Het persoonlijke is (en blijft) politiek

Transcriptie

1 Terug naar Joke Smit (1) Het persoonlijke is (en blijft) politiek Het afgelopen jaar beleefden we een hausse aan publicaties over emancipatie en moederschap. Dertig jaar na het overlijden van Joke Smit is het onbehagen bij de vrouw nog steeds aanwezig. In een korte serie artikelen wordt aandacht gevraagd voor deze kwestie. Mare Faber en Liesbeth Levy aanschouwen het moedergevecht en concluderen dat ook voor vraagstukken rond ouderschap kwaliteit van leven een goede richtlijn is. mare faber & liesbeth levy Als je het even totaal niet weet, is er maar een oplossing: Joke Smit herlezen. Dat schreef Volkskrant-columniste Evelien Tonkens daags voor de beëdiging van het kabinet-rutte. 1 Twintig bewindslieden, vier vrouwen: met die schamele score wordt niet eens voldaan aan het streefpercentage van 25 dat Joke Kool-Smit, icoon van de Nederlandse vrouwenbeweging en actief in de Partij van de Arbeid, begin jaren zeventig formuleerde voor het aantal vrouwen op verkiesbare plaatsen op kandidatenlijsten van haar partij. 2 Het kabinet-rutte is een eenheidsworst, concludeert Tonkens, en niet alleen in dit opzicht. Nul allochtonen zitten erin, op een enkeling na hebben alle bewindslieden al een ministerschap en/of Kamerlidmaatschap Over de auteurs Mare Faber is socioloog. Liesbeth Levy is redacteur van s&d. Noten zie pagina 37 achter de rug en bijna allemaal speelden ze een rol tijdens de formatie. Het kabinet is, kortom, een club oude vertrouwde bekenden. Tonkens kapittelt de premier, die kritiek op het hoge incrowd-gehalte afweert door vol te houden dat herkomst bij zijn keuzes geen factor was en dat kwaliteit het enige is dat telt. En hij komt er prima mee weg, zo is gebleken. Het kwaliteitsargument beoordeel mensen op wat ze doen, niet op wie ze zijn sluit dan ook naadloos aan op een meritocratisch ideaal dat stevig heeft postgevat in onze samenleving: het is aan ons allen om onze talenten te ontplooien (en te gelde te maken) en wie een ander de maat neemt doet dat uitsluitend op basis van het resultaat van die inspanningen. Achtergrondfactoren als sekse, etniciteit, leeftijd of woonplaats mogen iemands functioneren in de maatschappij op geen enkele manier belemmeren. Dit meritocratisch ideaal is, op zichzelf 33 foto b.houweling nationale beeldbank

2 34 beschouwd, een behartenswaardig streven. Het probleem is alleen dat het in de rauwe politieke praktijk van alledag nogal eens onder het containerbegrip eigen verantwoordelijkheid wordt geschoven. In die term ligt dan zowel een opdracht besloten als een element van (reële? of ook valse?) vrijheid: mensen moeten hun zaakjes netjes regelen, gebruikmakend van ruimte voor eigen keuzes. Vrij vertaald betekent dat algauw: succes is een persoonlijke verdienste en wie faalt, moet zelf de prijs betalen. Het meritocratisch ideaal wordt nogal eens onder het containerbegrip eigen verantwoordelijkheid geschoven Hier begint het te wringen, want bij zo n redeneertrant ligt gemakzucht op de loer. Wanneer elke structurele dimensie politieke machtsverschillen, sociaal-economische ongelijkheid, historisch gegroeide sociaal-culturele opvattingen irrelevant wordt verklaard, verzandt het meritocratisch ideaal in wensdenken. Precies dat is de fout die Mark Rutte maakt. Wás het maar zo dat kwaliteit het enige is dat telt. het moedergevecht Dat iemand als Tonkens, geconfronteerd met dit probleem, voor intellectueel houvast te rade gaat bij Joke Kool-Smit mag geen verrassing heten. Als geen ander heeft Smit naam gemaakt met het ontmaskeren van valse aannames over de keuzes van individuen, in het bijzonder die van vrouwen. In het inmiddels klassieke essay Het onbehagen bij de vrouw, in 1967 verschenen in De Gids, 3 pleitte zij, gedreven door een ideaal van ontplooiing in vrijheid, voor een gelijke verdeling van zorgtaken tussen mannen en vrouwen en voor invoering van een 30-urige werkweek. Met haar beschrijving van de sluimerende onvrede bij vrouwen die worstelden met het dominante ideaal van de zorgende moeder en echtgenote, raakte zij een gevoelige snaar. Het artikel zou de boeken ingaan als de aanzet tot de tweede feministische golf in Nederland. De kinderen die in die roemruchte jaren zeventig werden geboren zijn de ouders van nu. In één generatie hebben zich gigantische veranderingen voltrokken. Er werken veel meer vrouwen buitenshuis, veel meer mannen zorgen voor huis en kinderen, veel meer ouders maken gebruik van georganiseerde opvang. Het kostwinnersmodel is uit, het anderhalfverdienersmodel en het vier-om-vier-model zijn in. 4 Met alle keuzevrijheid en ruimte voor zelfontplooiing, deels gefaciliteerd en gestimuleerd door de overheid (zie het verbod op seksediscriminatie, het wettelijk recht op deeltijdarbeid, levensloopregelingen, gelijkberechtiging van andere leefarrangementen dan het traditionele man-vrouw huwelijk, tegemoetkoming in de kosten van kinderopvang), is het ideaal van Joke Smit grotendeels gerealiseerd tenminste, op het oog. Heeft de nieuwe vrijheid het onbehagen dat Smit signaleerde inderdaad doen verdampen? Of sluimert het door, is het misschien ingeruild voor nieuwe kwesties en obstakels? In dit nummer van s&d laten twee auteurs de Nederlandse Marja Vuijsje en de Belgische Ingrid Robeyns over deze vraag hun licht schijnen. Hun artikelen zijn te lezen als een poging om voorbij het verhitte publieke debat te komen dat sinds enige tijd woedt over de vraag of de weliswaar verschoven, maar nog altijd scheve taakverdeling tussen mannen en vrouwen een ernstige misstand is, dan wel een acceptabele of zelfs natuurlijke situatie. Op opiniepagina s en webfora lopen de emoties hoog op, en er is een aardige kast te vullen met boeken over glazen plafonds, ploetermoeders, bakfietsvaders, sleutelkinderen en de moedermaffia. Een greep uit de jongste titels: Wie wil er nog moeder worden? (Christien Brinkgreve & Egbert te Velde, 2006), Weg met het deeltijdfeminisme. Over vrouwen, ambitie en carrière (Heleen Mees, 2007), Leve de

3 burgertrut (Fleur Jurgens, 2007), Geen kinderen geen bezwaar. Waarom niet alle vrouwen moeder willen zijn (Emely Nobis, 2007), Fuck! Ik ben een feminist (Roos Wouters, 2008), De mythe van het glazen plafond (Marike Stellinga, 2009), Verwende prinsesjes. Portret van de Nederlandse vrouw (Elma Drayer, 2010). Opvallend is dat in deze hausse aan publicaties vrouwen vaker lijken te worden toegesproken dan mannen. Wie op een site als ikvader.nl, vaderkenniscentrum.nl of vaderschap.org de boekentips opzoekt, stuit vooral op praktische naslagwerken over babyverzorging en discussiefora over rechten en plichten na echtscheiding, geflankeerd door advertenties voor zorgverzekeringen en gezinsauto s. Verder springt in het oog dat er op elke keuze die een vrouw kan maken flink wat aan te merken valt: als ze kiest voor haar gezin en geen of slechts een kleine baan heeft is ze lui en verwend, als ze fulltime werkt en haar kinderen alle dagen naar de crèche brengt is ze een ontaarde moeder, als ze geen kinderen wil misschien wel een ontaarde vrouw. Al die harde woorden zullen de keuzestress van (kandidaat-) ouders niet dempen. Zorgen over de juistheid van eenmaal gemaakte keuzes, het gras dat groener lijkt bij de buren het zijn bijeffecten van de duur bevochten vrijheid om gebaande paden in te ruilen voor een zelf uitgestippelde levensweg. het goede leven Keuzestress heeft trekken van een luxeprobleem. Maar misschien hangt al dat onbehagen van vrouwen (en mannen) samen met een breder fenomeen: de nadruk die in onze sterk geëconomiseerde samenleving wordt gelegd op het tegen elkaar afwegen van kosten en baten en op presteren, geld verdienen en consumeren. Onbetaalde zorgarbeid staat naar verhouding laag aangeschreven, hoe hoog het maatschappelijk rendement ervan ook is. Een andere schaduwzijde van de nadruk op groei, productie en geldelijk gewin is dat rust en stilte schaars worden. Velen ervaren dat, maar zeker diegenen die werk en zorg combineren. Het beste uit twee werelden halen vereist doorzettingsvermogen, flexibiliteit en inventiviteit. En dan moet er nog gereflecteerd worden ook: draaien alle bordjes nog, gaat alles naar wens, heeft een ander arrangement niet eigenlijk de voorkeur? Tijd om na te denken is niet zomaar veroverd, want het tempo ligt hoog en de druk om optimaal bereikbaar en beschikbaar te zijn is fors. Zo beschouwd gaat modern emancipatiebeleid over veel meer dan droge arbeidsmarktparticipatiecijfers en kostenplaatjes alleen. Verstandig emancipatiebeleid staat in een nauwe relatie tot de dagelijkse praktijk, tot de ervaringen die volwassenen en kinderen opdoen in gezinnen in allerlei vormen en maten die hoeksteen van de samenleving. Hier ligt onmiskenbaar een opdracht voor de PvdA, die het thema arbeid, opgevat in de breedste zin des woords, immers tot haar core business moet rekenen. Een rapport van de Wiardi Beckman Stichting uit 2009, Kinderen eerst zou de leidraad moeten zijn maar dan ook écht getiteld Om de plaats van de arbeid, laat over de urgentie daarvan geen misverstand bestaan. Het rapport beschrijft vijf trends van mondialisering van de economie tot nieuwe aanspraken op de publieke sector en de effecten daarvan op tien verschillende terreinen die de arbeid betreffen. Over het vraagstuk werk en de rest van het leven wordt opgemerkt dat het denken hierover en het te voeren beleid nadrukkelijk in het teken zouden moet staan van niets minder dan de kwaliteit van het bestaan van jong en oud. Kinderen eerst zou de leidraad moeten zijn, maar dan ook écht. Een echo van deze visie is terug te vinden in het PvdA-verkiezingsprogramma uit 2010, waarin onder meer wordt gepleit voor flexibilisering van arbeidsuren en arbeidsplaatsen, hervorming van het stelsel van verlofregelingen 35

4 36 en een ruim aanbod van hoogwaardige en betaalbare kinderopvang. Het accent wordt gelegd op enerzijds het ondersteunen van de koopkracht van ouders met kinderen en anderzijds het stimuleren van de combinatie van arbeid en zorg. 5 Dit alles moet gelezen worden in het licht van de visie dat kansen scheppen alleen niet volstaat; het is ook zaak om achterstand en achterstelling [te] bestrijden en emancipatie [te] bevorderen. Zo nodig dwars tegen de remmende krachten van cultuur, religie of het ouderlijk huis in. 6 Het gaat om veel meer dan herziening van schooltijden of vergoeding van de kosten van kinderopvang In hoeverre de auteurs van het programma bij het schrijven van deze zinnen specifiek de vrouwenzaak in gedachten hadden blijft in het midden de betreffende passage draait erom dat het niet mag uitmaken waar je ouders geboren zijn, wat je postcode is, of je man, vrouw, homo of hetero bent maar het kernpunt is helder: emancipatie is geen puur individuele, maar een collectieve verantwoordelijkheid. Alleen langs die weg kan het meritocratisch ideaal een invulling krijgen die eerlijk is en die recht doet aan individuen van welke snit dan ook. geluk Welke accenten het kabinet-rutte in zijn emancipatiebeleid zal gaan leggen is nog onduidelijk de regeer- en gedoogakkoorden laten er weinig concreets over los, afgezien van het miljard aan bezuinigingen op de kinderopvang dat staat ingeboekt. 7 Mogelijk wordt er komend voorjaar licht op de zaak geworpen wanneer de minister van ocw, Marja van Bijsterveldt, het Actieplan Emancipatie presenteert. 8 Overigens zal dat plan behalve de emancipatie van vrouwen ook die van homoseksuelen bestrijken, zo is aangekondigd. 9 Voorlopig kunnen we naar concrete beleidsvoornemens enkel gissen, maar het vermoeden lijkt gerechtvaardigd dat op de eigen verantwoordelijkheid van werkende en/ of zorgende ouders flinke nadruk zal worden gelegd. In het slechtste geval wordt elk aspect van vrouwenemancipatie dat uitstijgt boven het opschroeven van de arbeidsmarktparticipatie weggezet als de zoveelste linkse hobby. Dat wij allen een eigen verantwoordelijkheid dragen voor de keuzes die wij maken op het vlak van carrière, huishouden en de opvoeding van kinderen en andere hulpbehoevenden in onze omgeving, betekent niet dat elk obstakel waar we op stuiten tot die eigen verantwoordelijkheid te reduceren valt. De momenteel zo hevig bediscussieerde kwesties rond het combineren van werk en zorg zijn, in elk geval ten dele, collectieve vraagstukken. Daarom gaat het niet aan om ze geheel op individuele vrouwen (en mannen) af te wentelen. Toch is juist dat wat er nu vaak gebeurt ( jij hebt er toch zelf voor gekozen om kinderen te krijgen en door te werken? ). Sterker nog, ouders die de dubbele belasting als zwaar ervaren definiëren het probleem in eerste instantie veelal precies zo: als hun persoonlijke, particuliere probleem, waar ze zelf mee zullen moeten dealen. Dat moeten ze ook, maar dat is niet het enige wat er moet gebeuren. Vraagstukken rond opvoeding, zorg en werk bieden de samenleving aanknopingspunten voor groei en ontwikkeling. Het gaat om veel meer dan praktische kwesties als herziening van schooltijden of vergoeding van kosten van kinderopvang. Het gaat ook om, bijvoorbeeld, ruime mogelijkheden voor her- en bijscholing van volwassenen op de werkvloer en daarbuiten, om een innovatieve ruimtelijke ordening (zo zou bij de inrichting van woonwijken standaard voldoende ruimte moeten worden ingepland voor kinderen om te spelen en voor ouders om elkaar te treffen) en om een krachtig onderwijsbeleid in brede zin (met een focus op de school als een kennis- en een morele gemeenschap). Als (werkende) ou-

5 ders, maar ook werkgevers en de overheid erin slagen om niet enkel financiële overwegingen maar ook de kwaliteit van het bestaan tot richtsnoer te verheffen bij het nemen van beslissingen, dan zal dat de keuzestress op gezinsniveau doen slinken en de keuzevrijheid doen groeien. Daar worden mensen gelukkiger van en de samenleving veerkrachtiger. Oude woorden blijken waar: het persoonlijke is politiek. Noten 1 Evelien Tonkens, Het witte belegen mannenkabinet, de Volkskrant, 13 oktober Joke Smit, Wij en de politiek, s&d 1972/3, p (geciteerd door Tonkens, ibid.). 3 Zie nl/_documenten/js/werk/ eriseenland/het-onbehagen-bijde-vrouw/onbehagen-eiel.pdf. 4 Het kostwinnersmodel houdt in dat één partner (meestal de man) werkt en de ander zorgt. Bij het anderhalfverdienersmodel werkt de een fulltime, de ander parttime. Bij de vier-omvier-constructie werken beide ouders vier dagen; ieder is één dag thuis bij de kinderen. 5 Iedereen telt mee, PvdA Verkiezingsprogramma 2010, p Ibid., p Preciezer: volgens het regeerakkoord zal in 2015 de totale bezuiniging op de zogenoemde formele opvang (kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, gastouders) e 995 mln bedragen. 8 Van dit actieplan wordt onder meer gerept in de antwoorden die premier Rutte gaf op Kamervragen van Ineke van Gent, ingezonden op 15 oktober Brief van de minister van ocw aan de Tweede Kamer d.d. 30 november 2010 (zie 37