in het verleden geprobeerd met industriebeleid de markt te sturen. Dat industriebeleid oude stijl van voor de RSV-tragedie weggegooid geld is, daar is iedereen wel van overtuigd. Maar werkt industriebeleid nieuwe stijl backing the winners wel? Dat begon in de jaren tachtig na de commissie Wagner met het aanwijzen van speerpunten die het beleid dan zou koesteren. Eerst waren er 7 speerpunten, toen 14 en uiteindelijk 21. In deze eeuw was er het innovatieplatform dat koos voor zes sleutelgebieden. Het huidige kabinet zet in op negen economische topgebieden: water, voedsel, tuinbouw, hightech, life sciences, chemie, energie, logistiek en creatieve industrie. Het kiezen van speerpunten, sleutelsectoren of topgebieden betekent dat Nederland in elk geval met die sectoren zijn boterham wil verdienen. Dat er keuzes worden gemaakt, klinkt logisch. Immers, de overheid kan niet alles in de lucht houden. Er zijn echter grote nadelen aan verbonden. Dat deze sectoren nu succesvol zijn, garandeert niet dat ze dat straks ook nog zijn. Het bedrijvenkerkhof ligt vol omgevallen reuzen, en de overheid is de laatste die in staat is om overlevingskansen te voorspellen. Het maken van keuzes betekent ook dat insiders steun genieten en outsiders buiten de stadspoorten blijven. Backing the winners heeft nog altijd trekjes van het nationale kampioenenbeleid zoals de Fransen dat voeren: er wordt gekozen voor bedrijven die al sterk zijn en die desondanks extra steun krijgen. Dit beleid heeft geen oog voor nieuwkomers, voor de nieuwe ondernemers die in de garage of op zolder nieuwe producten ontwikkelen die eventueel bestaande bedrijven, ook die in speerpunten, omver kunnen blazen. Er is beleid nodig om nieuwe winnaars te laten bloeien. Omdat niemand weet waar die nieuwe winnaars ontstaan, kan dat alleen door generiek beleid waarin een klimaat wordt gecreëerd dat gunstig is voor iedereen met ondernemingslust. Dat kunnen zowel bestaande bedrijven zijn Backing the winners heeft nog altijd trekjes van het nationale kampioenenbeleid zoals de Fransen dat voeren die doorgroeien of nieuwe bedrijven die uit het niets ontstaan. Dat kan zowel industrie zijn als diensten. Industriebeleid is in ieder geval niet meer van deze tijd. Het gaat om structuurbeleid dat het mogelijk maakt dat de best mogelijke economische structuur in de loop van de tijd tot ontplooiing komt. Bij dit structuurbeleid draait het om een algemene innovatieregeling, en niet om de huidige versnippering over sectorspecifieke postjes. Het gaat om een stevige kennisinfrastructuur met goed onderwijs en grensverleggend fundamenteel onderzoek. Om lastenverlichting en minder regeldruk en om ingrijpen waar kapitaalmarkten onvoldoende concurrerend zijn. Op die manier ontstaat een beleid waarin de vraag waarmee we straks ons brood gaan verdienen niet nu al wordt beantwoord. Een beleid waarin de economische voorwaarden worden geschapen die ervoor zorgen dat we straks onze boterham verdienen met die dingen waarin we niet alleen goed zijn, maar beter dan de rest van de wereld. Zodat niet alleen onze boterham is gegarandeerd, maar ook nog een rijkelijk beleg. Barbara Baarsma (algemeen directeur SEO Economisch Onderzoek) Jules Theeuwes (wetenschappelijk directeur SEO Economisch Onderzoek) 3

4 Investeren in duurzame energie loont Investeren in een duurzame energiehuishouding loont, blijkt uit onderzoek van SEO Economisch Onderzoek. Of het nu gaat om een duurzamer verbruik van fossiele energie of om inzet van duurzame energiebronnen. Private investeerders zijn echter huiverig om in te stappen, terwijl de overheid de hand op de knip houdt. Maar de overheid kan private, duurzame investeringen stimuleren zonder zelf financieel veel te hoeven bijdragen. 4 Nederland staat aan de vooravond van belangrijke keuzes over de toekomst van haar energievoorziening. Kiezen we voor een toekomst met fossiele of duurzame energie? Eén ding is zeker: van de fossiele energie zijn we nog lang niet af. Energietransitie is een enorme omwenteling met hoge investeringen om de Nederlandse economie op een duurzame koers richting 2050 te krijgen. Want, energiebesparing is geen free lunch, zo schrijven de onderzoekers van SEO Economisch Onderzoek eufemistisch in Investeren in een schone toekomst een onderzoek naar de maatschappelijke kosten en baten van investeren in duurzame energie in Nederland. Om meer grip te krijgen op de kosten en baten van investeringen in energie rekenden zij in opdracht van het Regieorgaan Energietransitie twee alternatieve investeringspakketten door: de zogenaamde fossiele en hernieuwbare route. Twee extremen, aldus Carl Koopmans, onderzoeksdirecteur van SEO Economisch Onderzoek. In beide routes staat reductie van CO 2 met 80 procent in 2050 voorop. De fossiele route zet in op gas, kolen en kernenergie; reductie van CO 2 wordt behaald door ondergrondse opslag. In de hernieuwbare route ligt het accent op duur zame energiebronnen zoals wind, zon en biomassa. De hernieuwbare route is nauwelijks duurder dan de fossiele route, zo blijkt uit het onderzoek. Sterker nog, beide scenario s hebben een positief kosten-batensaldo. Wanneer in de fossiele route alle baten zoals energiebesparing, voorzieningszekerheid en CO 2 -reductie worden afgezet tegen kosten als productie, regulering en besparingsmaatregelen blijft er onder de streep tussen de 185 en 340 miljard over. Het kostenbatensaldo in de hernieuwbare route ligt tussen de 185 miljard en 315 miljard euro. Ofwel: zowel investeren in kerncentrales en CO 2 -opslag als in duurzame energie levert de samenleving op termijn meer welvaart op. Verbaasd waren de onderzoekers van SEO Economisch Onderzoek naar eigen zeggen over de onderzoeksresultaten. Onderzoeker Bert Tieben: Vaak worden beide routes afgedaan als te duur en onrealistisch. Eerdere studies kwamen vaak tot een negatief resultaat op de welvaart. Zelfs in landen als Denemarken en Duitsland, voorlopers op het gebied van duurzame energie, zijn de resultaten van investeren in groene energie allerminst bemoedigend. Hoe kan het dan dat het kosten-batensaldo in het SEO-onderzoek positief is? Tieben: Vaak worden alleen de hoge kosten van energietransitie benadrukt. Dit onderzoek laat zien dat naast kosten ook flinke maatschappelijke baten te ver-

5 wachten zijn. Energiebesparing genereert bijvoorbeeld welvaartswinst bij burgers en bedrijven. Ook verbetert de voorzieningszekerheid als Nederland niet meer alle energie uit het buitenland importeert en geven de investeringen een tijdelijke impuls aan de werkgelegenheid. De welvaartswinsten zijn zelfs zo omvangrijk dat het effect van verduurzaming op de welvaart per saldo positief is. Dat is een conclusie die nog niet eerder zo duidelijk uit onderzoek is gebleken. Koopmans: De techniek staat bovendien niet stil. Vast staat dat duurzame energiebronnen door technologische innovaties goedkoper worden. Daardoor worden ze serieuze concurrenten voor de fossiele opties. Duurzame energie neemt nu nog geen belangrijke plaats in. Een schamele drie procent van alle energie in Nederland is nu afkomstig van hernieuwbare bronnen. Groene subsidies staan onder druk. Dat energiebedrijf Nuon af wil van zijn zonnecelfabriek Helianthos is tekenend voor deze trend; het Zweedse moederbedrijf wil investeren in kernenergie. Tieben: Private investeerders zijn terecht huiverig. Veel hangt nu nog af van subsidies. Maar de overheid is soms onbetrouwbaar. Er moet in deze tijden van crisis bezuinigd worden, en dan zijn de groene subsidies een serieuze kandidaat. Dat creëert investeringsonzekerheid bij partijen die zich voor decennia vastleggen. De kosten om de CO 2 -reductie in 2050 te halen zijn bovendien aanzienlijk. En voor veel duurzame projecten geldt: de kosten gaan voor de baat uit. De aanvangsinvesteringen zijn hoog en worden pas op lange termijn terugverdiend, aldus SEO-onderzoeker Marco Kerste die in Financing the transition to sustainable energy de financieringsproblematiek rondom duurzame projecten onderzocht. We moeten eerst door the valley of death : een periode waarin nieuwe, veelbelovende duurzame technieken nog niet kunnen concurreren met fossiel omdat hun risico te hoog is of hun rendement ondermaats. En dat maakt het moeilijk voor investeerders. Waar de markt faalt, kan de overheid een rol spelen in het stimuleren van private investeringen in duurzame energie, aldus Kerste. Ook zonder zelf financieel veel te hoeven bijdragen. Daarbij is het van belang om in kaart te brengen waarom investeren niet interessant is. Zijn het innovatieve projecten? Bevindt een project zich nog in de ontwikkelfase of gaat het om een uitontwikkeld product? Is er al sprake van overheidsingrijpen in de markt? Al deze vragen hebben invloed op de redenen waarom investeerders terughoudend kunnen zijn. Overheidsingrijpen moet zich richten op die specifieke overwegingen. Maar, vervolgt Kerste, de overheid moet daarbij niet alleen kijken naar hoe ze projecten interessanter kan maken voor investeerders, maar ook naar waar zij de nadruk op wil leggen vanuit haar maatschappelijke doelstelling. Naast het financiële rendement speelt vooral het duurzaamheidsrendement een rol: hoe meer CO 2 bespaard wordt, hoe interessanter het voor de maatschappij is. De overheid kan allereerst een stimulerende rol spelen door zelf haar afspraken na te komen en zo de onzekerheid bij investeerders over haar eigen beleid weg te nemen. Maar de Nederlandse overheid heeft op dit gebied een slechte naam. Kerste: In het onderzoek Innovations in Financing Environmental and Social Sustainability hebben we gekeken naar opkomende, innovatieve financiële instrumenten om private investeringen in duurzaamheid te stimuleren. Een voorbeeld daarvan in de hoek van reguleringsonzekerheid zijn de zogenaamde Index Linked Carbon Bonds: overheidsobligaties waarbij de rente die de overheid betaalt hoger wordt naarmate zij haar afspraken bijvoorbeeld over de hoogte van subsidies niet nakomt. Dit is een relatief simpele manier om vertrouwen te vergroten. Een tweede voorbeeld is het reduceren van subsidiëring van fossiele brandstoffen. Dat heeft een dubbel effect. Het leidt tot minder overheidsuitgaven en het stimuleert duurzame energie. Ook carbon trading, dat centraal staat in het gelijknamige SEO-onderzoeksrapport, speelt volgens Kerste een belangrijke rol. Het rendement van duurzame projecten is vaak laag omdat de nadelen voor de maatschappij van de CO 2 -uitstoot niet in de prijs zijn opgenomen. Anders gezegd: de fabriek die de CO 2 uitstoot betaalt daar niet voor. Door bedrijven die CO 2 uitstoten elk jaar uit stootrechten te geven, maar het aantal rechten jaarlijks te laten afnemen, ontstaat er schaarste in die rechten. Partijen met te weinig rechten kunnen die kopen van partijen met te veel rechten. Op die manier ontstaat een prijs voor CO 2 -uitstoot en gaan bedrijven daarmee rekening houden in hun investeringsbeslissingen. Kerste: Dit systeem is overheidsgedreven, maar het zijn de bedrijven die gaan investeren in duurzaamheid. Hoewel het systeem al bestaat, zitten er nog wel wat haken en ogen aan. Zo zijn er veel rechten weggegeven en is er nog niet echt sprake van schaarste. De Nederlandse Private investeerders zijn terecht huiverig overheid kan een belangrijke rol spelen door Europees mee te praten en de ontwikkeling verder de juiste richting in te duwen. Het mooie is, aldus Kerste, dat genoemde maatregelen niet om grote overheidsinvesteringen vragen maar wel de investeringen in duurzame energie door private investeerders stimuleren. Dan zijn er nog de zogenaamde bronrisico s waar investeerders rekening mee moeten houden; de afwezigheid van bijvoorbeeld wind of zon. Tieben: Wind is een logisch alternatief voor een winderig land als Nederland, en bovendien een ver ontwikkelde techniek. Maar wat doe je als het niet waait? De fabrieken stil zetten? Er is bij windenergie met andere woorden extra reservecapaciteit nodig. Die kan ook uit het buitenland komen, denk aan zonne-energie uit Spanje. Maar om die energie hier te krijgen zou geïnvesteerd moeten worden in pan-europese energienetwerken. Ook geen geringe klus. De SEO-onderzoeken ondersteunen een verdere maatschappelijke discussie. Daarbij kan worden gezocht naar een beleidsmix die de kosten beperkt en erop gericht is om private investeerders aan boord te krijgen en te houden. Tieben: Laten we energiebedrijven nu vijf kolencentrales bouwen die nog vijftig jaar mee gaan? Of investeren we in hernieuwbare energie? Kansrijke opties kunnen verder worden uitgewerkt, zodat de politiek goed geïnformeerd besluiten kan nemen. M. Kerste, J. Weda, N. Rosenboom: Carbon trading. In opdracht van Duisenberg School of Finance (SEO-rapport ). M. Kerste, J. Weda, N. Rosenboom: Innovations in Financing Environmental and Social Sustainability. In opdracht van Duisenberg School of Finance (SEO-rapport ). M. Kerste, J. Weda: Financing the transition to sustainable energy. In opdracht van Duisenberg School of Finance (SEO-rapport ). 5

6 De Europese Unie stevent af op een werkgelegenheidskloof van 15 procent in Dat becijferde SEO Economisch Onderzoek in opdracht van Randstad Holding. Bridging the gap Maximaal 4 procent van de beroepsbevolking werkloos in Dat was een van de doelstellingen van de EU-landen, die zij in 2000 in Lissabon vastlegden. Die beoogde 4 procent steekt nu schril af tegen de 11 procent het huidige gemiddelde werkloosheidspercentage in de Europese Unie. Nederland doet het met een werkloosheidspercentage van 4,6 procent relatief goed. Geen van de 27 EU-landen haalt de 4 procent in Dat is niet zo gek, want toen de landen de afspraken maakten, was er nog geen economische crisis die roet in het eten gooide. Behalen van een werkloosheidspercentage van 4 procent is echter niet het grootste probleem. Want door de vergrijzing van de beroepsbevolking verkrapt de arbeidsmarkt, zoveel is zeker. En niet zo n beetje ook. In 2050 zal er in de Europese Unie een werkgelegenheidskloof zijn van ongeveer 15 procent van de totale vraag naar arbeid, zo becijferde SEO Economisch Onderzoek. Ofwel: dan is er in alle 27 EU-landen samen een tekort van 35 miljoen mensen op de arbeidsmarkt. Die kloof zal in het Verenigd Koninkrijk (9 procent) en Denemarken en Zweden (10 procent) het kleinst zijn. Polen en Spanje (20 procent) en de Tsjechische Republiek en Slowakije (20 procent) en Slovenië (22 procent) stevenen af op een veel prangender tekort aan arbeidskrachten. In Nederland is in 2050 naar verwachting 13 procent van de totale vraag naar arbeid niet vervuld. Zonder migratie zou in Nederland in 2050 zelfs 16 procent van de totale vraag naar arbeid onvervuld blijven. En dan is Nederland nog een middenmoter. Vooral Portugal, Spanje en Italië en Oostenrijk doen er goed aan om hun grenzen niet te sluiten voor arbeidsmigranten. Zonder arbeidsmigranten zou in die landen de werkgelegenheidskloof namelijk aanzienlijk groter zijn. Het pessimistische scenario dat opdoemt uit het onderzoek hoeft echter allerminst werkelijkheid te worden, als je het aan SEO-onderzoeker Ernest Berkhout vraagt. Wat kunnen de EU-landen doen om de potentiële kloof te overbruggen? Ten eerste zijn verhogen van de arbeidsparticipatie en -productiviteit noodzakelijk, aldus Berkhout. Stijging van de gemiddelde participatiegraad in de Europese Unie naar 78 procent zorgt in theorie voor voldoende arbeidskrachten. Maar die vlieger gaat niet op voor alle landen binnen de EU. In Scandinavische landen, Oostenrijk, Nederland en Finland is de arbeidsparticipatie al bovengemiddeld, waardoor er ook minder winst te behalen is door de verhoging ervan. Want al zouden de kwantitatieve kloven zijn overbrugd, dan kan het gebrek aan kwalificaties nog tot fricties leiden, zo schrijven de onderzoekers in Bridging the gap. Het ontbreekt niet alleen aan voldoende arbeidskrachten, ook sluit de vraag naar arbeid niet voldoende aan op het aanbod. Zo neemt de vraag naar hooggekwalificeerde arbeid alleen maar toe. Berkhout: Verhogen van de arbeidsproductiviteit vraagt bijvoorbeeld om innovaties, en dus om hoogopgeleiden. Sommigen beweren dat de stijging van de productiviteit alles vanzelf oplost. Dat lijkt mij iets te gemakkelijk. Zeker voor onze hoogproductieve Westerse diensteneconomie komt die stijging niet langer meer uit de lucht vallen. Sectoren als zorg en recreatie zijn nu eenmaal arbeidsintensieve sectoren, en daar willen we in de toekomst steeds meer van hebben. Kloof tussen arbeidsaanbod en -vraag in 2050 in % van arbeidsvraag Verenigd Koninkrijk Nederland EU27 Polen Spanje Baseline scenario 2050 No migration

7 Gemeenten gaven in 2008 ruim 2 miljard euro uit aan re-integratie, het UWV ruim 400 miljoen euro. Samen startten zij zo n trajecten. Gesubsidieerde banen zijn met euro per baan per jaar het duurst. Kosten en resultaten van re-integratie trajecten verschillen sterk Laagopgeleiden zullen hun inzetbaarheid moeten vergroten. Bijvoorbeeld door aangepaste arbeid of scholing, aldus Berkhout. Uitzendwerk kan een belangrijke rol spelen om ook de onderkant van de arbeidsmarkt te mobiliseren. Zo zie je bijvoorbeeld dat uitzendwerk beter werkt als springplankfunctie op de arbeidsmarkt dan tijdelijke contracten. Werkgevers verlengen het contract niet wanneer er geen werk meer is, terwijl uitzendbureaus makkelijker de overstap naar andere sectoren maken. Er is ook voor hen een prikkel om de werknemer weer aan het werk te krijgen. Er is echter geen standaardrecept om de naderende werkgelegenheidskloof te dichten, benadrukt Berkhout. Wel doen alle EU-landen er goed aan om deeltijdwerk, tijdelijke contracten, uitzendwerk en zelfstandig ondernemerschap te stimuleren. Deeltijdwerk is onmisbaar voor een hoge arbeidsparticipatie in een moderne economie, waarin mannen en vrouwen werk en gezin willen combineren, aldus de onderzoeker. Het is de afgelopen tien jaar, vooral voor vrouwen in Nederland, de belangrijkste motor achter participatie. In landen als Italië en Spanje is de arbeidsparticipatie van vrouwen relatief laag, dus daar is nog veel winst te behalen. Inbrengen van flexibele elementen in een arbeidscontract is een andere belangrijke, maar in veel landen nog onbenutte, motor achter participatie. Berkhout: In Nederland zie je bijvoorbeeld dat de zzp ers de grootste klappen hebben opgevangen van de economische crisis. Mede daardoor is het werkloosheidspercentage in Nederland nu zo laag vergeleken bij andere EU-landen. E. Berkhout, E. van den Berg: Bridging the gap. International database on employment and adaptable labor. In opdracht van Randstad Holding (SEO-rapport ). UWV en gemeenten geven jaarlijks veel geld uit aan re-integratie. Maar hoe groot zijn die kosten precies? En: wat zijn de resultaten van re-integratietrajecten? Dat onderzocht SEO Economisch Onderzoek in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Daarvoor analyseerden de onderzoekers data van CBS en gegevens van UWV en Divosa de vereniging van managers van sociale diensten. Gemeenten gaven in 2008 ruim 2 miljard euro uit aan re-integratie, zo blijkt uit het onderzoek. Het leeuwendeel (1,6 miljard) daarvan ging op aan trajecten, terwijl een half miljard werd opgeslorpt door uitvoeringskosten zoals inkoop van trajecten. Het UWV gaf op haar beurt 377 miljoen euro uit aan trajecten. Samen startten zij ruim re-integratietrajecten: door gemeenten en door UWV. Hoewel de kosten en resultaten van trajecten sterk fluctueren hoeft dit niets te zeggen over het nut ervan Gesubsidieerde banen, ingezet door gemeenten, zijn met euro per baan per jaar het duurst. De duurste trajecten van het UWV zijn die voor mensen met een WAO-uitkering; de kosten daarvan bedragen tot euro per traject. De kosten van de re-integratietrajecten voor zelfstandigen met een arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAZ) drukken met maximaal euro per traject het minst op de begroting van UWV. Voor gemeenten kennen de ondersteunende activiteiten als kinderopvang de laagste kosten per traject: zo n tot euro. Een halfjaar na start van een traject is 35 procent van de WW ers aan het werk, en van de mensen met een bijstandsuitkering (WWB) 25 procent. Onderzoeker Caren Tempelman: Opmerkelijk is dat veel arbeidsongeschikten niet uit de uitkering stromen, maar wel aan het werk gaan. Vinden van werk gaat vooraf aan uitstroom uit de uitkering. Van de arbeidsongeschikten heeft ongeveer 30 procent een halfjaar na start van een traject een baan, of is uitgestroomd uit de uitkering zonder baan. Na een jaar is dit opgelopen tot zo n 37 procent. Van de Wajongers, de jonggehandicapten, is 36 procent na een jaar aan de slag, maar zij stromen niet uit de uitkering. Kortom, de kosten en resultaten van re-integratietrajecten fluctueren sterk. Toch hoeft dat niets te zeggen over nut en noodzaak van re-integratietrajecten, benadrukken de onderzoekers. Tempelman: Het percentage mensen dat uitstroomt naar werk na de inzet van re-integratieondersteuning is niet geheel toe te schrijven aan deze ondersteuning. Ook arbeidsmarktomstandigheden en persoonskenmerken spelen een rol. WW ers hebben bijvoorbeeld een kleinere afstand tot de arbeidsmarkt dan bijstandsgerechtigden. Het is dus logisch dat zij sneller weer aan het werk gaan. C. Tempelman, C. Berden, L. Kok: Kosten en resultaten van re-integratie. In opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SEO-rapport ). 7

8 Banken en tussenpersonen houden zich doorgaans aan de nieuwe provisieregels. Zij informeren klanten beter over hypotheken en levensverzekeringen, en de kosten ervan. Maar de beoogde cultuurverandering blijft uit: het voorkomen van sancties en het uitsluiten van aansprakelijkheid voert de boventoon. Nieuwe provisieregels: sancties voorkomen voert de boventoon 8 Verbod op provisie hypotheken, kopte de Volkskrant 13 oktober jl. Afschaffen van provisies die de verzekeringsbranche een slechte naam hebben bezorgd, moet leiden tot een cultuuromslag, zo schreef minister De Jager van Financiën aan de Tweede Kamer. Klanten gaan vanaf 2013 direct betalen voor hypotheekadvies. Nieuwe provisie- en transparantieregels probeerden al eerder een streep te zetten door de ondoorzichtige beloningsstroom van verzekeraars richting intermediairs. Het bewust en welwillend informeren van klanten over de dienstverlening en de kosten ervan, staat in die regels voorop om zo de positie van de consument op de markt voor complexe verzekeringsproducten en hypotheken te verstevigen. Hard nodig, met het oog op de woekerpolisaffaire en de financiële crisis. Verbieden van omzetgerelateerde provisie voor tussenpersonen verkleint de kans op miskopen, is de achterliggende gedachte. Immers, zonder zo n beloning kunnen tussenpersonen een objectief en deskundig advies geven, zonder vooral te denken aan hun eigen portemonnee. Hitand-run-advisering is daarmee van de baan. Maar is dat ook zo? En breder: verschaft het de intermediair nu meer inzicht in de inhoud en kosten van zijn advisering? Strikt genomen wel, zo blijkt uit onderzoek van SEO Economisch Onderzoek, uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Financiën. Maar, niet altijd van harte, aldus Peter Risseeuw, projectleider van het onderzoek. Er is een afvinkcultuur ontstaan, gericht op het voldoen aan de eisen van de toezichthouder om sancties te voorkomen en aansprakelijkheid uit te sluiten. Dat is natuurlijk iets anders dan de bedoelde cultuuromslag in denken en gedrag. Aan de andere kant: klanten hebben nog moeite met het besef dat advies niet gratis is. En dan de hamvraag: heeft de toegenomen beloningstransparantie geleid tot een betere kwaliteit van de advisering? Dat is niet te zeggen. Zolang consumenten niet hun kritische positie willen of kunnen innemen, hebben marktpartijen de mogelijkheid om kosten en beloningen kunstmatig hoog te houden. Om de perverse beloningsprikkels weg te nemen is een voldoende grote groep kritische, shoppende consumenten nodig, aldus Risseeuw. Maar op een verschraalde markt heeft shoppen weinig zin. En als we niet uitkijken leiden de huidige provisieregels tot verschraling, doordat tussenpersonen de open normen van de wet op sterk overeenkomstige wijze invullen. Of meer transparantie leidt tot mondiger en kritischer consumenten is dan ook zeer de vraag. De meeste mensen die een hypotheek afsluiten of een levensverzekering aanschaffen, schuiven de ontoegankelijke documenten die daarbij horen nog steeds het liefst terzijde. Risseeuw: Laat staan dat ze shoppen en offertes met elkaar vergelijken. Degenen die dat wel doen, voelen zich overigens wel goed geïnformeerd, zo blijkt uit het onderzoek. Maar consumenten oriënteren zich nauwelijks actief op dienstverleners en producten, wat essentieel is voor een goede onderhandelingspositie. Risseeuw: Dat neemt niet weg dat de regelgeving bijdraagt aan een proces waarin de belangen van de klant beter gewaarborgd worden. P. Risseeuw, M. Kerste, B. Baarsma, R. Dosker: Evaluatie provisieregels complexe producten. In opdracht van het ministerie van Financiën (SEO-rapport ).

9 De financieel-economische baten van een WK Voetbal wegen niet op tegen de kosten. Wel leidt een WK in eigen land gemiddeld tot meer geluk, trots en nationale identiteit. En dat kan de balans doen omslaan. WK voetbal in Nederland: een feestje kost wat geld Nederland en België zijn in the running om in 2018 of 2022 het WK Voetbal te organiseren. Bij het ter perse gaan van deze Topics zal duidelijk zijn wie de organiserende landen zijn; 2 december maakt de FIFA dat bekend. Een WK Voetbal in eigen land betekent een impuls voor het imago van ons land en meer toerisme en economische groei, zo luidt de veronderstelling. Organiserende landen ontvangen bovendien een bijdrage van de FIFA, terwijl de opbrengsten van tickets, tv-rechten en merchandising naar de FIFA gaan. Maar wat zijn de effecten van het WK Voetbal in geld uitgedrukt? Zijn die echt zo rooskleurig? Nee, zo blijkt uit de kosten-batenanalyse die SEO Economisch Onderzoek deed in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. In het meest gunstige scenario levert het WK Voetbal Nederland per saldo 404 miljoen euro op, en in het meest ongunstige scenario kost het ruim 1 miljard euro meer dan er financiële baten zijn. De bedragen kunnen echter sterk fluctueren. Zo variëren de beveiligingskosten tussen de 77 en 307 miljoen euro. Wanneer de verschillende kosten tegenvallen, kunnen de totale kosten zelfs stijgen tot 1,25 miljard euro. De waarheid zal ergens in het midden liggen: in het meest waarschijnlijke scenario kost het WK Voetbal Nederland bijna 155 miljoen euro. De kosten van een WK in Nederland bedragen dan zo n 476 miljoen euro; het aanpassen van de stadions (bijna 280 miljoen euro) en beveiliging (ruim 153 miljoen euro) slokken het merendeel van die kosten op. De toeristensector spint wel garen bij een WK in eigen land: meer toeristen zorgen voor een tijdelijke bestedingsimpuls van bijna 142 miljoen euro. Samen leveren bestedingen van toeristen, media, teams, sponsors en voetbalsupporters ongeveer 321 miljoen op voor Nederland, aldus het onderzoek. Dat bedrag is gecorrigeerd voor crowding out van reguliere toeristen; toeristen die Nederland juist mijden door het WK. Hoewel de kosten kunnen fluctueren, is duidelijk dat de financieel-economische baten van een WK Voetbal in Nederland waarschijnlijk niet opwegen tegen de kosten. Tenminste, de in geld uitgedrukte baten. Het WK in Nederland leidt ook tot meer gevoelens van trots, geluk en saamhorigheid. En niet te vergeten: een grotere succeskans door het thuisvoordeel. Als dit effect per Nederlander minstens 9 euro bedraagt en de kosten worden beperkt, dan kan het WK maatschappelijk renderen, aldus de onderzoekers. M. van den Berg, M. de Nooij, C. Koopmans: Kengetallen kosten-batenanalyse van het WK. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken (SEO-rapport ). Saldo kosten en baten van het WK voetbal 2018 voor Nederland (contante waarden, x miljoen) ongunstig waarschijnlijk gunstig totale kosten ,0 PM** - 475,8 PM** - 301,1 PM** totale baten 187,5 PM +PM 321,0 PM+PM 704,8 PM+PM saldo kosten en baten* ,4 PM+PM - 154,8 PM+PM 403,7 PM+PM * Uitgaande van een ongunstig kosten- en batenniveau in het ongunstige scenario en van een gunstig kosten- en batenniveau in het gunstige scenario ** PM staat voor pro memorie en betreft kosten (-PM) en baten (+PM) die niet in geld zijn uitgedrukt in het onderzoek. 9

10 foto:istock Zorg op afstand en elektronische patiëntendossiers kunnen kosten besparen 10 Investeringen in zorg op afstand en elektronische patiënten dossiers zijn in potentie kostenbesparend. In de praktijk wordt vaak nog in te dure techno logieën geïnvesteerd. Dat blijkt uit onderzoek van SEO Economisch Onderzoek. Elektronische overdrachtdossiers, teleconsultatie tussen huisarts en specialist, zorg op afstand voor ouderen en chronisch zieken en internetbehandelingen voor alcoholverslaving. Er zijn in Nederland zo n 195 projecten in de zorg, waarbij ict een rol speelt, en die (deels) gefinancierd worden door de overheid. De meeste projecten beogen betere zorg tegen lagere kosten en minder administratieve lasten. Zo is er door tekort aan personeel en vergrijzing een sterke prikkel om de zorg voor chronisch zieken op een kosteneffectievere manier in te richten. Telemonitoring van patiënten op afstand met hulp van ict is dan een optie. Patiënten meten dan bijvoorbeeld zelf hun bloedwaarde en hartritme en sturen deze via internet naar deskundigen. Maar dragen dit soort ict-investeringen bij aan een betere kwaliteit van de zorg? Of aan de verlaging van kosten? Dat onderzocht SEO Economisch Onderzoek in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. Nu is de brede range aan ict-investeringen natuurlijk niet over een kam te scheren. Daarom maakten de onderzoekers onderscheid tussen ict gericht op verbetering van communicatie tussen en binnen instellingen, of verbetering

11 van de communicatie tussen instelling en patiënt of leerling. Ook het effect van ict op marktwerking werd onderzocht. Daarvoor werden ict-projecten in de zorg in Nederland geïnventariseerd en aan een maatschappelijke kosten-batenanalyse onderworpen. Ook nationale en internationale literatuur- en casestudies maakten deel uit van het onderzoek. Wat blijkt? Investeringen in zorg op afstand en elektronische patiëntendossiers zijn potentieel kostenbesparend. In de praktijk wordt echter vaak nog in te dure technologieën geïnvesteerd waardoor niet alle investeringen baten opleveren. De rendementen verschillen sterk per project. Zo bedraagt het kostenbatensaldo van het gebruik van elektronische medische gegevens door huisartsen in de Verenigde Staten minimaal 231 euro per patiënt per jaar. De investeringen in ict zijn gering (17 euro per patiënt), terwijl de baten groot zijn door minder zorggebruik (doelmatiger voorschrijven van medicijnen, minder schade door medicatiefouten en minder gebruik van laboratorium- en radiologietesten) (229 euro), besparing van loonkosten (9 euro) en minder declaratiefouten (9 euro). Daarentegen waren de kosten van een project waarbij de huisarts via een videoverbinding een dermatoloog in het ziekenhuis kon raadplegen hoger dan de baten. Via de videoverbinding kon de huisarts beelden laten zien van de huidproblemen, waardoor doorverwijzing van de patiënt naar het ziekenhuis vaak niet nodig was. Onderzoeker Lucy Kok: Het project leidde tot gunstige resultaten doordat de patiënt Vooral telemonitoring van chronisch zieken kan forse gezondheidswinst opleveren tegen relatief lage kosten minder hoefde te reizen. Bovendien leerde de huisarts van de adviezen van de specialist waardoor deze in de toekomst minder hoefde door te verwijzen. Doordat echter voor een dure technologie was gekozen, waren de kosten toch hoger dan de baten. Met een goedkopere technologie zou het project wel kosteneffectief zijn geweest. De kosten-batensaldi van ict-investeringen die zich richten op verbetering van de communicatie tussen patiënt en instelling fluctueren sterk. De kosten van zorg op afstand voor ouderen en chronisch zieken, een project van KPN, Menzis en Thuiszorg Groningen, lopen op tot bijna euro per patiënt in vijf jaar. De baten zijn gering: euro per patiënt. Voor zorg op afstand bestaan veel goedkopere oplossingen, zo blijkt uit ervaringen in het buitenland. Daardoor wegen de baten wel op tegen de kosten. Kok: Vooral telemonitoring van chronisch zieken kan forse gezondheidswinst opleveren tegen relatief lage kosten. Het kosten-batensaldo van het project alcoholdebaas.nl pakt daarentegen positief uit met 806 euro per cliënt. Het project biedt mensen met een alcoholprobleem een laagdrempelige internetbehandeling. De kosten voor ict en internetbehandeling bedragen euro per persoon per jaar. Maar die wegen niet op tegen de baten (2.951 euro) door minder ziekteverzuim en zorggebruik en gezondheidswinst. De overheid zou zich dus vooral moeten richten op ict-innovaties gericht op de communicatie tussen instellingen of tussen instellingen en patiënt, aldus het onderzoek. Die leiden niet alleen het vaakst tot kostenbesparingen en een betere zorg, maar deze investeringen komen ook moeilijk van de grond. Het vergt veel coördinatie tussen verschillende instellingen, aldus Kok. Bovendien komen de baten niet altijd terecht bij de partij die de investeringen moet doen. Als de investering vanuit maatschappelijk perspectief rendabel is, is er een rol voor de overheid. L. Kok, C. Tempelman, S. van der Werff, C. Koopmans: ICT in zorg en onderwijs. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken (SEOrapport ). Invoering van de belasting op vliegtickets in Duitsland kan nog weleens duur uitpakken. De Duitse luchthavens moeten rekenen op ongeveer 2,5 miljoen minder vertrekkende passagiers, waarvan er zo n uitwijken naar buitenlandse luchthavens. Duitse vliegtax leidt tot 2,5 miljoen minder passagiers Staat Duitsland eenzelfde scenario te wachten als Nederland door invoering van een belasting op vliegtickets? Duitsland gaat voor alle vluchten die vanaf 1 januari 2011 vertrekken een vliegtax invoeren. De hoogte ervan is afhankelijk van de lengte van de vlucht. Op binnenlandse vluchten en inter- Europese vluchten bedraagt de tax 8 euro per passagier. Op de middellange afstand moet 25 euro worden betaald, terwijl de hoogte van de belasting op langeafstandsvluchten oploopt tot 45 euro. Kinderen jonger dan twee jaar zonder een eigen zitplaats betalen de belasting niet. En ook transferpassagiers blijft de ticket tax bespaard. De prijsverhoging leidt onherroepelijk tot minder vraag naar vliegtickets, zo blijkt uit berekeningen van SEO Economisch Onderzoek in opdracht van het Duitse Ministerie van Wirtschaft, Verkehr, Landwirtschaft und Weinbau in Rheinlandpfalz. De Duitse luchthavens moeten rekenen op ongeveer 2,5 miljoen minder vertrekkende passagiers. Dat is bijna 3,5 procent van het totale aantal passagiers. Van deze 2,5 miljoen zullen ongeveer passagiers uitwijken naar buitenlandse luchthavens. Ook gaan er zo n arbeidsplaatsen verloren. De vraag is of deze kosten opwegen tegen de verwachte baten: de vliegtax moet de Duitse schatkist jaarlijks één miljard euro opleveren. In Nederland werd de ticket tax, ingevoerd in 2008, al een jaar na invoering afgeschaft. Reden: een toenemend aantal reizigers vertrok door invoering tax vanaf luchthavens in omringende landen. Dat was precies zoals de onderzoekers van SEO Economisch Onderzoek voorspeld hadden. De economische schade werd geschat op ruim een miljard euro. P. Berster, M. Gelhausen, W. Grimme, H. Keimel, S. Maertens, H. Pabst, J. Veldhuis, D. Wilken, J. Zuidberg: Studie zur geplanten Luftverkehrsabgabe der Bundesregierung. In opdracht van Ministeriums für Wirtschaft, Verkehr, Landwirtschaft und Weinbau in Rheinland-Pfalz (SEO-rapport ). 11

12 Verlenging van het doorbetaalde zwanger schaps verlof met vier weken kost de samenleving 322 miljoen euro per jaar. Terwijl de kosten voor werkgevers stijgen, zijn vrouwen nauwelijks minder ziek en verbetert de gezondheid van kinderen er niet door. Zwangerschapsverlof: van zestien naar twintig weken Luchthaven 12 Werkende vrouwen in de Europese Unie krijgen minimaal twintig weken zwangerschapsverlof, zo besloot het Europese parlement 20 oktober jl. Vaders krijgen minstens twee weken verlof. In Nederland duurt het zwangerschapsverlof minimaal zestien weken. Tijdens hun verlof krijgen vrouwen hun loon volledig doorbetaald, zelfstandigen ontvangen een uitkering van maximaal het wettelijk minimumloon. Uitbreiding van het verlof zou positieve Nederlandse werkgevers gaven eerder al aan onthutst te zijn over de plannen van de EU effecten hebben op de gezondheid van moeder en kind. Ook maakt dit het voor vrouwen aantrekkelijker om te werken, doordat zij werk en gezin beter kunnen combineren, zo luidt de veronderstelling. En dat is weer goed voor de arbeidsparticipatie. Nederlandse werkgevers gaven eerder al aan onthutst te zijn over de plannen van de EU. En ook het kabinet is geen voorstander. Reden: de kosten van een langer zwangerschaps- en bevallingsverlof wegen niet op tegen de baten. Dat blijkt uit een kosten-batenanalyse, uitgevoerd door SEO Economisch Onderzoek in opdracht van het ministerie van SZW. Langer zwangerschapsverlof kost de samenleving 117 miljoen euro bij een verlenging van twee weken (tot achttien weken) en 322 miljoen euro per jaar bij een verlenging van vier weken (tot twintig weken). Langer verlof heeft nauwelijks effect op ziekteverzuim van vrouwen en geen aantoonbaar effect op de gezondheid van kinderen, zo blijkt uit het onderzoek. Bovendien stijgt de arbeidsproductiviteit van vrouwen er niet door. Mislopen van werkervaring door langer verlof zorgt zelfs voor daling van de arbeidsproductiviteit. De maatschappelijke kosten daarvan zijn veel hoger dan de baten van het marginaal lagere ziekteverzuim en van een lager beroep op kinderopvang. Voor werkende moeders zelf pakt verlenging van het verlof met twee weken overigens wel positief uit. Zij vinden de extra verloftijd prettig, terwijl hun verdienvermogen vrijwel niet daalt. Voor werkgevers is uitbreiding van het zwangerschaps- en bevallingsverlof een kostenpost. De vrouw werkt niet, maar de werkgever moet wel het loon doorbetalen en zorgen voor vervanging. UWV vergoedt het grootste deel van deze kosten, zo n 70 miljoen euro per week verlof, maar werkgevers betalen daarvoor premie. E. van den Berg, A. Heyma, T. Smid: Kosten en baten verlenging zwangerschaps- en bevallingsverlof. In opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SEOrapport ). Komt er op de voormalige militaire vliegbasis in Twente een luchthaven, of niet? Ja, als je het aan het merendeel van de Twentenaren vraagt. Nee, als je het aan omwonenden van de luchthaven vraagt. Zij vrezen geluidsoverlast en vervuiling. En ook Natuurmonumenten schrijft: Een vliegbasis in het hart van Twente? Niet als het aan Natuurmonumenten ligt. Provinciale Staten stemde op 16 juni jl. in met de doorstart van het omstreden vliegveld, dat in 2007 gesloten werd. De provincie en de gemeente Enschede gaan nu op zoek naar een exploitant. De Twentse luchthaven moet niet alleen de voormalige militaire vliegbasis een nieuwe invulling geven, maar ook de economie van Twente een boost geven. Dat is nodig, want Twente kampt met een hogere werkloosheid dan gemiddeld. Bovendien wil Twente veranderen in een innovatieve kenniseconomie. De industriële en regionaal georiënteerde regio wil zich ontwikkelen tot Technology Valley, zo staat in de Ruimtelijke Ontwikkelingsagenda van Twente. Om samen met Health (Nijmegen) en Food (Wageningen) een sterk economisch driemanschap te vormen. Een regionale luchthaven is voor de ontwikkeling van Twente tot Technology Valley een wezenlijke voorwaarde, aldus de ontwikkelingsagenda. Jaarlijks zou luchthaven Twente tussen de en passagiers in 2020 vervoeren, zo luidt de berekening van de Provincie Overijssel. Voor de kosten-batenanalyse is uiteindelijk als uitgangspunt gekozen voor 1,2 mil-

13 Een luchthaven in Twente is niet realistisch. In het meest optimistische scenario vervoert luchthaven Twente passagiers in 2030, zo blijkt uit berekeningen van SEO Economisch Onderzoek. De provincie gaat uit van 1,2 miljoen passagiers. Provinciale Staten stemde op grond van deze prognose in juni 2010 in met een doorstart van de voormalige militaire vliegbasis. Twente: niet realistisch joen passagiers en ton vracht in Maar hoe realistisch zijn die passagiersaantallen? Dat onderzocht SEO Economisch Onderzoek in opdracht van de Vereniging Omwonenden Luchthaven Twente. In het meest optimistische scenario, dat uitgaat van een verdrievoudiging van het vliegverkeer in 2030, vervoert luchthaven Twente een half miljoen passagiers in 2030: uit Twente, uit de regio s binnen 75 kilometer en daarbuiten, zo becijferde SEO Economisch Onderzoek. Maar dat is het optimistische scenario: meer realistisch is passagiers. Dat is dus beduidend minder dan de 1,2 miljoen passagiers waar de provincie vanuit gaat. Een luchthaven in Twente is dan ook niet realistisch, zo concluderen de onderzoekers. Onderzoeker Jan Veldhuis: De kans dat reizigers uit de eigen regio kiezen voor luchthaven Twente is weliswaar groot, maar dat geldt in veel mindere mate voor reizigers uit verder weg gelegen regio s. De provincie verwacht in onze ogen teveel van passagiers uit andere regio s. Maar ook al zullen veel Twentenaren op hun eigen luchthaven instappen, niet álle Twentenaren zullen dat doen. Schiphol is bijvoorbeeld per trein goed te bereizen vanuit Twente, en ook de nabijgelegen Duitse luchthavens zoals Münster, Weeze en Düsseldorf zijn goed bereikbaar. Daar komt bij dat Twente geen vluchten zal aanbieden naar álle bestemmingen: voor intercontinentale vluchten zijn reizigers bijvoorbeeld toch aangewezen op Schiphol. Kortom, Twente zal te veel concurrentie hebben; andere luchthavens in de buurt zijn eenvoudigweg te sterk, aldus Veldhuis. Alleen wanneer de prijzen van vliegtickets in Twente extreem laag zijn, zou de luchthaven concurrerend kunnen zijn. Dat zou het geval kunnen zijn als Twente een uitvalsbasis zou worden van een zogenaamde low cost carrier. Die zou zelfs mensen uit andere regio s via Twente tegen bodemprijzen naar vakantiebestemmingen kunnen laten vliegen. Maar de kansen op zo n low cost carrier zijn niet groot, zo blijkt uit het onderzoek. J. Veldhuis: Het passagierspotentieel van de Luchthaven Twente. In opdracht van de Vereniging Omwonenden Luchthaven Twente (SEO-rapport ). Geen uitvluchten, maar chartervluchten Geen uitvluchten, maar chartervluchten, zo verdedigt VVD er Han ten Broeke 2 oktober jl. in de Telegraaf de komst van een lucht haven in Twente. Het vliegveld is broodnodig voor de regio en banen, stelt Ten Broeke. Kijk eens naar al die regionale luchthavens. Ze zijn allemaal sneller gegroeid dan de vooraf gestelde prognoses. Er is gewoon een markt voor vliegen. De luchtvaart is het busvervoer van de toekomst. Nol Graas, Vereniging Omwonenden Luchthaven Twente, spreekt dat tegen: Voorstanders van een luchthaven wijzen op successen van andere regionale luchthavens, maar Twente is niet te vergelijken met een industriële regio als Rotterdam of Eindhoven. Eerder met Eelde of Maastricht, en die maken zwaar verlies. Onze angst is dat de provincie een zacht bedje spreidt voor een exploitant maar dat de inwoners van Overijssel letterlijk de rekening gepresenteerd krijgen van een niet rendabele luchthaven die door de overheid op de been wordt gehouden. Beter zou de provincie investeren in een goede treinverbinding met het Duitse vliegveld Münster op 60 kilometer van Twente. En in een gezondheidslandgoed met bijvoorbeeld een oncologisch centrum en een link naar de medische noviteiten van TU Twente. 13

14 Faits divers arbeid en kennis afgerond onderzoek Bèta-loopbaanmonitor 2010, M. Volkerink & E. Berkhout. Opdrachtgever: Platform Bèta Techniek, KIVI NIRIA, KNCV, VHTO en ECHO, SEO-rapport Langdurig verblijf in de flexibele schil van de arbeidsmarkt, A. Heyma, J.P. Hop & T. Smid. Opdrachtgever: ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, SEO-rapport Studie & Werk 2010, E. Berkhout & T. Smid. Opdrachtgever: Elsevier, SEO-rapport Monitor jonge fiscalisten 2010, T. Smid & D. de Graaf. Opdrachtgever: Nederlandse Orde van Belastingadviseurs (NOB), SEO-rapport Heyma, A. (2010, 3 November). Langer bevallingsverlof is te duur. De Volkskrant, p.23. Heyma, A., Werff, S. van der & Prins, J. (2010). Inzetbaarheid niet gebaat bij baanmobiliteit. Over Werk, 20, (2), Theeuwes, J. (2010). Markten met zoekfricties. Economisch Statistische Berichten, 95, (4596), Theeuwes, J. & Heyma, A. (2010). Knelpunten op de arbeidsmarkt van de publieke sector. De grote uittocht. Negen essays over de arbeidsmarkt van de onderwijs- en overheidssectoren, (pp ). Den Haag: Verbond Sectorwerkgevers Overheid; Samenwerkende Centrales Overheidspersoneel; ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De vaart erin: De overheid en de rol van binnenen kustvaart bij achterlandcongestie, B. Baarsma. Opdrachtgever: Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid, SEO-rapport publicaties en lezingen Annema, J.A. & C.C. Koopmans (2010). Een lastige praktijk: Ervaringen met waarderen van omgevingskwaliteit in de kosten-batenanalyse, in: Koetse, M.J. en P. Rietveld (red.) Economische waardering van omgevingskwaliteit. Casestudies en toepassingen in de MKBA. (pp ). Den Haag: Sdu. Bakker, P., Koopmans, C. & Nijkamp, P. (2010). Appraisal of Integrated Transport Policies, in: Givoni, M. & Banister, D. (eds.), Integrated Trans port. From Policy to Practice. Chapter 7, Oxford (UK): Routledge. 14 International Bachelor Law & Economics (IBLE), E. van den Berg, E. Berkhout & S.G. van der Werff. Opdrachtgever: Erasmus Universiteit Rotterdam, SEO-rapport publicaties en lezingen Berkhout, E. & Berkhout, P. (2010). Tweede fase leidt niet tot betere aansluiting. Economisch Statistische Berichten, 95, (4585), Berkhout, E. & Heyma, A. (2010, 4 June). De Mythe van massamigratie. Het Financieele Dagblad, 9. regio, bedrijf en infrastructuur afgerond onderzoek De toekomst van de arbeidsmarkt in de Metropoolregio Amsterdam, R. Dosker & P.A. Risseeuw. Opdrachtgever: Kamer van Koophandel Amsterdam, SEO-rapport Second opinion basisgegevens Anders Betalen voor Mobiliteit, C.C. Koopmans, L. Steg, B. van Wee & R. Dosker. Opdrachtgever: ministerie van Verkeer en Waterstaat, SEO-rapport Koopmans, C.C. (2010). Mobiliteit en leefomgeving, in: Kam, C.A. de, J.H.M. Donders en A.P. Ros (red.) Miljardendans in Den Haag. (pp ). Den Haag: Sdu. Koopmans, C.C. (2010). Zonder prijs geen kwaliteit: de heroverwegingen bij mobiliteit en leefomgeving. Tijdschrift voor openbare financiën, 42, (2), Koopmans, C., Marlet, G., Poort, J. & Woerkens, C. van (2010). Kilometerprijs en arbeidsmarkt. Economisch Statistische Berichten, 95, (4591),

15 Koopmans, C., Verhoef, E., Wee, B. van, Meurs, H., Polak, J. Rietveld, P. & Steg, L. (2010, 28 August). Filebestrijding kan alleen met financiële middelen. Nooij, M. de, Baarsma, B., Bloemhof, G., Slootweg, H. & Dijk, H. (2010). Development and application of a cost-benefit framework for energy reliability: Using probabilistic methods in network planning and regulation to enhance social welfare: the N-1 rule. Energy Economics, 32, (6), Nooij, M. de, Berg, M.R. van den & Koopmans, C.C., Bread or games? Social cost-benefit analysis of the World Cup in the Netherlands, SEO Discussion Paper 60. Koopmans, C. (2010). Kosten en baten van het Centraal Planbureau: verleden, heden en toekomst. TPEdigitaal, 4, (3), Nooij, M. de, Berg, M. van den & Koopmans, C. (2010). Brood of spelen? Kosten-batenanalyse van het WK Voetbal in Nederland. TPEdigitaal, 4, (3), personalia Op 4 november heeft Carl Koopmans zijn inaugurele rede als hoogleraar Infrastructuur en Economie uitgesproken bij de Vrije Universiteit, onder de titel Van zacht naar hard: Natuur en milieu in kosten-batenanalyses. luchtvaart afgerond onderzoek Luchthavenkeuzegedrag van passagiers, G. Burghouwt & J. Zuidberg. Opdrachtgever: ministerie van Verkeer & Waterstaat, SEO-rapport Onderbouwing van de passagiersaantallen van de luchthaven Twente in 2030, J. Veldhuis. Opdrachtgever: Vereniging Omwonenden Luchthaven Twente, SEO-rapport A. Werkgelegenheidsmonitor Lelystad Airport, J. Zuid berg, G. Burghouwt & J. de Wit. Opdrachtgever: Gemeente Lelystad, SEO-rapport publicaties en lezingen Burghouwt, G. (2010). Book Review: David Starkie (2008) Aviation Markets: Studies in Competition and Regulatory Reform. European Journal of Transport and Infrastructure Research, 10, (2), Burghouwt, G. & Veldhuis, J. (2010, 13 October). Het economisch nut van transferpassagiers. Het Parool, 30. Veldhuis, J. (2010). The impact of airline network strategies for airports: the case of Amsterdam Schiphol and Paris Charles de Gaulle. In Rosário Macário & Eddy Van de Voorde (red.) Critical Issues in Air Transport Economics and Business. Chapter 10. London: Routledge. Wit, J. de & Burghouwt, G. (2010). Slot allocation and use at hub airports, perspectives for secondary trading. In Rosário Macário & Eddy Van de Voorde (red.) Critical Issues in Air Transport Economics and Business. Chapter 12. London: Routledge. Zuidberg, J. & Burghouwt, G. (2010). Luchthaven tarieven en de concurrentiepositie van Schiphol. Economisch Statistische Berichten, 95, (4582), mededinging en regulering afgerond onderzoek Sustainable Investment, J. Weda, M. Kerste & N. Rosenboom. Opdrachtgever: Duisenberg School of Finance, SEO-rapport Vouchers voor vaardigheden: Over de rol van de overheid op de markt voor postinitieel onderwijs, B. Baarsma. Opdrachtgever: NRTO, SEO-rapport, Publiek belang en de gerechtsdeurwaarder. Professionele publieke dienstverlening of een gild?, B. Baarsma & J. Theeuwes. Opdrachtgever: DAS, SEO-rapport Economic contribution of EU industries relying on exceptions and limitations to copyright, R. van der Noll, I. Akker, J. Poort & F. Tewes. Opdrachtgever: Computer & Communications Industry Association, SEO-rapport De publieke omroep en de creatieve sector, J. Poort, E. Scavenius & K. Janssen. Opdrachtgever: NPO, SEO-rapport publicaties en lezingen Baarsma, B. (2010). Moeilijke marktwerking en meedogenloze mededinging: Een welvaartseconomisch perspectief. TPEdigitaal, 4, (1), Baarsma, B. (2010). Kroonverjaardag marktwerking in het notariaat: Tijd voor een feestje? In: Marktwerking in het notariaat; droom of nachtmerrie? Ars Notariatus: Deventer: Kluver. Baarsma, B. (2010, 2 April). Stop de politisering van marktwerking en de juridisering van mededinging. Me Judice, 3. Baarsma, B.E. (2010), Oproep tot herziening van het kartelverbod, in: W. VerLoren van Themaat (red.), Ontwikkelingen Mededingingsrecht 2009, Zwijndrecht: Elsevier, pp Baarsma, B. (2010). Afwegingskader bij het gebruik van zelfreguleringsinstrumenten. Tijdschrift voor Toezicht, 1, (3), Baarsma, B. & Tieben, L.A.W. (2010). Markt en overheid: oplossing zoekt probleem. Markt & Mededinging, 2010, (4), Baarsma, B. (2010, 3 May). Met je ouders naar een film voor boven de 16. De Volkskrant, 15. Baarsma, B., Koopmans, C. & Theeuwes, J. (2010, 8 May). maar zonder marktwerking zaten we nu nog met de PTT. NRC Handelsblad, 5. Baarsma, B. & G. Goor, G. van den (2010, 2 Oktober). Risicoaverse overheid moet af van reflex om alles in eigen beheer te willen doen. Het Financieele Dagblad, 23. Baarsma, B. & Manunza, E. (2010, 2 September). Aanbestedingsrecht lijkt markt te wantrouwen. Het Financieele Dagblad, 9. Baarsma, B. & Snoep, M. (2010, 22 Oktober). Gefuseerde NMa staat sterker. Het Financieele Dagblad, 7. Poort, J & Theeuwes, J.J.M. (2010). Prova d Orchestra. AMI. Tijdschrift voor Auteurs-, Media- & Informatierecht, , Poort, J & Theeuwes, J. (2010). Economisch Perspectief: De auteur als zwakke partij? Vereniging voor Auteursrecht, 11 juni Tieben, B. (2010, 22 Oktober). Economen hebben meer diepgang dan Achterhuis denkt. Me Judice, 3. Tieben, B. & Graaf, D. de (2010). Meer vrijheid voor het hoger onderwijs. Tijdschrift voor Hoger Onderwijs & Management, 17, (2), zorg en zekerheid afgerond onderzoek Effecten voedingszorg door LZK-scholen, C.D.A.M. Berden & L.M. Kok. Opdrachtgever: InnovatieNetwerk, SEO-rapport publicaties en lezingen Berden, C.D.A. & Kok, L.M. (2010). Effect kinderopvangtoeslag op arbeidsparticipatie van moeders. Economisch Statistische Berichten, 95, (4590), Kok, L. & Baarsma, B. (2010, 9 November). Overheid faalt bij kinderopvang. NRC Handelsblad, p.7. Koning, J. de, Collewet, M.M.F., Tempelman, C., Berretty, T.Y. & Gravesteijn-Ligthelm, J.H. (2010). Gezondheid en arbeidsgerelateerde baten. Economisch Statistische Berichten, 95, (4587),