E.2. HET JOODSE GEBED

Transcriptie

1 E.2. HET JOODSE GEBED Joden bidden in de synagoge op Jom Kippoer Schilderij van M. Gottlieb ( ) Inhoud: Voorwoord 1. Vormen van gebed 2. Het wezen van het joodse gebed 3. Berachot 4. Keriat Sjema 5. Achttiengebed 6. Alenoe-gebed 7. Kaddisj Specifieke literatuur

2 Voorwoord Bidden is niet hetzelfde als spreken. Spreken doen we om iets mee te delen. Bidden doen we om aan iets deel te nemen. (A.J. Heschel) (Bidden als beoefening van gemeenschap) Zowel bij Joden als bij Christenen is het uitgangspunt van het gebed de overtuiging dat God bestaat èn dat Hij een persoon is die je kunt aanspreken. In het gebed wordt een relatie gelegd met die Allerhoogste. Daarom zit in het gebed - in welke vorm dan ook - iets van een persoonlijke beleving. Wel is voor de Jood bidden meer uiting dan een vraag, meer een lofprijzing dan een verzoek. Deze uiting van lof aan God is bedoeld om een nieuw perspectief te krijgen op de weg naar bevrijding, naar loskomen van wat je bindt. Deze lofprijzing moet je eigenlijk gezamenlijk doen. Daarom doet de vrome Jood de gebeden graag met anderen in de synagoge. In het gebed wordt getracht de gemeenschap met God tot stand te brengen, te herstellen en te bevestigen. In vraaggebeden wordt de afhankelijkheid van God erkend als voorwaarde voor het tot stand brengen van persoonlijke gemeenschap met God. In gebeden van dankzegging en lof wordt erkend dat God in genade met de mens in gemeenschap wil treden. Schuldbelijdenis en vergeving vragen zijn voorwaarden voor het herstel van de gemeenschap die door de zonde is geschaad. In deze zin is het gebed een vorm van meditatie, waarin gelovigen zichzelf bewust confronteren met de manier waarop zij in hun handelingen en houding in relatie met God, met zichzelf en met andere mensen / de wereld staan. Ora et Labore Bidden kan niet worden losgemaakt van de religieuze leefwijze van de mens. Daarom zijn bidden en werken, ora en labore, noodzakelijk met elkaar verbonden, als een leven voor het aangezicht van God. Hierbij zal op het moment van het bidden, het bestaan van God niet ter discussie staan. In het gebed leeft de mens in een driehoeksrelatie: ik God de ander, het andere De relatie tot de wereld wordt bepaald door de gemeenschap met God. En de relatie tot God komt tot uitdrukking in de wijze waarop in de wereld gehandeld wordt. Het kernwoord voor de gemeenschap en de relatie met God is vertrouwen (emouna), als ervaringsfeit van de gelovige zelf en/of van de gemeenschap waarin hij staat. E.2.2

3 E.2.1. BIDDEN Het hebreeuwse woord voor bidden is lehitpalleel, een wederkerend werkwoord met de betekenis worstelen, jezelf beoordelen, jezelf verbinden. Bidden is dus jezelf geestelijk erop voor te bereiden in Gods aanwezigheid te staan en jezelf in ogenschouw te nemen in relatie tot God, je omgeving en jezelf. Het zelfstandig naamwoord bij lehitpalleel is tefilla. Strikt genomen is het gebed dus niet God bewegen om iets voor ons te doen, maar onszelf bewegen beter gebruik te maken van de mogelijkheden die Hij ons gegeven heeft. Tefilla wil ons tot betere mensen maken door de achterliggende overtuiging dat wij in Gods wereld leven en daar mede verantwoordelijkheid voor dragen.tefilla is ook het zoeken van contact met God, zonder de garantie dat dit lukt en zonder de garantie dat de gebeden verhoord zullen worden. God behoudt Zich het recht voor om neen te zeggen. Vaak komt de zegen op onverwachte momenten. Dan weet de gelovige waarom hij gebeden heeft. Tefilla is beslist niet alleen een rationele bezigheid. Het irrationele element in het gebed is zeker zo belangrijk als het verstandelijke. Gebed is poëzie, geen proza (Jacob Petuchowski). Het is eerder een uiting van gevoelens en idealen en het verlangen naar het Oneindige dan een geloofsbelijdenis. De betekenis reikt verder dan de intellectuele instemming die het kan afdwingen. Het joodse gebed is meer een gemeenschappelijke dan een individuele activiteit. Ze zijn dan ook - op enkele uitzonderingen na - geschreven in de wij -vorm. Zo is tefilla een bevestiging van de individuele Jood in het volk Israël. Vormen van gebed Abraham Joshua Heschel ( ) onderscheidt twee benaderingen van het gebed: het gebed van expressie, van uiting van gedachten en gevoelens èn het gebed van empathie, van invoeling in de woorden van het gebed. De eerste vorm ontstaat vanuit een dringende behoefte om dat wat ons beweegt, aan God voor te leggen. Het eerst komt wat ons beweegt en het verlangen om te bidden. Daarna komen de woorden. Dit gebed van expressie is een algemeen en universeel verschijnsel. Maar het is niet de meest voorkomende vorm. Dat is het gebed van empathie. We hoeven, als we beginnen te bidden, daarvoor niet in de juiste stemming te zijn. Deze vorm van gebed ontstaat, doordat wij de woorden van het gebed lezen horen, doordat wij met ons bewustzijn en onze verbeeldingskracht doodringen in de betekenis van de woorden. Hier komen de woorden eerst en daarna het gevoel, de invoeling. Op grond van deze benadering kunnen de gebeden worden onderscheiden in persoonlijke gebeden en gemeenschappelijke gebeden. Daarbij kunnen persoonlijke gebeden een vaste formulering hebben of ook vrij zijn. De tekst van gemeenschappelijke gebeden staan vaak vast. Daarom zijn er vier vormen van gebed te onderscheiden: 1. het individuele gebed, dat qua inhoud volkomen vrij is; 2. het individuele gebed, waarvan de woorden vaststaan, òf doordat ze zijn voorgeschreven, òf doordat ze op de een of andere manier zijn aangeleerd; 3. het collectieve formuliergebed, d.i. het gebed dat de gemeente mee kan zeggen, hoewel het door de voorganger wordt gedaan; 4. de zegenspreuken of lofprijzingen, welke individueel of collectief gezegd worden, afhankelijk van de plaats en de functie. In het Protestantisme komen alle vier vormen voor: 1 en 4 het meeste, 2 als kindergebeden en in mindere mate 3. Daarbij is het gebed van de predikant in de eredienst vaak een individueel gebed met een vrije inhoud, wat namens het collectief - de gemeente - wordt gezegd. Daarom is het meestal in de wij-vorm gesteld. In de katholieke (en oosters-orthodoxe) en joodse eredienst ligt de nadruk op de vormen 2, 3 en 4, hoewel vorm 1 niet onbekend is. Voor vorm 3 is in de katholieke wereld de voorganger E.2.3

4 onmisbaar. Zelfs zonder gemeente gaat de dienst door. In het Jodendom is de rol van de voorganger veel beperkter. De nadruk ligt op het collectief. Daarom zijn voor een synagogedienst ook minimaal tien volwassen mannen nodig. De voorganger moet alleen ordening aanbrengen in de dienst. Daarom kan ook iedere man (in reform-gemeenten soms ook een vrouw) met voldoende kennis en een onbesproken levenswandel voorganger zijn. Aangezien in het Jodendom wordt erkend dat in het gebed iets van een persoonlijke individuele beleving zit, maar dat er tegelijkertijd grote nadruk wordt gelegd op het collectieve, lijkt het alsof het joodse gebed wordt bepaald door twee tegengesteld principes. Enerzijds door vaste regels: met voorgeschreven woorden en op vaste tijden, anderzijds wordt verwacht dat het een "dienst van het hart" is dat opwelt uit de ziel. Rondom deze twee polen draait het joodse gebed, waarbij de pool van de voorschriften meestal sterker is dan die van de eigen expressie. Het uitgangspunt is hierbij de overtuiging dat de wortel van het gebed niet ligt in de behoefte van de mens, maar in het verlangen van God. Het is Gods wil dat de mens bidt. God heeft dat in de Tora kenbaar gemaakt: en Hem te dienen met uw ganse hart. Het gebed nu is deze "dienst van het hart". Daarom is bidden een mitswa, een gebod, dat tot de opdracht van de mens behoort. Vanuit zichzelf heeft de mens niet het recht en is ook niet in staat om God te loven. Als God ons niet eerst had aangesproken, zouden we niet in staat zijn om tot Hem te spreken. Het gebed is daarom ten diepste geen vraag, maar een antwoord. In de joodse traditie heeft de pool van de voorschriften die van de eigen expressie praktisch verdrongen. De joodse gebeden bestaan in principe helemaal uit vaste geformuleerde teksten. Hierdoor dreigt het probleem dat het principe van de vaste regels de spontaniteit van zijn kracht berooft. Dit gevaar dreigt trouwens elke naleving van de joodse voorschriften. Theoretisch lijken de beide polen elkaar uit te sluiten, en lijkt het alsof de persoonlijke betrokkenheid bij het gebed minder is dan in de christelijke traditie. Toch denk ik dat de beide polen - die van de vaste regels en die van de spontaniteit - elkaar niet uit-, maar insluiten: denk maar aan de werking van bekende liederen, bijbelgedeelten, gedeelten uit oude veel gelezen formulieren en formuliergebeden in het christelijke geloofsleven. Ook daarbij is er sprake dat er iets aan ons gebeurt, zonder dat er van drang of behoefte kan worden gesproken. De woorden blijven gezegd worden, ook als het hart er niet bij is, maar juist daardoor werken ze wel aan het hart. Gebedshouding Voor de meeste gebeden zijn geen bepaalde houdingen voorgeschreven, de traditie wil dat Asjkenazim staan bij het zeggen en zelfs bij het aanhoren van kaddisj. De school van Hillel bepaalde dat Sjema kan worden gezegd in welke houding men zich ook bevindt. Alleen bij het zeggen van de Amida (Achttiengebed), het staande gebed, neemt men een eerbiedige houding aan. Men staat rustig, met beide voeten naast elkaar, de handen op de borst en het gezicht naar Jeruzalem. Op vier momenten wordt een lichte buiging gemaakt. In geval van ziekte, of wanneer men zich in een situatie bevindt waarbij rechtop staan de concentratie zou verstoren, mag men zittend of zelfs liggend bidden. Daniël knielde bij het bidden (Dn.6:11) en in de tempel knielde men en wierp men zich terneer (zoals nu nog in de moskee), maar dat is niet meer gebruikelijk. In de synagoge wordt alleen nog geknield en terneergebogen voor het Alenoe-gebed in de toegevoegde diensten voor Nieuwjaar en Grote Verzoendag en bij het reciteren van de tempeldienst op Grote Verzoendag. E.2.4

5 E.2.2. HET WEZEN VAN HET JOODSE GEBED De poorten van het geloof zijn soms geopend en soms gesloten. De poorten van het gebed zijn altijd open. In de joodse traditie wordt het gebed beschouwd als een mitswot, als een gebod. De wereld is nl. op drie dingen gebouwd: op de studie van de Tora, op de dienst aan God via de offerdienst en het gebed, èn op het doen van goede werken. De vrouwen zijn vrijgesteld van de mitswot van de verplichte gebeden, hoewel het niet verboden is om ze te zeggen. Positie van het gebed De woorden van het gebed zijn niet zo maar woorden, die we zonder meer door anderen zouden kunnen vervangen. Het zijn woorden, die gegroeid zijn uit de geloofservaring van vele generaties. Door ze te zeggen, wordt de bidder een onderdeel van het volk. Op deze wijze geeft het gebed ook uitdrukking aan het collectieve bewustzijn. Duizenden hebben zich met deze woorden tot God gewend en hun denken en voelen er aan gezuiverd. Hierdoor heeft het joodse gebed toch een ander karakter gekregen dan hetgeen onder protestantse christenen gebruikelijk is geworden. In de eerste plaats sluit het joodse gebed in zijn stijl veel dichter aan bij de taal van de bijbel - en dan vooral van de Psalmen - en is vaak vermengd met letterlijke citaten daaruit. In de tweede plaats neemt de lofzegging een veel grotere plaats in en is de vraag-vorm minder nadrukkelijk aanwezig. Wellicht komt het hierdoor dat het punt van de zgn. onverhoorde gebeden in de joodse geloofsbeleving nauwelijks speelt. In het gebed richt de gelovige zich tot God, maar tegelijk tot zichzelf. Want wat in het gebed aan God wordt gevraagd of gezegd, is tegelijk een opdracht voor de mens. De woorden van het gebed spreken zodoende ook de mens aan. Daarom is het gebed een werkelijke dialoog. Bidden is niet alleen de woorden van het gebed spreken, maar veel meer ook ons door de woorden van het gebed laten aanspreken, zodat ze gaan werken in ons leven. In het Jodendom leeft sterk de gedachte dat het gebed niet afhankelijk mag worden gemaakt van het hart en aan de opwellingen die daaruit opkomen. Vandaar enerzijds de sterke voorkeur voor formuliergebeden en anderzijds de intensieve gebedsvorm van de huiselijke en synagogale eredienst. Ondanks het feit dat bidden een hoogst persoonlijke zaak is, staan de meeste gebeden in de eerste persoon meervoud. De biddende mens die zich tot God wendt, zegt "wij" en "ons". Het gebed is zeker een persoonlijke zaak, maar het mag de mens niet isoleren van de gemeenschap waarin hij staat. Het verbindt hem er juist mee: Gebed is een zaak van de enkeling, gedragen door de gemeenschap. Gebed is een zaak van de gemeenschap, gedragen door de enkeling. Heeft God ons gebed nodig? Het gebed is er voor de mens, gerechtigheid is er voor God. God heeft ons gebed niet nodig: Wij hebben het nodig om niet te vergeten dat Hij ons nodig heeft. Doen van de gebeden Naast het gebed in de synagoge is een grote plaats ingeruimd voor dagelijkse gebeden thuis en op het werk, zoals de zegenspreuken voor en na de maaltijd en het ochtend-, middag- en avondgebed. Voor een deel zijn deze gebeden gelijk aan die in de synagoge. Indien mogelijk geeft de gelovige Joods er de voorkeur aan ze in de gemeenschap met zijn geloofsgenoten in de synagoge te doen. De gewoonte om drie maal per dag te bidden is al heel oud. In Dn.6:11 wordt het al genoemd. Er wordt gezegd dat Abraham het ochtendgebed (sjachariet) bad hij bad en offerde in de E.2.5

6 morgen Isaäk het middaggebed (mincha) - hij stond in de middag in het veld te bidden, toen hij Rebekka zag komen en Jakob na zonsondergang het avondgebed (arvit of ma ariev) hij bad in de avond. De eerste letters van deze drie gebeden (sj-m-a) vormen de kern van het joodse belijden, het Sjema Jisraëel. De tijden waarop de gebeden worden uitgesproken, stemmen overeen met de offertijden in de tempel. Ze kunnen variëren. Het ochtendgebed kan worden gebeden van een half uur vóór het opkomen van de zon tot vier uren daarna. Het middaggebed kan worden gebeden van een half uur na het midden van de dag tot zonsondergang. Het avondgebed wordt bij nacht gebeden, van zonsondergang tot het midden van de nacht. Belangrijke gebeden De kern van het joodse gebed (tefilla) - zowel thuis als in de synagoge - bestaat uit twee delen, die oorspronkelijk niets met elkaar te maken hadden. De eerste is het Sjema ("Hoor Israël.."- Dt.6:4-9) met de zegenspreuken die wisselen naar het tijdstip van het gebed. Dit Sjema wordt alleen s avonds en s ochtends gezegd, wanneer gij nederligt en wanneer gij opstaat (Dt.6:7). Het tweede is het Sjemonè Esree, het zgn. Achttiengebed of Amida. Daarnaast moeten nog genoemd worden de Berachot bij verschillende gebeurtenissen of handelingen, het Kaddisj als afsluiting van onderdelen van de dienst en als gebed voor rouwenden èn het Alenoegebed, dat bijna aan het einde van de dienst wordt gezegd. In de volgende paragrafen worden ze afzonderlijk behandeld en worden (gedeelten van) de tekst gegeven. Voor het merendeel is de vertaling die van het orthodox-joodse gebedenboek. E.2.6

7 E.2.3. BERACHOT Naast het ochtend-, middag- en avondgebed is de vrome Jood gewend om regelmatig een beracha (dank- en lofzegging) te zegen. Een beracha heeft altijd betrekking op een concrete gebeurtenis of handeling. Ze mag niet zonder aanleiding gezegd worden. Elke beracha kent een vaste inleiding van zes woorden: Baroech atta JHWH (Adonai) Elohenoe melech ha olam, Geprezen U, Eeuwige onze God, Koning van de wereld,... In deze zes woorden is de hele rabbijnse theologie samengevat. Deze formule wordt elke keer gebruikt wanneer wij God op een correcte manier willen aanspreken. Soorten De berachot kunnen in drie soorten worden onderscheiden: a. als dankgebed voor een bepaalde weldaad, voor iets waar men van kan genieten, als bewustwording dat alles van God afkomstig is; b. als voorbereiding op en inleiding tot een rituele handeling; c. als de basis voor de eredienst, met name voor de langere dankgebeden. Deze zegenspreuken voor bepaalde gelegenheden hebben een grote opvoedende waarde. Men leert ze gemakkelijk van buiten en men ontwikkelt daarmee een sterk besef van dankbaarheid jegens Gods gaven. Ook wordt daardoor het besef gevoed van onderwerping aan Gods wil en wijsheid. Berachot worden gezegd bij: * voor en na het gebruik van spijzen en dranken (de teksten variëren van wat gegeten of gedronken wordt); * voor het vervullen van godsdienstige plichten; * bij bijzondere gelegenheden; * na het wassen van de handen, zoals na de toiletgang, omdat men geen zegenspreuk zegt over onreine handen. Door de zegening wordt de Schepper dankgezegd, wordt de schepping geheiligd en wordt de goddelijke herkomst als geschenk ervaren. Op de p van het gebedenboek worden 19 berachot genoemd. De berachot was het antwoord van de rabbijnen op de verwoesting van de tempel, toen het centrum van de godsdienst verdween. Tot dan was het gebed grotendeels onbekend en sporadisch. Het waren de offers die de ontmoeting met God door de bemiddeling van de priester bewerkstelligde. Hoe moet men nu God naderen? Door de beracha. Inhoud Met de concrete zegenspreuk wordt de Jood zich bewust van de alomtegenwoordigheid van de verborgen God en wordt het onzichtbare zichtbaar gemaakt. In tegenstelling tot de offers kunnen de berachot door iedereen overal en te allen tijde worden gezegd, ook buiten de synagoge. Hierdoor is het Jodendom als het ware gedemocratiseerd. Het is niet meer de priesterklasse die de religieuze plichten namens het volk voltrekt, nee, iedereen draagt nu de verantwoordelijkheid aan zijn plichten jegens God te voldoen. Het voornaamste instrument hiervoor werd de beracha, omdat deze bij alle handelingen van de mens gezegd wordt: bij het wassen van de handen, bij het eten, bij de ontmoeting met de koning(in) of een groot geleerde, als men donderslagen hoort, als men mooie bloemen ziet, etc. Het eerste woord van elke berachot is baroech = gezegend. Kan een mens God zegenen? Natuurlijk niet. Daarom wordt baroech ook wel vertaald met geprezen. Noodzakelijk is dit niet. Baroech (zegenen) kan ook verstaan worden als goed spreken van. Zo verstaan wil de mens door de zegenspreuk een goed getuigenis van God geven en Hem de juiste plaats geven. Ook is het mogelijk baroech te verstaan als een belijdenis, waarmee de mens door zijn daden en woorden Gods zegen zichtbaar wil maken in de wereld en dat God daardoor gezegend wordt. Dan is het een uiting van de erkenning dat God de bron van alle zegen is en is het de reactie op E.2.7

8 wat God ons gegeven heeft. Met de beracha wordt uitgesproken dat God aanwezig kan zijn in wat wij doen. Door de koppeling van de onuitsprekelijke Godsnaam (met het woord Adonai = Heer, Eeuwige, Hij die is) met de benaming Elohenoe (onze God) wordt de immanentie (dichtbij en liefdevol als Adonai) en de transcendentie (afstandelijk als Koning der wereld) van God verenigd. God is toegankelijk voor ieder die Hem oprecht zoekt, zonder Hem ooit te kunnen bezitten. Lofzegging over brood: Voor het eten van brood is het een voorschrift op bepaald voorgeschreven manier de handen te wassen, waarbij de volgende berecha wordt gezegd: Geprezen, U, Eeuwige, onze God, Koning van de wereld, die ons door Zijn geboden een bijzondere taak heeft opgelegd en ons het handenwassen heeft opgedragen. Direct hierna zegt men de beracha over het brood: Geprezen, U, Eeuwige, onze God, Koning van de wereld, die brood uit de aarde doet voortkomen. Aansteken van de sjabbatkaarsen: Geprezen, U, Eeuwige, onze God, Koning van de wereld, die ons door Zijn geboden een bijzondere taak heeft opgelegd en ons het aansteken van het sjabbatlicht heeft opgedragen. E.2.8

9 E.2.4. KERIAT SJEMA Het Sjema wordt s ochtends en s avonds gezegd, in aansluiting met het ochtend- en avondoffer eertijds in de tempel. Het is een bijbelse tekst en is dus geen gebed in de strikte zin van het woord. De tekst van het eigenlijke Sjema wordt voor en na omlijst met zegenspreuken. In par. E.1.2 is de tekst van het Sjema reeds vermeld. De zegenspreuken beginnen altijd met de vaste formule: Geprezen Gij, Eeuwige, onze God, Koning van de wereld. Ze eindigen meestal met een afsluitende samenvatting van de spreuk, de zgn. bezegeling. In het ochtendgebed wordt het Sjema vooraf gegaan met twee berachot en afgesloten met één. In het avondgebed gaan er twee (veel kortere) berachot vooraf en twee erna. De zegenspreuken voor het Sjema beginnen altijd met een lofverheffing van Voorlezer en Gemeente. Het thema van de eerste zegenspreuk van het ochtendgebed is heel passend, het licht en van de tweede Gods liefde. De eerste regel na de lofverheffing is een toespeling op Js.45:7, met een opmerkelijke wijziging: Die het kwaad voortbrengt is veranderd in die het heelal voortbrengt. Je kunt moeilijk elke ochtend het kwaad begroeten. Na deze eerste regel kan op een sjabbat met bijzondere betekenis of op Jom Tov een zgn. piejoet (een dichterlijk invoegsel) bijgevoegd worden. In deze zegenspreuk wordt de eenheid van de aardse met de hemelse liturgie onderstreept door de citaten uit het roepingsvisioen van Jesaja en het troonvisioen van Ezechiël. Zoals vaker in joodse gebeden heeft ook deze beracha een messiaanse kleur. Lofverheffing V. Prijst de Eeuwige die te prijzen is! G. Geprezen de Eeuwige die te prijzen is, voortdurend en altijd! G. (terwijl de voorlezer bar choe voordraagt) Geprezen, met hulde, roem en hoogachting vermeld en verheven is de Naam van de Koning aller koningen, de Heilige die geprezen is, want Hij is de eerste en Hij is de laatste en buiten Hem bestaat er geen god. Baant de weg voor Hem die door de hemelse vlakten rijdt, met God wordt Hij aangeroepen; juicht voor Hem, Zijn Naam is boven iedere uiting van prijzen en lof verheven. Geprezen de Naam van Zijn koninklijke Majesteit, voortdurend en altijd. Moge de Naam van de Eeuwige geprezen worden van nu tot in eeuwigheid. Eerste zegenspreuk ochtendgebed voor het Sjema: het Licht Geprezen, U, Eeuwige, onze God, Koning van de wereld die het licht vormt, de duisternis schept, vrede sticht en het heelal voortbrengt. Die in ontfermende liefde licht laat schijnen over de aarde en over allen die haar bewonen en in Zijn goedheid ieder dag het werk van de schepping vernieuwt. Hoe machtig veel zijn Uw werken, Eeuwige, alle heeft U ze met wijsheid gemaakt, vol is de aarde van Uw bezit. Koning, die alleen, van oudsher, hoogverheven is, die met hulde wordt vermeld, geroemd en verheven vanaf de dag van de oertijd, God van de wereld, ontferm U met Uw groot gevoel van ontferming over ons, onze machtige Heer, onze veilige rots, ons reddend schild, toevlucht voor ons. God, gezegend, groot van weten, die de zonnestraling ontwierp en heeft uitgewerkt, de Algoede die eerbied voor Zijn Naam heeft geschapen, heeft lichten geplaatst rondom Zijn machtsgebied. De voornaamsten van Zijn dienarenstoet, heilige wezens, verkondigen de verheven grootheid van de Almachtige en maken steeds weer melding van de majesteit van God en van zijn Heiligheid. E.2.9

10 V. Uw Naam, Eeuwige, onze God, wordt geheiligd, Uw faam Eeuwige, onze Koning, wordt met roem vermeld in de hemel daarboven en op aarde hier beneden. Gezegend wordt U, Eeuwige, onze God, voor het uitstekend werk van Uw handen, voor de lichtbronnen die U gemaakt hebt die steeds Uw roem verkondigen. Gezegend onze rotsvaste steun, onze Koning en Verlosser, Schepper van heilige wezens, met hulde zal Uw Naam vermeld worden, voor altijd, onze Koning! Schepper van dienstbare engelen. Hij wiens dienstbaren allen in hogere sferen van de wereld staan en met ontzag tezamen met luider stem de woorden van de levende God, de Koning van de wereld laten horen. Allen zijn ze geliefd, allen uitgekozen, allen machtig en allen voeren zij met huivering en ontzag de wil van hun Meester uit. (Het koor van engelen) Zij allen openen hun mond in heiligheid en reinheid, met lied en zang, en zij prijzen en verkondigen met hulde, met roem, met bijzondere nadruk en met heiligheid het koningschap van de Naam van de grote, machtige en ontzagwekkende God, heilig is Hij. En allen nemen van elkaar over de dienstopdracht van de hemelse regering en stellen elkaar in de gelegenheid om de heiligheid van hun Schepper te uiten in serene gemoedstoestand. Met uitgelezen taal en met lieflijkheid heffen zij allen tezamen in spreekkoor de heiliging aan en zeggen met ontzag: Heilig, heilig, heilig is de Eeuwige Tsewaot, vervuld is de hele aarde van Zijn Majesteit. (Js.6:3) De Ofaniem en de heilige Chajjot verheffen zich met groot gedruis tezamen met de Serafim en zeggen onder huldebetoon samen met hen: Gezegend de Majesteit van de Eeuwige van de plaats waar Hij is. (Ez.3:12) Aan God die gezegend wordt, wijden zij lieflijke liederen; voor de Koning, de levende en steeds blijvende God, brengen ze gezangen tot uiting en huldigingsliederen ten gehore. Want Hij alleen brengt machtige werken tot stand, maakt steeds weer nieuwe dingen. Hij is de Heer van de oorlogen. Hij strooit liefde en laat hulp te voorschijn schieten. Hij is de scheppende kracht van genezing, te ontzaglijk voor lofliederen is de Heer van de wonderen, die in Zijn goedheid steeds weer, iedere dag het werk van de schepping vernieuwt. Zoals gezegd: Dank de Eeuwige, die de grote lichten maakt, want Zijn liefde is voor altijd (Psalm 136:7). Een nieuw licht zult U over Sion laten stralen en mogen wij allen spoedig waardig bevonden worden deel te hebben aan zijn licht. Gezegend, U, Eeuwige, vormer van het licht. Tweede zegenspreuk ochtendgebed voor het Sjema: Gods liefde Veel liefde hebt U ons bewezen, Eeuwige, onze God. Veel medelijden hebt U ons in hoge mate betoond. Vader en Koning, terwille van onze voorouders die vertrouwen in U hadden, die U wetten voor het leven hebt geleerd, verleen ook ons deze gunst en leer ze ons. Vader, barmhartige Vader, die Zich altijd weer ontfermt, ontferm U over ons en inspireer ons om te begrijpen en om ons verstand te gebruiken, te luisteren, te leren en de leer over te brengen, om met liefde strikt na te komen en in stand te houden alles wat wij door het leren van Uw Tora hebben verworven. Verlicht onze ogen met Uw Tora en laat ons van harte verknocht zijn aan Uw geboden. Laat de enige richtsnoer van ons hart zijn van Uw Naam te houden en er ontzag voor te hebben, zodat we nooit en te nimmer te schande zullen staan. Want in Uw heilige en ontzaggelijke Naam hebben wij vertrouwen, laat ons verblijd en verheugd zijn met Uw hulp. E.2.10

11 V. Breng ons in vrede van de vier windstreken der aarde en leid ons rechtop naar ons land. Want U bent een God die hulp verschaft. Op ons heeft U, uit alle volken Uw keuze bepaald en ons in waarheid voor altijd dichter bij Uw grote Naam gebracht, om met liefde U te danken en Uw eenheid te verkondigen. Geprezen, U, Eeuwige die Zijn keuze op Zijn volk Israël heeft bepaald, in liefde! Zegenspreuk ochtendgebed na het Sjema: de Verlossing Waar en vaststaand, gefundeerd en blijvend, recht en betrouwbaar, geliefd en dierbaar, aangenaam en lieflijk, ontzaggelijk en machtig, passend en aanvaardbaar, goed en mooi is dit woord voor ons, eeuwig en altijd. Waar is het dat de God van de wereld onze Koning is, de rotsvaste steun van Ja akov onze beschermende hulp. Van geslacht op geslacht bestaat Hij en blijft Zijn Naam bestaan. Zijn troon staat vast en Zijn koningschap en trouw zijn voor altijd bevestigd. Zijn woorden leven voort en blijven, ze zijn betrouwbaar en aangenaam, altijd en in alle eeuwigheid, evenals ze voor onze voorouders waren en nu voor ons zijn, voor onze kinderen en onze toekomstige generaties zullen zijn, voor alle U dienende generaties, die uit Israël voortkomen. Zowel voor de vroegeren als voor de lateren is het een goed en blijvend woord voor altijd en eeuwig. Waar en betrouwbaar, een onvergankelijke wet. Waar is het dat u de Eeuwige onze God bent en de God van onze voorouders. Onze Koning, Koning van onze voorouders, onze verlosser, verlosser van onze voorouders, onze vormer, de rotsvaste steun voor onze hulp. Onze Bevrijder en onze Redder is vanouds Uw Naam. Behalve U is er geen God! Zegenspreuken avondgebed voor het Sjema Geprezen, U, Eeuwige, onze God, Koning van de wereld die door Zijn woord het avond laat worden, met wijsheid de poorten - van de hemel - opent en met begrip de tijdsindeling - van de dag - wijzigt en met afwisseling de tijdsduur - van de jaargetijden - bepaalt. die in regelmaat volgens Zijn wil de sterren hun baan laat beschrijven langs het firmament. Schepper van dag en nacht, die het licht laat wegvallen voor de duisternis en de duisternis voor het licht. V. Hij laat de dag voorbijgaan en de nacht komen en maakt het onderscheid tussen dag en nacht, Eeuwige -Tsewaot is Zijn Naam, levende, bestendige God die steeds Koning over ons zal zijn, voortdurend en altijd. Geprezen, U, Eeuwige die het avond laat worden. Met een voortdurende liefde houdt U van Uw volk, het huis Israël. U hebt ons de Tora, geboden, wetten rechtsvoorschriften geleerd. Daarom, Eeuwige, onze God, willen wij als we gaan slapen en als we opstaan Uw wetten bespreken. V. Wij willen blij zijn met de woorden van Uw Tora en met Uw geboden, voortdurend en altijd. Want zij zijn ons leven en ze verlengen onze levensduur en wij willen daar dag en nacht over nadenken. Onttrek ons nooit Uw liefde. Geprezen, U, Eeuwige die van zijn volk Israël houdt. Zegenspreuk avondgebed na het Sjema Waar en betrouwbaar is dit alles en vast staat het voor ons dat Hij de Eeuwige, onze God is en niemand behalve Hij. En dat wij Israël Zijn volk zijn, dat Hij ons bevrijdt uit de macht van koningen, dat Hij onze Koning is die ons verlost uit de greep van tirannen, de God die voor ons voldoening eist van onze verdrukkers en al onze doodsvijanden hun verdiende loon geeft. Laat ons, Eeuwige, onze God, in vrede slapen gaan en laat ons, o Koning, weer opstaan, om te leven. Spreidt de bescherming van Uw vrede over ons uit, verzorg ons met goede raad die van E.2.11

12 u uitgaat en help ons terwille van uw Naam. Bescherm ons en laat vijand, besmettelijke ziekte, oorlog, hongersnood en zorg verre van ons blijven. Houd de Satan - die ons hindert - van ons weg, of hij ons tegemoet of achterop komt en beschut ons in de schaduw van Uw vleugels. V. Want U bent een God die ons bewaakt en ons redt. Ja, een vergevingsgezinde en barmhartige God en Koning bent U. Wil over ons waken bij ons weggaan en thuiskomen, dat het steeds voor leven en vrede zal zijn van nu tot in verste tijden. Geprezen, U, Eeuwige die voor eeuwig over zijn volk Israël waakt. E.2.12

13 E.2.5. SJEMONE ESREE Het Sjemoné Esree of Amida, het Achttiengebed, is het belangrijkste gebed uit de joodse traditie. Het heeft de intentie om God als rechter over het doen en laten van de mens aan te roepen. Opzet Het Achttiengebed dankt zijn naam aan het oorspronkelijke aantal van 18 lofzeggingen, hoewel het er al lang 19 zijn. Dit gebed is langzaam gegroeid tot de huidige versie. Delen er van gaan terug tot in de periode van de tempel van Jeruzalem. De rangschikking van de achttien zegenspreuken en hun thematiek, maar niet de letterlijke tekst, werden vastgelegd onder auspiciën van Rabban Gamaliël II (eind eerste, begin tweede eeuw). De tekst bleef lange tijd variabel tot zich tenslotte twee versies uitkristalliseerden, een palestijnse en een babylonische. Alle tegenwoordig nog in gebruik zijnde riten hebben de babylonische tekst overgenomen. Het Sjemoné Esree (Achttiengebed) wordt staande, met het gezicht naar het Oosten, drie maal daags gezegd: fluisterend, met aaneengesloten voeten. Tijdens het gebed wordt vier keer gebogen, aan het begin doet men drie passen naar voren en aan het eind weer drie terug. De eerste en de laatste drie zegenspreuken worden altijd gezegd. Op sjabbat en de feestdagen worden de 13 middelste gebeden (4 t/m 16) vervangen door de zgn. Kedoesjat hajom, de heiliging van de dag. Het gebed telt dan dus zegenspreuken en wordt daarom wel Tefilat Sjeva, het Zevengebed, genoemd. Inhoud Het Achttiengebed bestaat uit drie delen: A. Aanroeping: De eerste drie gebeden zijn lofprijzingen aangaande God. De gemeente wil zich niet zo maar tot God wenden met vragen. In deze lofprijzingen wordt God aangeroepen als de verlosser van de aartsvaders (in de liberale versie ook de aarts- moeders), wordt God gedankt als de heerser over leven en dood en regenval, en wordt Gods heiligheid geprezen. B. Smeekbeden: De middelste zegeningen richten zich op de smeking van omkeer tot God, op de vragen en noden van de gemeenschap, op het herstel van gerechtigheid, op het verlangen naar de komst van de messias en op de verhoring van het gebed. Hierbij is er ook de ruimte om - in verbondenheid met de noden van de gemeenschap - voor persoonlijke nood te bidden. elke bede sluit af met een chatima (zegel), een zinsnede waarin de essentie van de berecha samengebald terugkomt. C. Afsluiting: De laatste drie gebeden zijn weer een lofprijzing. De laatste (negentiende) bede is geïnspireerd op de priesterzegen van Aäron uit Nm.6: De sleutelwoorden zijn zegen en vrede. E.2.13

14 Tekst 5. Eeuwige, open mijn lippen Doe ons omkeren, onze Vader, tot Uw Tora en laat mijn mond Uw lof verkondigen en breng ons nader, onze Koning tot Uw dienst 1. Vaderen en voer ons in volledige omkeer terug Gezegend Gij, Eeuwige onze God tot voor Uw aangezicht. en God van onze vaderen, Gezegend Gij, Eeuwige, die de omkeer wil. God van Abraham, God van Isaäk 6. en God van Jakob. Vergeef ons, onze Vader, Grote, machtige en ontzagwekkende God, want wij schoten tekort, allerhoogste God, scheld ons kwijt, onze Koning, die goede weldaden verricht want wij misdreven; en het al tot zijn bezit vormt, want kwijtscheldend en vergevend zijt Gij. die de weldaden der vaderen gedenkt Gezegend Gij, Eeuwige en de zonen van hun zonen Genadige, die zoveel vergeeft. een verlosser brengt, terwille van zijn Naam, in liefde. 7. Koning, helper, bevrijder en schild. Zie onze ellende en strijd onze strijd Gezegend Gij Eeuwige, Abrahams schild. en verlos ons snel, terwille van uw Naam; want een sterke verlosser zijt Gij. 2. Machtige daden Gezegend Gij, Eeuwige, Israëls verlosser. Gij zijt machtig voor altijd, Eeuwige, Gij doet doden leven, 8. groot zijt Gij in bevrijden; Genees ons, Eeuwige, dan zijn wij genezen, die in verbondenheid het leven onderhoudt, bevrijd ons, dan zijn wij bevrijd, in grote barmhartigheid doden doet herleven, want Gij zijt onze lof. vallenden steunt, En breng volledige genezing zieken geneest voor al onze slagen, en geboeiden losmaakt want God, Koning, een geneesheer en zijn trouw gestand doet trouw en barmhartig zijt Gij. aan hen die slapen in het stof. Gezegend Gij, Eeuwige, die de zieken Wie is als Gij, Eeuwige van machtige van zijn volk Israël geneest. daden en wie is U gelijk, Koning, die doodt en doet leven 9. en bevrijding laat ontspruiten. Zegen voor ons, Eeuwige onze God, Getrouw zijt Gij in het doen leven van doden. Gezegend Gij, Heer, die de doden doet leven. dit jaar en al wat het opbrengt ten goede. Geef zegen op het aangezicht van de akker 3. Heiliging van de Naam en verzadig ons uit Uw goed, Heilig zijt gij en heilig is Uw Naam en zegen ons jaar als de goede jaren. en heiligen loven U elke dag, Gezegend Gij, Eeuwige, die de jaren zegent. sèla. Gezegend Gij, Eeuwige, heilige God. 10. Blaas de grote bazuin voor onze vrijheid 4. en steek op het teken voor de Gij begenadigt de mens met weten en leert de sterveling inzicht. Begenadig ons van uwentwege met weten, inzicht en verstand. Gezegend Gij, Eeuwige, die begenadigt met weten. inzameling van onze ballingen, en zamel ons tezamen in uit de vier hoeken der aarde. Gezegend Gij, Eeuwige, die inzamelt de verstrooiden van zijn volk Israël. E.2.14

15 Doe terugkeren onze rechters als eertijds Hoor ons gebed, Eeuwige onze God, en onze raadgevers als in het begin, spaar ons en erbarm U over ons en laat smart en zuchten van ons wijken. en neem in erbarmen en welwillendheid Wees Koning over ons, Gij Eeuwige, ons gebed aan, Gij alleen, in verbondenheid en erbarmen, want God, een hoorder van gebeden en doe gerechtigheid met ons in het recht. en smekingen zijt Gij, Gezegend Gij, Eeuwige, Koning Laat ons, onze Koning, niet ledig die leefheeft gerechtigheid en recht. van voor Uw aangezicht terugkeren, want Gij hoort het gebed 12. van Uw volk Israël in erbarmen. En laat er voor de lasteraars geen hoop zijn, Gezegend Gij, Eeuwige, die het gebed hoort. en mogen alle boosdoeners in een oogwenk vergaan 17. Dienst en zij allen snel worden uitgesneden. Wees welwillend, Eeuwige onze God, En de verwatenen, ruk die snel uit, jegens Uw volk Israël en hun gebed breek ze, werp ze terneer en breng ze ten val, en doe de dienst terugkeren snel, in onze dagen. naar het binnenste van Uw huis, Gezegend Gij, Eeuwige, die vijanden breekt en de vuuroffers van Israël en hun gebed en verwatenen ten val brengt. neem die in liefde welwillend aan. Moge de dienst van Uw volk Israël 13. steeds naar Uw wil zijn, Over de rechtvaardigen en mogen onze ogen aanschouwen en over de getrouwen, Uw terugkeer naar Sion in erbarmen. over de oudsten van Uw volk, Gezegend Gij, Eeuwige, die het huis van Israël, zijn inwoning terugvoert naar Sion. over die overbleven van hun geleerden en over de rechtvaardige bekeerlingen, 18. Dank en over ons, worde Uw erbarmen gewekt, Wij danken u, Eeuwige onze God. dat Gij zijt de Eeuwige onze God Geef goed loon aan allen die zich en de God van onze vaderen, in waarheid op Uw Naam verlaten, voor altijd en immer. en stel ons deel met hen, Rots van ons leven, en nimmer zullen wij beschaamd staan, schild van onze bevrijding, want op U verlaten wij ons. dat zijt Gij van geslacht tot geslacht. Gezegend Gij, Eeuwige, stut en toe- Wij danken U en vertellen Uw lof verlaat voor de rechtvaardigen. voor ons leven dat overgegeven is in Uw hand, 14. En keer in erbarmen terug voor onze zielen die zijn toevertrouwd aan u, naar Jeruzalem, Uw stad, voor Uw tekenen die elke dag bij ons zijn en woon in haar, zoals Gij gesproken hebt; en voor Uw wonderen en goedheden bouw haar, binnenkort in onze dagen, te allen tijde, tot een bouwwerk voor altijd, s avonds, s morgens en s middags. en bereid in haar snel de zetel van David. Goede, want Uw erbarmen houdt niet op; Gezegend Gij, Eeuwige, die Jeruzalem bouwt. Barmhartige, want Uw weldaden nemen geen einde; 15. van oudsher hopen wij op U. De spruit van David, uw dienaar, En voor dit alles zij Uw Naam doe die snel uitspruiten gezegend en verheven, onze Koning, en zijn hoorn verheffe zich door Uw bevrijding; steeds voor altijd en immer, want op Uw bevrijding hopen wij heel de dag. en alle levenden zullen U danken, sèla, Gezegend Gij, Eeuwige, die de hoorn en Uw Naam in waarheid loven. der bevrijding doet ontspruiten. God, onze bevrijding en onze hulp, sèla. Gezegend Gij, Eeuwige, de Goede is Uw Naam en het is heerlijk U te danken. E.2.15

16 19. Stel vrede Op Sjabbat en Jom Tov worden de gebeden Stel vrede, goedheid en zegen, 4 t/m 16 vervangen door de volgende bede: genade, verbondenheid en erbarmen over ons en over heel Uw volk Israël. Onze God en God van onze vaderen, Zegen ons, onze Vader, heb behagen in ons rusten, onder allen als één, heilig ons door Uw geboden in het licht van uw aangezicht, en geef ons deel aan Uw Tora; want in het licht van Uw aangezicht verzadig ons met uw goedheid, hebt gij ons gegeven, en verblijd ons in Uw bevrijding Eeuwige onze God, en reinig ons hart de Tora des levens om U in waarachtigheid te dienen. en de liefde der verbondenheid, En geef ons, Eeuwige onze God, gerechtigheid en zegen, Uw heilige Sjabbat erbarmen en leven en vrede. in liefde en welwillendheid als ons erfdeel. En goed is het in Uw ogen En moge Israël, die Uw Naam heiligen, om Uw volk Israël te zegenen daarin rusten. ten allen tijde, elk uur, Gezegend Gij, Eeuwige, met Uw vrede. die de Sjabbat heiligt. Gezegend Gij, Eeuwige, die zijn volk Israël zegent met vrede. Per feestdag zijn er kleine verschillen in de tekst. Op Rosj Chodesj en op de tussenliggende dagen van Pesach en Soekkot wordt in het 17e gebed het Ja ale wejavo opgenomen: uit: Elke Morgen Nieuw - Inleiding tot de joodse gedachtenwereld aan de hand van het Achttiengebed, samengesteld door D.J. van der Sluis, P.J. Tomson, D.J. van Uden en W.A.C. Whitlau, B. Folkertsma-Stichting Onze God en God van onze vaderen, moge de herinnering aan ons en de aandacht voor ons voor Talmudica, rijzen, komen en U bereiken, verschijnen, welwillend aanvaard, gehoord, vernomen en herdacht worden voor Uw aangezicht, (tezamen met) de herinnering aan onze vaderen, de herinnering aan de messias, de zoon van Uw knecht David, de herinnering aan Jeruzalem Uw heilige stad, de herinnering aan uw gehele volk Israël. Bewijs ons gunst en ontferming door uw woord van bevrijding en genade; bewijs ons gunst en ontferm U over ons en bevrijd ons, want op U zijn onze ogen gericht, want U bent een genadig en barmhartig Koning. E.2.16

17 E.2.6. ALENOE-GEBED Het Alénoe-gebed wordt bijna aan het einde van de ochtend-, middag- en avonddienst, vlak voor het afsluitende kaddisj, gezegd. Het bestaat uit twee gedeelten: In het eerste gedeelte wordt God op enigszins mystieke wijze als de Verhevene bezongen en wordt het unieke karakter van Israël benadrukt. In het tweede gedeelte wordt God rechtstreeks aangesproken met Gij (of U) als de God van de gehele mensheid die geen afgoden naast zich duldt. Daarmee wordt in dit gebed het particularisme van Israël op een prachtige manier verbonden met het universalistische ideaal, wanneer God één zal zijn en Zijn Naam één (Zch.14:9). Het Koningschap van God is zodoende het centrale concept. Beladen geschiedenis Alénoe = lett. aan ons (is de plicht God te prijzen). Dit gebed is één van de meest treffende joodse gebeden. Het kent een beladen geschiedenis. Christenen meenden dat zij in dit gebed werden bespot. Daarom moest vanwege de christelijke censuur een deel van de eerste zin worden verwijderd, nl. de woorden: ons deel niet als het hunne, ons lot niet als dat van het gros van hen. Oorspronkelijk volgde op deze zin nog de woorden: Want zij buigen zich voor ijdelheid en leegte neer en bidden tot een god, die niet redt. Omdat in deze zin de hebreeuwse woorden voor en leegte dezelfde getalswaarde heeft als Jesjoe was dit aanleiding tot anti-joodse acties, ondanks dat de profeet Jesaja min of meer hetzelfde zegt (45:20). Voor het asjkenazische Jodendom is dit reden geweest deze zin helemaal weg te laten. Zodoende kent dit gebed - evenals bij het Sjema - een verbinding met het martelaarschap. Tekst van het Alénoe-Lesjabéach Wij moeten de Heer van het al prijzen, de grootheid van de Schepper van het oerbegin erkennen, die ons niet als de volken van andere landen gemaakt heeft, ons niet met de andere geslachten op aarde gelijkgesteld heeft, ons deel niet als het hunne, ons lot niet als dat van het gros van hen. Wij knielen, buigen en werpen ons aanbiddend neer en danken de Koning aller koningen, de Heilige, geprezen zij Hij, dat Hij het is die het hemelgewelf heeft gespannen, de grondvesten van de aarde heeft gelegd en de zetel van Zijn Majesteit in de hemel daarboven, Zijn tegenwoordigheid van Zijn kracht in de allerhoogste sferen. Hij is onze God, geen ander, Hij is waarlijk Koning, niets is er behalve Hij, zoals in ZijnTora geschreven is: Komt heden tot de erkenning en neem het ter harte dat de Eeuwige de God is in de hemel daarboven, zowel als op de aarde hier beneden, niemand anders. (Dt.4:39) Daarom hopen wij op U, Eeuwige, onze God, om spoedig de luister van Uw macht te aanschouwen bij het vernietigen van de gruwelen van de aarde, zodat de nietige afgodsbeelden geheel uitgebannen zullen zijn; om de wereld te vervolmaken onder het koningschap van de Almachtige en alle mensenkinderen Uw Naam zullen aanroepen. Om alle slechten op aarde tot U te laten wenden. Alle bewoners van de wereld zullen erkennen en weten, dat voor U elke knie buigt en voor U elke tong de eed aflegt. Voor U, Eeuwige, onze God, zal men knielen en zich onderwerpen en aan de glorie van Uw Naam eer bewijzen. En allen zullen het juk van Uw koning- schap aanvaarden en U zult over hen heersen, spoedig en voor eeuwig. Want aan U behoort het koningschap en in alle eeuwen zult Gij in glorie koning zijn. Zoals gezegd is in de Tora: De Eewuige zal regeren voor altijd en eeuwig! (Ex.15:18). En er is gezegd: De Eeuwige zal koning zijn over heel de aarde; op die dag zal de Eeuwige één zijn en Zijn Naam één zijn. (Zch.14:9) E.2.17

18 E.2.7. KADDISJ Het Kaddisj is voor de synagoge de belangrijkste lofprijzing. Het is te vergelijken met de functie van het Onze Vader in de christelijke eredienst, waarmee het ook opvallende overeenkomsten vertoont. Beide gebeden verkondigen Gods heiligheid en beiden zien reikhalzend uit naar de komst van het Koninkrijk. Bij Christenen is het kaddisj bekend geworden als het gebed voor de overledenen. Centraal staat het prijzen van God: Zijn grote naam zij geprezen in eeuwigheid en alle eeuwen der eeuwen. Al eeuwenlang vinden Joden troost aan de inhoud van dit gebed. Inhoud Het kaddisj is één van de weinige gebeden in het Aramees, de spreektaal aan het begin van de gebruikelijke jaartelling, hoewel er ook hebreeuwse woorden en zinnen in voorkomen. De naam is afgeleid van het werkwoord k-d-sj, heilig zijn. Het ontstond in de Babylonische ballingschap en is gebaseerd op de profetische woorden van Ez.38:23, Ik zal Mij groot en heilig tonen en vele volken zullen Mij aanschouwen en weten dat Ik de Eeuwige ben. Later werd een doxologie aan toegevoegd, bestaande uit de centrale regel van psalm 113: De naam des HEREN zij geprezen van nu aan tot in eeuwigheid (vs.2). Daarmee werd de gemeente na een rabbijnse leerrede naar huis gezonden. In de na-talmoedische tijd (voor het eerst vastgelegd in de zesde eeuw) ontwikkelde het zich als het gebed dat tijdens de dienst volgt op de toespraak of op een studiesessie. Toen ontstonden ook varianten als scheidingsmomenten in de liturgie. Pas in de diaspora werd aan de rand van het graf de uitvoerige versie van het kaddisj gezegd als gebed voor de overledenen. In middeleeuws Europa (in het Duitsland van de 12e en 13e eeuw) groeide het uit tot een rouwgebed voor diverse momenten. Vooral na de Sjoa wordt het tot ver buiten joodse kring herkend als een begrip voor rouw. Het heeft nu een bijna universele status, bij verstokte atheïsten, seculiere Joden en bij de ultra Orthodoxie. Soms dient het zelfs als politiek statement, als protestsong in onderdrukkende situaties. Het kaddisj wordt (in principe) alleen gezegd in aanwezigheid van een minjan (tien volwassen Joden), in het algemeen door een man, hoewel halachisch gezien een vrouw het wel mag doen. Vaak gebeurt dit gezamenlijk om conflicten te voorkomen over wie het eerste aan de beurt is. In het kaddisj belijdt de Jood het onvoorwaardelijk aanvaarden van de leiding van God, altijd en overal. Vandaar dat deze belijdenis ook wordt uitgesproken als we voor het grote raadsel van de dood staan, wanneer de vraag van het "waarom" gesteld wordt. Lea Dasberg (bekend godsdienstpedagoog): De inhoud is het belijden van het onvoorwaardelijk aanvaarden van Gods bestuur over de wereld, zowel voor het geheel als voor het individu. Dit in alle omstandigheden van het leven, zelfs als we ons leven voor de erkenning hiervan zouden moeten opofferen. Vandaar dat deze belijdenis ook wordt uitgesproken als we voor het grote raadsel van de dood staan, wanneer de waarom -vraag gesteld wordt, bij het voorgoed heengaan van onze nabestaanden. Als gebed voor de overledenen De tekst van het kaddisj spreekt wel over troost, die alle menselijke troost te boven gaat, maar bevat geen directe verbinding met rouw. Daarom is het kaddisj, ondanks de vermelding van de opstanding, beslist geen treurig gebed. De afzonderlijke onderdelen van de farizees-rabbijnse eschatologie worden op vreugdevolle wijze beschreven. Het vormt de epiloog van het menselijk leven. Uit de woorden spreekt een diepe geloofsovertuiging dat er maar één God is, dat Hij de bron is van al het leven en dat Hij daarom geprezen moet worden, in goede en in kwade dagen. Het uitspreken van dit gebed betekent niet dat men niet bedroefd mag zijn om wat er gebeurd is. Het drukt het geloof in Zijn bestaan en Zijn goedheid uit èn het drukt de waarde van het leven uit, E.2.18

19 ondanks wat er is gebeurd. Daarmee wil het kaddisj de gevoelens van droefheid kanaliseren in het proces van heil, van heelwording. Tegelijk verbindt het kaddisj de generaties aan elkaar, door aan te geven dat het streven en de idealen van de overledenen worden voortgezet in dat van de familie. Hiermee wordt het menselijke van de overledene gered uit de klauwen van de alles verterende dood. Ook wordt met het kaddisj vergiffenis geschonken voor alle tekortkomingen. Het kaddisj dient in principe gebeden te worden ion de aanwezigheid van een minjan, dus in de gemeenschap. Dit geeft aan dat je er niet alleen voor staat in je verdriet. De gemeenschap staat om je heen. Zijn is ook betrokken bij het voortzetten van het streven en de idealen van de overledene. In uitzonderingsgevallen doet iemand het ook wel eens buiten de gemeenschap, maar dan nog bij voorkeur met iemand anders erbij. Het is een verplichting van de zoon om voor de overleden ouder kaddisj te zeggen. Als mensen ver van een sjoel wonen of om een andere reden niet kunnen, dan kun je dat door een ander laten doen: een schoonzoon, een kleinzoon, of iemand uit de gemeenschap. Deze verplicht zich dan wel om het iedere week te doen. Soms komt iemand zo alleen te overlijden dat een vreemde het moet doen of dat het helemaal niet gebeurt. Voor kinderen jonger dan dertig dagen is het niet gebruikelijk om kaddisj te zeggen. Aangenomen wordt dat deze kinderen niet voor het Hemelse Gerecht hoeven te verschijnen. Vele ouders besluiten om het dan in eigen kring te zeggen. Ook is het een probleem om kaddisj te zeggen voor een ouder die niet joods is. Halachisch gezien heeft zo iemand geen relatie meer met zijn ouders. Hij/zij wordt geacht opnieuw te zijn geboren. Hetzelfde geldt voor iemand die niet op joodse wijze is begraven of die is gecremeerd. Desondanks gebeurt het daarom nog wel. Vormen Liturgisch gezien dient het kaddisj (met een verkorte versie) om de diverse onderdelen van de dienst van elkaar te onderscheiden. Met de volledige versie wordt de sjabbatdienst afgesloten. Per dag moeten minimaal zeven kaddisjiem worden uitgesproken. Er zijn 5 vormen van het kaddisj: * Kaddisj Sjalèm: dat gezegd wordt na het einde van het hoofdgebed; * Chatsie Kaddisj: dat de afsluiting vormt van bepaalde gedeelten van de dienst (bv. na de Tora-lezing); * Kaddisj-Jatom: dat wordt uitgesproken door iemand die in het rouwjaar van één van zijn ouders is tijdens de rouwdienst en gedurende de eerste elf maanden van het rouwjaar na de sterfdag; * Kaddisj Derabanan: als bede voor leraren na het bestuderen van een joodse tekst; * Kaddisj Lechaddata (het Kaddisj der vernieuwing): dat bij een begrafenis wordt gezegd en - met een wijziging in de eerste bede - bij het beëindigen van de studie van een talmoedverhandeling. Samen vormen de verschillende kaddisj-gebeden een integraal onderdeel van de dagelijkse gebeden. E.2.19