Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie

Transcriptie

1 1 Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie DECEMBER 2005 JAARGANG 9 4 Crocothemis servilia een nieuwe exotische soort voor Nederland 2006 Het jaar van de SYMP NVL Libellenstudiedag 25 maart 2006 NVL Libellenstudiedag Nieuwsbrief nummer 4 (Jrg 9), december 25 maart

2 2 De is het mededelingenblad van de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie. ISSN: Verschijnt vier maal per jaar. Oplage 425 exemplaren Foto voorkant Crocothemis servilia & Libellula fulva (foto s: Hillie Waning Vos & Christophe brochard) Kopijsluitingsdatum volgend nummer: 1 februari 2006 Van de redactie: Het mooie najaarsweer zorgde er voor dat we dit jaar nog lang konden genieten van actieve libellen. Dit heeft natuurlijk gezorgd voor menig vliegtijdenrecord. In dit nummer o.a. een uitgebreid intro over Het Jaar van de SYMP(etrum - soorten) in 2006 in Nederland. Verder wordt het deze winter weer de tijd voor symposia en landelijke dagen. De NVL studiedag wordt volgend jaar gehouden op 25 maart. Bij de voorkant: Foto s van Crocothemis servilia (Hillie Waning Vos), Libellula fulva (Christophe Brochard). Redactie: Gerard Abbingh & René Manger Redactie-adres René Manger Stoepveldsingel SM Assen rmanger@planet.nl Inhoudsopgave Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie (NVL) Voorzitter: Evert Ruiter Secretaris: René Manger Penningmeester: Willem-Jan Hoeffnagel Redactievertegenwoordiger: Robert Ketelaar Bestands-coördinator: André Hospers Postadres NVL René Manger Stoepveldsingel SM Assen rmanger@planet.nl Lidmaatschap NVL Leden en bibliotheken 13,00 Jongeren (t/m 25 jaar) 7,00 Buiten Nederland 15,00 Lid voor het leven (min.) 300,00 Genoemde bedragen graag overmaken op giro t.n.v. Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie te Kortenhoef. Leden ontvangen zowel de als de Brachytron. Internet: Libellennieuwscirkel: nvl@vlinderstichting.nl NVL Libellenstudiedag en ALV 25 maart 3 Regionale activiteiten 3 Herhaalde oproep NVL jubileumcommissie 3 Oproep nieuwe redactie 3 Landelijke vlinderdag 11 maart Het Jaar van de SYMP 4 Eiafzet door groepen venglazenmaker 6 Excursie oostelijke witsnuitlibel 10 juli 7 Kapslak op glazenmaker 8 Het verhaal over Crocothemis servilia 8 Crocothemis servilia, een nieuwe exotische libel 9 Vliegenlarve op tengere pantserjuffer 9 Slimme huismussen 10 Bandheidelibel bij Ter Apel 10 Berijpte platbuik 10 Seminar in Höxter 10 Symp. of SIO in Hong Kong, Overzicht libellenwerkgroepen in Nederland 10

3 3 NVL Libellenstudiedag en ALV 25 maart 2006 Op 25 maart 2006 wordt in Zwolle in het Ecodrome de Libellenstudiedag gehouden. Tevens vindt de Algemene Leden Vergadering (ALV) plaats. Het programma volgt in de van februari 2006 en op de NVL website libellen.org. Noteer alvast in de agenda. Abonnementen op buitenlandse Libellenbladen Alle leden die in 2005 een abonnement hebben gehad op een buitenlands libellenblad, wat in de praktijk neerkwam op een abonnement op of Libellula (Duits) of IJO (Pantala) (WDA) of beide en dit abonnement in 2006 willen voortzetten wordt verzocht het verschuldigde abonnementsgeld (zie hieronder) voor 15 maart 2006 over te maken op het rekeningnummer van de NVL (zie colofon van de Nieuwsbrief). Libellula, 25,- International Journal of Odonatology, 60,-. Bij betaling duidelijk naam en adres vermelden en niet vergeten aan te geven voor welk(e) abonnement (en) het overgemaakte bedrag geldt. René Manger secretaris Regionale activiteiten Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland Libellen Pinksterweekend 2006 Mede dankzij eerdere successen van het Pinksterlibellenweekend is voor 2006 in het Buurserzand dit weekend nu al vol. Cursus larvenhuidjes determineren Een cursus van twee avonden libellenhuidjes determineren. Extra aandacht krijgen soorten die in de regio voorkomen. Kosten: 5,- voor KNNV leden. Niet-leden 10,-. Op 13 en 27 februari 2006 om uur in NMC Ter Kleef, Kleverlaan 9 in Haarlem. Op 10 juni wordt in dit kader larvenhuidjes verzameld in het Nat. Park Zuid- Kennemerland. Herhaalde oproep leden jubileumcommissie tienjarig bestaan NVL In de vorige deden we i.v.m. het 10 jarig bestaan van de NVL een oproep voor de vorming van een jubileumcommissie. Tot op heden heeft zich nog niemand aangemeld. Iedereen die zitting wil nemen in deze commissie wordt hierbij van harte uitgenodigd. Het idee bestaat om in 2007 verhalen, anekdotes en dergelijke met betrekking tot het 10 jarige bestaan in de NVL nieuwsbrief te plaatsen. De commissie heeft de volgende taken: - Organisatie en programmering van de jubileumdag in maart Het verzamelen en redigeren van bijdragen voor de NVL Nieuwsbrief Graag aanmelden bij Evert Ruiter, e.j.ruiter@planet.nl. Het NVL bestuur GEZOCHT Nieuwe Redactie NVL- Nieuwsbrief Na vier jaar met enthousiasme de redactie van de NVL- nieuwsbrief te hebben gedaan willen we eind dit jaar stoppen. Het NVL bestuur zoekt vanaf heden mensen die de Nieuwsbrief redactie willen gaan doen. Je kunt contact opnemen met: René Manger rmanger@planet.nl Landelijke vlinderdag 11 maart 2006 Het ochtenddeel zal in het teken staan van de nieuwe atlas Dagvlinders van Nederland. 11 maart 2006, uur Reehorst te Ede Toegang: 8,- Lunch: 10,-

4 HET JAAR VAN DE SYMP De digitale technieken maken het voor steeds meer mensen gemakkelijker om foto s van kleine diertjes te maken en om die foto s vervolgens via het internet toegankelijk voor anderen te maken. Laat je echter een zoekmachine zoals Google naar foto s van een bepaalde libellensoort zoeken, dan blijken er heel wat verkeerde determinaties tussen te zitten. Het meest verrassende dat ik tegengekomen ben, was een Spaanse site van niet op libellen gespecialiseerde veldbiologen die ook een hoekje voor libellenfoto s op hun site hadden. Zestig procent fout! En niet een beetje fout, ook verkeerde familie s Notoir moeilijk zijn een paar soorten heidelibellen. Foto s vanuit de goede hoek en met goede detaillering moeten met de Odon-tabel altijd op naam te brengen zijn, maar het zou mooi zijn als er kenmerken gevonden zouden worden, die ook op minder geslaagde foto s nog een aanwijzing voor de determinatie kunnen geven. Toen we de Odon-tabel maakten hadden we van sommige soorten minder dan een handvol foto s ter beschikking en konden we niet goed inschatten hoe variabel de beesten zijn en of die variatie wel altijd in de tabel opgevangen werd. Tegenwoordig wordt er erg veel naar libellen gekeken, er worden meer foto s dan ooit gemaakt, het moet dus mogelijk zijn uit de veelheid aan materiaal meer kenmerken af te leiden. Althans dat hoop ik. Misschien wel de meest lastige soorten, gezien de hoeveelheid verkeerd gedetermineerde foto s op het web, zijn de steenrode - en de bruinrode heidelibel, Sympetrum vulgatum en S. striolatum.. Het lijkt mij goed om 2006 tot Het Jaar van de SYMP uit te roepen! Het is de bedoeling dat we dan na dat jaar nieuwe kenmerken hebben. Dat we van die kenmerken weten hoe variabel ze zijn en dat we bovendien kenmerken hebben die niet altijd bepalend zijn maar waarvan we weten in hoeveel procent van de gevallen ze een sterke aanwijzing geven voor de determinatie. Zowel beginners als gevorderden kunnen hier heerlijk hun tanden inzetten (figuurlijk gesproken). Deze winter kun je al je foto s doorpluizen. In de zomer kan je gericht grote aantallen foto s van bepaalde details gaan maken en al die tijd kun je je hersenen laten knarsen om nieuwe hypotheses te verzinnen. Via de nieuwsbrief kan iedereen kennis nemen van elkaars veronderstellingen om die vervolgens zelf te gaan testen en onderzoeken. De soorten. Om te beginnen gaat het om de steenrode heidelibel Sympetrum vulgatum en de bruinrode heidelibel S. striolatum. Maar je hebt mannetjes en vrouwtjes En het lijkt goed om jonge uitgekleurde en oude individuen apart te onderzoeken. Wie erg ijverig is zou af en toe ook een bloedrode heidelibel Sympetrum sanguineum erbij kunnen nemen. Ik zou denken dat de pikzwarte poten een afdoende kenmerk zijn, maar je komt redelijk wat verkeerde determinaties tegen. Interessant zijn dan ook foto s van niet - typische bloedrode heidelibellen, dus wanneer ze het meest lijken op een van de andere soorten. (Ik laat deze soort verder buiten beschouwing.) Dan is er ook nog de zuidelijke heidelibel Sympetrum meridionale. Er is in 2005 tweemaal melding geweest over een mogelijke zuidelijke. In beide gevallen bleek het niet om deze soort te gaan, maar het is wel heel goed om alert te worden op deze soort die zo vreselijk sterk op de steenrode kan lijken. Met een warmer wordend klimaat komen ze ongetwijfeld vaker onze kant op. Voor het onderzoeken van populaties van deze soort zul je vooralsnog in Frankrijk moeten gaan kijken. Sympetrum vulgatum (m) De werkwijze. Op de eerste plaats kijken, kijken, kijken. En dan kiekjes, kiekjes, kiekjes. Maak er een echte sport van door foto s te maken. Je ervaart dan aan den lijve de moeilijkheden van het maken van goed determineerbare foto s terwijl de libellen niets aan den lijve ondervinden. Niet vangen dus. Belangrijk is dat je weet wie er op de foto staat! Bij de steenrode -, de bruinrode - en de zuidelijke heidelibel geven volgens de huidige inzichten uiteindelijk alleen de geslachtsdelen zekerheid over de soort. Jammer maar waar, en dus des te meer reden om Het Jaar van de SYMP fanatiek aan te pakken. Het fotograferen van de geslachtsdelen lijkt hogeschoolwerk, maar een beest dat een beetje hoog zit valt goed met de juiste details te fotograferen. Twee standaardfoto s lijken me verder van belang. De eerste toont de zijkant van het borststuk met de poten, plus wat van de voorkant van de kop en nog wat van de bovenkant. Kortom, richt de lens pal van opzij op de zijkant, ga dan ongeveer 30 graden rich- Christophe Brochard

5 5 ting kop en 30 graden omhoog klik. De tweede standaardfoto toont het achterlijf schuin van boven zodat zowel de tekening op de rug als langs de zijkant te zien zijn. Allerlei andere foto s zijn natuurlijk ook mogelijk, van de vleugels, de adering daarin, de pterstigma s, de segmenten 1 tot 3, noem maar op. Veronderstellingen Ik noem enkele hypotheses die zeker onderzocht kunnen worden. Steeds geldt: is er verschil tussen de soorten. Is er overlap voor dit bepaalde kenmerk, zoja, wat zijn de uitersten van de variatie en hoeveel procent van de dieren hebben geen overlappende kenmerken? 1. Mannetjes bruinrode hebben langs de segmenten 6-8 een zwart streepje, de steenrode heeft daar vaak niets. Ja? Hoe vaak? Hoe groot zijn de streepjes? 2. Vrouwtjes bruinrode hebben middenop de segmenten 8-9 vaak meer zwart/donker dan twee streepjes. Steenrode hebben dat soms. Hoe liggen de percentages? 3. Hoe zit het met de zwarte streepjes op de segmenten 8-9 bij de mannetjes? De zuidelijke heeft daar vaak slechts twee puntjes, hoe ligt dat met de andere twee soorten? 4. Bij piepjonge dieren lijkt er een vaag verschil in de lichte schouderstreep: scherper begrensd of juist vager. Deze hypothese van Marcel Wasscher verdient uitgebreid onderzoek. 5. De zijkant van het borststuk van de zuidelijke vertoont maar weinig zwarte tekening, terwijl de andere twee soorten één tot drie doorlopende zwarte naden vertonen. Dat is eenvoudig te zien bij jonge dieren, maar later wordt alles donkerder. Blijft op een goede foto minstens één donkere naad goed zichtbaar bij de niet zuidelijke soorten? 6. De zijkant van het borststuk van de bruinrode is eerst geel maar wordt later bruin met twee gele banden, die steeds donkerder worden waarbij ze echter iets van geel behouden. De steenrode heeft ook soms van die banden (hoe vaak?) maar bij het donker worden worden ze ook rood(achtig). Hoe zit dat nou precies? 7. Het afhangende snorretje, hoeveel varieert dat? Soms zie je een steenrode die maar een heel smal snorretje heeft en laatst René Manger wam ik een foto tegen die voor bruinrode werd uitgescholden maar waarop een miniem smal snorretje te zien was. Onderzoeken! Het zou voor alle tabellen een stevige ingreep zijn als het snorretjeskenmerk niet klopt. 8. Ik heb het gevoel dat de zwarte dwarsband waar het snorretje aanhangt ook niet hetzelfde is bij beide soorten. Kijk er eens goed naar. 9. Segment 1-2 kunnen rondom deels zwart zijn. Hoe vaak is dat het geval en is er verschil tussen de soorten? En tussen de geslachten? 10. Op segment 2-3 zitten soms zwarte streepjes halverwege rug en zijkant. Bij beide soorten op dezelfde manier en even vaak? 11. De mannetjes steenrode hebben een wat knotsvormiger achterlijf dan de bruinrode (de bloedrode is veel sterker knotsvormig). Hoe betrouwbaar is die vorm? Zoek dus de minst knotsvormige steenrode en de meest knotsvormige bruinrode De vorm verandert overigens tijdens het in- en uitademen waardoor foto s moeilijker te determineren worden! 12. Oude vrouwtjes bruinrode worden nooit zo rood als oude vrouwtjes steenrode. Echt? 13. Ook de roodheid van de mannetjes verschilt. Bij de bruinrode vooral rood bovenop de rug en naar de flanken meer bruin, bij de steenrode gaat het rood vanaf de rug verder naar opzij. Alleen op close-ups goed te zien? 14. De zuidelijke heeft grote rode pterostima s, maar de steenrode kan ook rode pterostigma s hebben. En de bruinrode? Hoe zit dat allemaal met kleur en grootte? 15. Van de zuidelijke wordt gezegd dat die meer geel op de poten heeft dan onze noordelijke soorten. Maar wat is meer? 16. De kleur van vooral de lange aders schijnt bij de drie soorten iets te verschillen. Mijn indruk is dat je erg afhankelijk bent van de belichting, maar wie weet valt er toch een goed kenmerk uit te slepen. Enzovoort, enzovoort, enzovoort. De vlekjes tussen de vleugels, de zwarte tekening op segment 2-7 van de vrouwtjes, de kleur van de ogen en van de snuit. Ik heb er nog niets aan kunnen ontdekken jullie? Ik wens jullie veel plezier! Weia Reinboud S. vulgatum S. striolatum S. vulgatum S. sanguineum

6 6 Eiafzet door groepen venglazenmaker Aeshna juncea. Het verhaal over eiafzetting door groepen bruine glazenmaker in jaargang 8, 2004, nummer 4, pagina 16, herinnerde mij eraan dat ik dit gedrag ook een keer had waargenomen bij de venglazenmaker Aeshna juncea. Het door mij waargenomen gedrag is mij niet bekend uit de literatuur en het lijkt mij toch zeer vermeldenswaard. Jammer genoeg heb ik deze waarneming niet uitvoerig beschreven in mijn waarnemingenboekje en moet ik dit gedrag uit mijn geheugen beschrijven. Het was tijdens een verkenningstocht van een aantal plassen en vennen in noord Drenthe op 6 augustus 1969 waarbij we, Eduard Koopman, Cees Valkenburg en ondergetekende, onder andere op zoek gingen naar libellen. Uiteraard hoopten we ook bijzondere soorten zoals de noordse glazenmaker Aeshna subarctica te vinden. Het was een mooie, warme, wat zwoele zomerse dag. De temperatuur was vermoedelijk ruim boven de 25 graden Celsius. In de loop van de middag bezochten we een ven in het Balloërveld. Juist toen we het ven bereikten viel er een heel licht regenbuitje. Tijdens dit buitje zagen we een groep van een stuk of twintig vrouwtjes glazenmaker op een lengte van 20 meter in elkaars gezelschap druk bezig op de glooiende oever van het ven de eieren af te zetten. Eén van deze vrouwtjes liet zich vrij gemakkelijk vangen en dat bleek, volgens de Libellentabel van Jan Beukema, een vrouwtje Venglazenmaker te zijn. Geen noordse glazenmaker jammer genoeg. We hebben de overige ei-afzettende vrouwtjes verder met rust gelaten om de ei afzetting verder niet te verstoren. Toen even later het regenbuitje ophield stopten de vrouwtjes direct met de eiafzeting en verdwenen ze. Een vergelijkbare waarneming van eiafzetting door libellen tijdens een regenbui deed ik ook nog tijdens een vakantie in Duitsland in het natuurreservaat het Beierse Woud begin augustus Tijdens een wandeling in het Beierse Woud, nabij het plaatsje Grafenau, kwam ik bij een mooi ven en kon ik het niet nalaten te kijken naar de daar aanwezige libellen. Even later begonnen de eerste druppels te vallen van wat een korte, heftige onweersbui zou worden. Zodra de eerste druppels vielen verschenen er verspreid langs de oever her en der vrouwtjes smaragdlibel Cordulia aenea die direct op beschutte plaatsen vlakbij de oever begonnen met het afzetten van de eitjes. Hoe lang deze doorgingen met de eiafzetting weet ik niet omdat ik me terugtrok onder de bomen om te schuilen voor de steeds heftiger wordende plensregen. Gerard Dutmer Roolfs LJ Haaksbergen gerarddutmer@hotmail.com René Manger Eiafzet van venglazenmaker Aeshna juncea op 28 oktober 2005 in Drenthe

7 7 Succesvolle excursie naar de Oostelijke witsnuitlibel (LEUCALBI) in Friesland Zondag 10 juli werd door Peter de Boer / It Fryske Gea een excursie verzorgd naar de vermoedelijke voortplantingsplaats van de twee weken eerder in Nederland (her)ontdekte oostelijke witsnuitlibel LEUCALBI. Tot en met zaterdag 9 juli waren op deze plek tot zeven mannetjes en twee ei-afzettende vrouwtjes waargenomen. de plek vooralsnog onbekend moet blijven bij het grote publiek, de te verwachten soorten (de hoop werd uitgesproken dat de plaatselijke lijst, 39 soorten groot, zou kunnen worden opgeschroefd) en de verwachting dat volgend jaar een dergelijke excursie opnieuw, maar dan midden in de vliegtijd, kan worden gehouden. De liefhebbers werden door Peter geposteerd op een verhoging aan de zuidwestkant van het ven, welke verhoging enkele jaren geleden is gecreëerd toen het ven van waterplanten werd ontdaan. Vanaf deze verhoging was een goed overzicht over het ven mogelijk. Helaas stond de wind zondag op de kant waar de waarnemers zich bevonden, maar men had de zon in de rug en gelukkig was er een tweetal mannetjes oostelijke witsnuitlibel dat herhaaldelijk tot op 15m over de plas kwam langsvliegen. Met een drietal telescopen, maar ook met de verrekijker, kon in de vlucht de blauwe berijping en zelfs de witte achterlijfsaanhangsels worden waargenomen. Eenmaal vloog een mannetje zelfs tussen enkele waarnemers door, om even op een grashalm plaats te nemen te kort voor een foto helaas. Andere soorten aanwezig bij het ven waren venwitsnuitlibel LEUCDUBI (10+), bruine glazenmaker AESHGRAN, een man bloedrode heidelibel SYMPSANG, koraaljuffer CERITENE (algemeen), gewone pantserjuffer LESTSPON (opvallend weinig) en watersnuffel ENALCYAT. Ook spectaculair waren een adder en twee zwemmende ringslangen, een man eikepage en veel groot dikkopjes. Op de oproep, die via LNN ( libellennieuwsbrief) was verstuurd, kwamen 33 geïnteresseerden af, die onder een aanlokkelijk zonnetje rond 10:30 uur naar de bewuste plek, een fors ven, wandelden. Van te voren was de groep ingelicht over de omstandigheden rond de ontdekking, de noodzaak dat Spectaculair was een vrouwtje havik dat voor de ogen van de laatste waarnemers een pootjesbadende postduif sloeg en de duif vervolgens in de plas verdronk. Daarna vloog nog een wespendief over. De oostelijke witsnuitlibellen werden waargenomen tussen ongeveer twaalf en twee uur (zie ook LNN 05:29 voor resultaten). Peter zag na 14:00 uur geen oostelijke witsnuiten meer, tot het moment dat om 16:45 uur een ei-afzettend vrouwtje LEUCALBI kwam aangevlogen dat kort in de lucht werd gepakt door een mannetje. Na het loslaten bewaakte de man al dansend de vrouw tijdens de ei-afzet. Karin Uilhoorn Alle aanwezigen bedankten Peter (en het Fryske Gea) hartelijk voor de geboden mogelijkheid om de soort te komen bewonderen en spraken de hoop uit dat de excursie volgend jaar net zo n succes zal worden.! Remco Hofland & Peter de Boer Karin Uilhoorn PS Na zondag 10 juli werd op maandag 11 juli nog een copula LEUCALBI, en op dinsdag 12 juli een man gezien, daarna geen waarnemingen meer. We waren dus net op tijd.. Een uitgebreid artikel over de spectaculaire herontdekking van de oostelijke witsnuitlibel in de komende Brachytron.

8 8 Kapslak op glazenmaker In het Nationale Park Zuid-Kennemerland doe ik onderzoek naar de libellenlarven- en de molluskenfauna (slakken en mossels). Hiervoor worden vooral larvenhuidjes gezocht en de duinplasjes met een net of zeef onderzocht op larven en mollusken. Tot mijn verbazing deed ik kort geleden een gecombineerde waarneming. In het westelijk deel van Duin en Kruidberg (1½ km zuid van de haven van IJmuiden) trof ik op 11 augustus 2005 een duinpoeltje aan met een doorsnede van circa 6 meter. Het water was een halve meter diep en dicht begroeid met oeverplanten en omgeven door struiken. Waterslakken en - mossels kon ik er niet vinden, wel zaten er in de oeverbegroeiing enige larvenhuidjes van libellen. Bij het thuis determineren zag ik op een huidje van de blauwe glazenmaker (Aeshna cyanea) een klein knobbeltje op de epiproct. Bij vergroting bleek dit een zeer klein schelpje (0,75 x 0,5 mm) van de kapslak (Acroloxus lacustris) te zijn. Kapslakken zitten vrij stevig op hun ondergrond en verlaten die niet gauw. De waarneming was om drie redenen opmerkelijk. Deze slakkensoort is zeer zeldzaam in het duingebied (wel vrij algemeen in Nederland), ik had geen enkele slak gevonden tijdens het molluskenonderzoek in dit poeltje en de vondst van een slak die als ondergrond een libellenlarf gebruikt is nogal bijzonder. Onderzoek in oktober 2005 in hetzelfde poeltje leverde na 20 minuten enkele kapslakjes op. Ze zaten onopvallend op de stengels van waterbies. De soort leeft hier dus in klein aantal en een exemplaar heeft kennelijk kans gezien om op een stilzittende larve te kruipen. Het uitsluipen van de libel betekende de dood van de kapslak. Wim Kuijper Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland Tekening: Achterdeel blauwe glazenmaker met kapslakje op de epiproct. Boven- en zijaanzicht. Maatstreepje komt overeen met 1 mm. Het verhaal over Crocothemis servilia Afgelopen donderdag 10 november zag mijn dochter een libel in haar terrarium vliegen en gaf haar de vrijheid terug. Ik vond het jammer dat ik diertje niet had gezien. De volgende morgen liep mijn dochter naar buiten en zag de libel weer precies op het zelfde plek zitten als de dag ervoor. Het leek of het beestje dood was. We bekeken het van alle kanten en kwam er weer leven in het beestje. Langzaam begonnen de vleugels te trillen. We hebben toen foto s gemaakt (zie foto hieronder) en een aantal boeken nagekeken, maar geen dier voldeed aan de beschrijving. Daarna een aantal mensen gebeld. Vermoedelijk ging het om een vers exemplaar van de geelvlekheidelibel. Alleen de grote zwarte streep die over de rug liep was vreemd. Ik ging zaterdag naar de RAVON dag en kon ik het mooi vragen. Helaas leverde dit niets op. Via de kwam ik er achter dat het ging om Crocothemis servilia. Ik had vrijdagavond het diertje maar weer buiten gezet en kreeg ik vervolgens een mailtje dat iemand de libel wilde hebben. Met een zaklantaarn hebben we in de bosjes gezocht, maar de libel was nergens meer te ontdekken. Ook de volgende morgen werd de libel in eerste instantie niet gevonden tot mijn dochter het diertje vond. We hebben de libel daarna in het terrarium gezet zodat ze kon opwarmen. Daarna heeft helaas een kikker uit het terrarium de libel opgegeten. Maar goed dat we de libel eerder op de foto hebben gezet. Hoe komt dan zo n exemplaar in het terrarium? Waarschijnlijk met planten die we in het terrarium hebben gelegd. Het was o.a. waterpest. Of komt het door levend voedsel die we in de winkel hadden gekocht? Ik zal navragen waar het vandaan komt. Wellicht sluipen er nog meer exemplaren uit. Maar dan moeten we wel de kikkers in de gaten houden. Hillie Waning Vos Turflaan BJ Slagharen hilliewaning@wanadoo.nl Hillie Waning Vos

9 9 Crocothemis servilia, een nieuwe exotische libellensoort voor Nederland Op 11 november 2005 ontving de tweede auteur enkele foto s van een libel met daarbij het verzoek deze op naam te brengen. De en de foto s waren afkomstig van Hillie Waning Vos uit Slagharen. De libel was op 10 november bij haar thuis in een terrarium uitgeslopen. Aan de hand van het geleverde fotomateriaal werd meteen duidelijk dat het geen Nederlandse, en hoogstwaarschijnlijk ook geen Europese, soort betrof. De foto s werden ter determinatie doorgestuurd. Op basis van het fotomateriaal werd door de eerste auteur de soort gedetermineerd als Crocothemis servilia. Een nieuwe exotische libellensoort voor Nederland. Vrij recent hebben K.D. Dijkstra en Vincent Kalkman een artikel geschreven met als doel juveniele exemplaren van Crocothemis erythraea en C. servilia goed van elkaar te onderscheiden (Dijkstra & Kalkman, 2001). De kenmerken, zoals omschreven in dit artikel, staan ook in de determinatietabel voor libellen in Turkije die Vincent Kalkman aan het schrijven is (Kalkman, in prep.). Citaat uit deze tabel: Turkije tot Indonesië en in Noord-Afrika onder andere in Egypte voorkomt. In de Verenigde staten is de soort voor het eerst in 1975 als exoot waargenomen en inmiddels ingeburgerd. Sinds 1977 weet de soort zich daar te handhaven en heeft zich vanuit een sloot bij Goulds, Dade County in Florida gevestigd (Paulson 1978; McCann, 1996). In Europa was deze soort als exoot alleen bekend uit Engeland (Bos & Wasscher, 2004). Nu kan hij ook worden toegevoegd aan de Nederlandse exotenlijst. Marcel Wasscher en Evert Ruiter Literatuur Bos, Frank & Marcel Wasscher, Veldgids Libellen. KNNV Uitgeverij, Utrecht. McCann, 1996, Nonindigenous Aquatic Insects in Freshwater Systems. < > Dijkstra,-K-D.B.& V.J. Kalkman, Early spring records of Odonata from southern Turkey, with special reference to the sympatric occurrence of Crocothemis erythraea (Brulle) and C. servilia (Drury) (Anisoptera: Libellulidae). Notulae-Odonatologicae June 1; 5(7): Kalkman, V.J., in prep. Key to the dragonflies of Turkey. Paulson, D.R., An Asiatic dragonfly, Crocothemis servilia (Drury), established in Florida (Anisoptera: Libellulidae. Notulae odonatologica: Hillie Waning Vos 1a Fresh specimens: Wing tips smoky; front of wing, roughly between base and Pt, suffused with yellow. Creamy-white stripes on front of thorax conspicuous. Male: Inner branch of hamule with a single apical hook which is not bifid. Female: Each side of vulvar scale with a distinct basal swelling directed towards the head Crocothemis servilia Vliegenlarve op tengere pantserjuffer Lestes virens Op 4 oktober 2005 ontdekte ik bij een ven in Drenthe een ongewoon uitziende tengere pantserjuffer Lestes virens (m). Het had namelijk een onbekend diertje op zijn rug. Foto s zijn vervolgens onder de aandacht gebracht op LNN en libellen-juffers.nl. Niemand kon het diertje op naam brengen. De meeste reacties wezen richting een vliegenlarve. De overige suggesties die zijn gedaan zijn te lezen op de voornoemde site. Het is vooralsnog onduidelijk of het dier parasiteerde. Verder is het verrassend hoe de larve op de pantserjuffer is gekomen. Dank aan de mensen die hebben gereageerd. René Manger 1b Fresh specimens: Wing tips and front of wing between base and Pt hyaline. Creamy-white stripes on front of thorax far less conspicuous. Male: Inner branch of hamule with bifid apex. Female: Each side of vulvar scale with a weakly-developed basal swelling directed towards the appendages Crocothemis erythraea Crocothemis servilia is een soort die in Azië van

10 10 Slimme huismussen Ook in onze tuin (Bunnik, ) met vijvertje veel predatie op pas uitgekomen vuurjuffers PYRRNYMP door huismussen om de jongen te voeren. Verder ook predatie op pas uitgekomen blauwe glazenmakers AESHCYAN zowel door merels als door huismussen. Het schijnt een delicatesse te zijn, want ze gaan doelbewust zoeken bij de vijver en ze maken de gekste capriolen om er een te pakken te krijgen. Per jaar sluipen er ongeveer 50 blauwe glazenmakers uit onze vijver. Het lukt me vaak om de merels om de tuin te leiden door de uitgeslopen glazenmakers te verplaatsen naar een andere plek in de tuin, bv. in de vlinderstruik. De mussen echter krijgen dit vaak door en gaan dan alle struiken in de tuin afzoeken. Ida van Dam Bandheidelibel bij Ter Apel (Gr.) In augustus van dit jaar ( ) vonden Ronald Visser en Melchior Leutscher bij Ter Apel in Groningen een exemplaar van de Bandheidelibel Sympetrum pedemontanum. Vermoedelijk ging het bij deze noordoostelijke vondst om een zwervend individu. Berijpte platbuik Gerard Beersma toont in de laatste nieuwsbrief foto s uit Griekenland van berijpte vrouwtjes van de platbuik Libellula depressa. Deze Griekse vrouwtjes hebben meer berijping dan ik in Nederland heb gezien, maar we hebben in Nederland een vrouwtje gefilmd met redelijk wat berijping op de segmenten 5-6-7, net als bij de griekse dieren dus, plus nog een klein beetje op segment 4. Het was op 29 juni op de Delleboersterheide in Friesland. Op staat een foto met een nogal berijpt vrouwtje platbuik Libellula depressa, waar de segmenten 4 tot en met 7 op de rug vrij sterk berijpt zijn! Weia Reinboud Seminar Bestimmung und ökologie von Libellenlarven und deren Exuvien Zaterdag 18 en zondag 19 februari 2006 in Höxter Aanvang: 9:30 uur. Sluiting 15:30 uur. Aanmelding: LNU, Heinrich-Lübke-Str. 16, D Arnsberg, Tel.: th Int. Symp. of Odonat. of SIO in Hong Kong, juli - 4 augustus 2006 Infromatie: Kiyoshi Inoue ks-inoue@mx2.nisiq.net Libellenwerkgroepen in Nederland, tevens zijn de gecombineerde Vlinder en libellenwerkgroepen genoemd 1. Insectenwerkgroep Alblasserwaard Leo van Beest Nachtegaallaan 15, 3362 NK Sliedrecht 2. Insectenwerkgroep KNNV Apeldoorn Koos Middelkamp Kervelstraat 14, 7322 PT Apeldoorn 3. Vlinder-en libellenwerkgroep Brabant Oost Dick Rakhorst Fokkershoek 29, 5473 VD Heeswijk 4. Insectenwerkgroep Culemborg Annette van Berkel Akkerwinde 9, 4102 JJ Culemborg Website: 5. Libellenwerkgroep Drenthe Gerard Abbingh Lange Hout 6, 9408 DB Assen Website: 6. Libellenwerkgroep Friesland De Hynstebiter E. Peter de Boer Postbus 3, 9244 ZN Beetsterzwaag Website: 7. Vlinder-en libellenwerkgroep Groningen 'Stad en ommelaand' Bas van de Wetering Lichtboei KD Groningen Website: 8. Libellenwerkgroep Limburg Dhr. J.T. Hermans Hertestraat 21, 6067 ER Linne 9. Vlinder-en libellenwerkgroep Nieuwkoop- Noorden Paul van Hoek Molenstraat 37, 2461 AE Ter Aar 10. Libellenwerkgroep Overijssel Evert Ruiter Houtmanstraat 10, 8023 EA Zwolle Website: (in voorber.) 11. Vlinder-en libellenwerkgroep Rotterdam Maurice Backerra, Bureau stadsnatuur R dam Postbus 23452, 3001 KL Rotterdam 12. Insectenwerkgroep KNNV Waterweg Noord Jan Scheffers, Van der Hoevenstraat 2, 2671 EG Naaldwijk 13. Vlinder-en libellenwerkgroep Zeeland Floor van Lamoen Statenhof 3, 4463 TV Goes Website: Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland F. Koning M. Hobbemastraat 37, 2102 BJ Heemstede Website: Alphen aan den Rijn Dinky van Berkel Kromme Aarweg 3a, 2403 NB Alphen a/d Rijn 16. Hoeksche Waard Henk Bunjes Spuidijk 11, 3262 LH Oud-Beijerland Website: Krimpenerwaard Paul Schrijvershof Corellistraat 14, 2901 KB Capelle a/d IJssel Website: Mark en Leij Frans Vermeer Ghil 4, 5111 ED Baarle-Nassau 20. Zeeuws-Vlaanderen (Oost) Joop de Bakker Pastoor Willemsstraat 5, 4586 AJ Lamswaarde 21. Noordoost-Overijssel Egbert Pullen Rembrandtstraat 82, 7771 XJ Hardenberg home.hetnet.nl/~m-pullen 22. Utrecht (stad) StEA Website: