De uitvaart van de toekomst en de rol van het gedenkteken HBA

Transcriptie

1 De uitvaart van de toekomst en de rol van het gedenkteken HBA Januari 2013 ing. Florens van der Gaag drs. Marjon Drenth

2 Inhoudsopgave Markt thema s 1 Cremeren versus begraven 2 Omgang met de dood/behoefte aan individuele invulling en rituelen 3 Multiculturele samenleving 4 Andere manieren om te begraven 5 Internet 6 Duurzaamheid Remmers en katalysators 7 Crisis 8 Grijze golf 9 Grafkosten 10 Wet- en regelgeving 11 Specifiek voor de natuursteensector 2

3 Inhoudsopgave DMU en marktpartijen 12 Consumenten 13 Uitvaartondernemers 14 Uitvaartverzekeraars 15 Gemeenten/besturen/stichtingen 16 Landelijke Organisatie voor Begraafplaatsen (LOB)/Landelijke Vereniging van Crematoria (LVC) 17 Natuursteenbedrijven Concept Orte, die gut tun 18 Orte, die gut tun Uitvaart van de toekomst 19 Uitvaart van de toekomst en de rol van het gedenkteken Conclusie en aanbevelingen natuursteensector 20 Conclusie en aanbevelingen 3

4 Inhoudsopgave Bronnen 4

5 Voorwoord In Nederland is het eeuwenlang de gewoonte geweest om overledenen te begraven. In de tweede helft van de vorige eeuw deed crematie echt haar intrede. Hoewel crematorium Westerveld als eerste crematorium van Nederland al in 1914 werd geopend, werd rond 1950 nog maar 2% van de overledenen gecremeerd. Sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw nam het aantal crematies sterk toe. Op dit moment is de verhouding omgekeerd en kiest 59,4%* van de Nederlanders voor cremeren. De Commissie Natuursteenbedrijf (de Commissie Natuursteenbedrijf (CNb) is een samenwerkingsverband van het HBA waarin de Algemene Nederlandse Bond van Natuursteenbedrijven (ABN), FNV Afbouw en Onderhoud en CNV Vakmensen zijn vertegenwoordigd) is zich uiteraard zeer bewust van deze ontwikkelingen en de dalende populariteit van begraven, welke een direct effect heeft op de gedenktekensector. Deze sector vormt een zeer belangrijk onderdeel van de natuursteenhandel in Nederland. Om een gezamenlijke koers voor de komende jaren te bepalen, bleek dat er unaniem een behoefte bestaat aan meer inzicht in de kenmerken van de verschillende scenario s voor de toekomst. USP heeft de Commissie Natuursteenbedrijf hierbij mogen ondersteunen, in de vorm van een kwalitatief marktonderzoek onder diverse experts. Naast gesprekken met leden van de CNb, hebben experts van verschillende achtergronden hun visie gedeeld met USP zodoende het plaatje van de toekomst vorm te geven. In het voor u liggende rapport wordt ingegaan op de visie van de experts, de visie van USP en het uitgevoerde deskresearch. Er wordt behandeld welke invloed de vele markt thema s hebben op de uitvaartsector en de manier waarop belangrijke partijen zullen veranderen zodat de uitvaart van de toekomst en de rol van het gedenkteken vormgegeven wordt. * Percentage gebaseerd op eerste drie kwartalen van 2012, bron: LVC 5

6 Onderzoeksverantwoording Om de onderzoeksvragen te beantwoorden zijn er gesprekken gevoerd met diverse experts. In onderstaande tabel en in de tabel op de volgende pagina zijn de experts opgenomen. Voornaam Bedrijf 1 Dhr. G. Agricola Cortlever Agricola B.V. 2 Dhr. M. Timmerman Timmerman Natuursteen B.V. 3 Dhr. R. van Dijk CNV Vakmensen 4 Mw. M. Heessels Rituele creativiteit 5 Dhr. J. Blaak Landelijke Vereniging van Crematoria 6 Dhr. J. Beltman Landelijke Organisatie voor Begraafplaatsen 7 Dhr. F. Fransen Monuta 8 Dhr. R. Fische DELA 9 Dhr. B. Holthof Crematorium Kranenburg, Zwolle 10 Mw. K. van der Haar-Bisschop Gemeente Zwolle 11 Mw. I. de Cloe Yarden 12 Dhr. J. Heskes Yarden 13 Mw. E. Van Ee Yarden 14 Dhr. G. de Kramer (telefonisch) Kramer Uitvaarten 15 Dhr. Koster (telefonisch) Uitvaartzorg Monuta Devotio Begrafenis- en crematiezorg 6

7 Onderzoeksverantwoording Voornaam 16 Dhr. K. Brugman (telefonisch) Bedrijf Monuta Westerveld en Van Beek Uitvaartverzorging en -verzekeringen 17 Dhr. J. Otten (telefonisch) Smorenburg Uitvaartverzorging 18 Dhr. Hulzebus (telefonisch) Uitvaartcentrum Ardante HH Hulzebus 19 Dhr. J. Tolsma (telefonisch) Uitvaartverzorging J AE de Boer & Zn 20 Dhr. Beukema (telefonisch) Beukema Uitvaartverzorging 21 Mw. M. Zeegers (telefonisch) Monica Zeegers Uitvaartverzorging 22 Mw. A. Geurts (telefonisch) V/d Laan Begrafenis- en Crematieverzorging Rapportopbouw Het voor u liggende rapport is als volgt opgebouwd. In het eerste deel van het rapport wordt ingegaan op de verschillende markt thema s die van belang zijn bij het vaststellen van het beeld van de uitvaart van de toekomst. Vervolgens wordt in het tweede deel van het rapport ingegaan op ontwikkelingen die fungeren als remmer en/of katalysator bij veranderingen in de uitvaartsector die gaande zijn, dan wel te verwachten zijn. In het derde deel van dit rapport worden de DMU en de verschillende marktpartijen beschreven. In deel vier wordt ingegaan op het concept Orte, die gut tun. Dit rapport wordt afgesloten met de uitvaart van de toekomst en de rol van het gedenkteken en conclusies en aanbevelingen die hierbij horen. 7

8 Terugblik en heden Om een blik in de toekomst te kunnen geven, is het belangrijk om kennis te hebben van de belangrijkste ontwikkelingen in de uitvaarsector uit het verleden. In de laatste decennia hebben er veel veranderingen plaatsgevonden in de uitvaartsector in Nederland. Had men in het begin van de twintigste eeuw nog geen keuzemogelijkheden wat betreft de uitvaart, is dat anno 2013 een heel ander verhaal. Om hier meer inzicht in te krijgen, starten we in In 1913 werd gestart met de bouw van het eerste crematorium in Nederland en op 1 april 1914 vond hier de eerste crematie, van dr. C. J. Vailliant, plaats. Deze crematie was destijds nog onwettig. Ondanks de druk vanuit de kerk, die cremeren heidens en onchristelijk vond, nam de vraag naar cremeren toe. Naar aanleiding van deze toenemende vraag werd cremeren in 1955 wettelijk toegestaan. Dit zorgde voor een enorme toename van het aantal crematies. In 1991, met het aannemen van de herziening van de Wet op lijkbezorging, zijn cremeren en begraven wettelijk gelijk gesteld. De toename van het aantal crematies leidde ertoe dat sinds 2003 cremeren populairder is dan begraven; in 2003 werden er in Nederland voor het eerst meer mensen gecremeerd dan begraven (50,6%). In 2012 is het crematiepercentage zelfs gestegen tot 59,4%*. De ontwikkelingen wat betreft cremeren hebben ook weer veranderingen met zich meegebracht. Sinds 1998 behoort, door wijzigingen in de Wet op de lijkbezorging, asverstrooiing op een zelfgekozen plaats tot de mogelijkheden. Daarvoor werd de as vrijwel altijd anoniem verstrooit door het crematoriumpersoneel op een daarvoor bestemd veld bij de crematorium. Door deze wijzing zijn de mogelijkheden voor asbestemming legio en zijn nabestaanden hier vaak meer bij betrokken. Ook op het vlak van begraven vinden er veranderingen plaats. Tegenwoordig kan men, naast de traditionele manier van begraven, kiezen om begraven te worden in de natuur (natuurbegraafplaatsen), bovengronds of in een kelder. * Percentage gebaseerd op eerste drie kwartalen van 2012, bron: CBS 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Begrafenis- en crematiepercentage Nederland (Bron: CBS) Begrafenissen Crematies 8

9 Terugblik en heden Mede door de komst van cremeren en alle aspecten die daar mee te maken hebben, maar ook doordat de maatschappij mondiger is geworden, de culturele invloeden en door de aandacht op tv, radio en internet (door verschillende tv-programma s, maar ook door reclames van verzekeraars en social media) denken en praten mensen tegenwoordig meer over de dood en uitvaart. Over het algemeen is de uitvaartsector niet trendgevoelig en de meeste veranderingen vinden pas na vele jaren plaats; cremeren is hier een goed voorbeeld van. Toch zijn er ontwikkelingen die wellicht minder lang de tijd nodig hebben, denk hierbij bijvoorbeeld aan nieuwe technieken zoals resomeren. In Nederland zijn al verschillende partijen bezig om deze techniek in Nederland te introduceren. Al deze ontwikkelingen en meer zullen verder worden toegelicht in dit rapport. DELA: Tariefsverhogingen leiden tot minder begrafenissen De dood is steeds minder een taboe Naast begraven en cremeren straks ook resomeren De begrafenis is vrijwel ten dode opgeschreven Natuurbegraafplaats heeft de toekomst Regel je eigen uitvaart nu online 9

10 Inhoudsopgave Markt thema s 1 Cremeren versus begraven 2 Omgang met de dood/behoefte aan individuele invulling en rituelen 3 Multiculturele samenleving 4 Andere manieren om te begraven 5 Internet 6 Duurzaamheid 10

11 1. Cremeren versus begraven Cremeren kent veel voordelen, maar men kiest vooral voor cremeren vanwege de lage kosten. Het crematiepercentage in de eerste drie kwartalen van 2012 lag op 59,4%*; een enorme toename ten opzichte van 1950 toen nog maar 2% van de Nederlandse bevolking werd gecremeerd. Aan de populariteit van cremeren ligt een aantal aspecten ten grondslag. Dit heeft onder andere te maken met de opstelling van de kerken die de keuze voor begraven of cremeren sinds de jaren zestig overlaten aan de gelovigen zelf. Geld speelt vaak ook een belangrijke rol. Dit werd door vrijwel alle experts en de ondervraagde uitvaartondernemers in de gesprekken aangegeven. Ondanks dat de kosten voor cremeren en begraven niet één op één met elkaar te vergelijken zijn en dat de meningen verschillen of cremeren echt goedkoper is, is de perceptie bij de meeste mensen dat cremeren goedkoper is. Mensen denken hierbij vooral aan de kosten die een grafsteen en de grafrechten met zich meebrengen. DELA vergelijkt jaarlijks de tarieven van gemeentelijke begraafplaatsen. Hieruit blijkt vaak dat er jaarlijks (vreemde) tariefverhogingen plaatsvinden. Volgens DELA leiden deze hoge grafkosten tot meer crematies. Een ander onderzoek toont aan dat 15% van de mensen die voor crematie kiezen dit doen vanwege de lagere kosten en dat 10% van de mensen die voor begraven kiezen, overweegt zich te laten cremeren als de grafkosten verder stijgen 1. Deze ontwikkeling wordt door alle experts met lede ogen aangezien. De meeste experts zijn van mening dat niet de financiën, maar juist het emotionele motief leidend zou moeten zijn. Het verhogen van de grafkosten ligt in handen van de gemeenten; zij mogen zelf bepalen wat zij rekenen voor grafkosten. Dit zijn kosten voor grafrechten, grafdelven en onderhoud van de begraafplaats. De verhogingen zijn vaak noodzakelijk om de gemeentelijke begraafplaatsen rendabel te houden. Ze kunnen echter ook een averechts effect bewerkstelligen. DELA ziet dat het aantal begrafenissen daalt op begraafplaatsen die hun tarieven fors hebben verhoogd. * Percentage gebaseerd op eerste drie kwartalen van 2012, bron: CBS Quote Vroeger bleef iedereen bij elkaar wonen en was het heel normaal dat de kinderen het graf onderhielden. Tegenwoordig wonen mensen veel verder van elkaar vandaan en ouderen willen hun kinderen daar niet mee belasten. Cremeren heeft nou eenmaal veel voordelen: het is goedkoper, nabestaanden hoeven geen graf te onderhouden, de plechtigheid staat veel meer in teken van de overledene in plaats van onze lieve heer, een aula is prettiger dan een kerk, alles vindt plaats op één plek waardoor je niet naar buiten hoeft en nabestaanden hebben heel veel keuze wat betreft asbestemming. 11

12 1. Cremeren versus begraven De hoge grafkosten zorgen voor een groot gat tussen cremeren en begraven. In deze gevallen leidt de tariefverhoging dus niet tot een verhoging van de totale opbrengsten van de begraafplaats. Er is dan zelfs de mogelijkheid dat de gemeente de tarieven nog verder moet verhogen, waardoor een visuele cirkel ontstaat. Gemeenten staan op deze manier voor een onmogelijke opgave om de begraafplaatsen kostendekkend te krijgen. Een expert geeft aan dat gemeenten zouden moeten experimenteren met de grafkosten door deze te verlagen, maar dat dit in de huidige tijd teveel onzekerheid met zich meebrengt. Opmerkelijk is dat de grafkosten per gemeenten erg verschillen. Uit het onderzoek van DELA bleek dat in 2011 het verschil tussen de goedkoopste en duurste begraafplaatsen in Nederland is opgelopen naar zo n Volgens DELA is transparantie van gemeentelijke tarieven ver te zoeken, aangezien iedere gemeente zijn eigen methode hanteert voor het bepalen van de kosten en vervolgens van de tarieven. Zo zijn er gevallen waarbij een gemeente forse tarieven rekent, terwijl een buurtgemeente soms voor duizenden euro s minder ook kostendekkend werkt. In 2008 riep de Tweede Kamer de gemeenten al op om de gemeentelijke tarieven voor het begraven transparanter en onderling beter vergelijkbaar te maken. De Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft in 2011 een kostenmodel gelanceerd, maar gemeenten zijn niet verplicht om met dit model te werken. De VNG stelt dan ook vast dat de oproep uit 2008 nog niet altijd tot verbetering heeft geleid. Quote Het gat tussen cremeren en begraven wordt steeds groter. Momenteel weet een gemeente ongeveer wat de inkomsten van een begraafplaats per jaar zijn. Op het moment dat je gaat experimenten, door bijvoorbeeld de grafkosten te verlagen, kunnen de inkomsten ook tegenvallen. Het is koffiedik kijken en in deze tijden neemt een gemeente dat risico liever niet. 12

13 1. Cremeren versus begraven Geen grafonderhoud als groot voordeel van cremeren gezien. Verder komt uit de Uitvaartmonitor naar voren dat het feit dat er geen grafonderhoud nodig is, de meest genoemde reden is om voor een crematie te kiezen. Ook redenen als geen zorgen voor nabestaanden en geen (verplicht) grafbezoek zijn vaak genoemde redenen om voor cremeren te kiezen. In de gesprekken met de experts zijn deze redenen ook veelvuldig aangegeven. Men geeft aan dat mensen hun nabestaanden niet willen opzadelen met grafonderhoud en -bezoek. Waar dit vroeger heel normaal was, is dat nu niet meer het geval. Dit heeft onder andere te maken met individualisering, maar ook omdat familieleden tegenwoordig niet altijd meer bij elkaar in de buurt wonen. Uiteraard zijn er ook een aantal praktische redenen om voor een crematie te kiezen, zoals dat alles zich binnen, op één plek, afspeelt en je niet naar buiten hoeft (i.v.m. weersomstandigheden), een crematie buiten kantooruren plaats kan vinden, een urn met daarin de as mee kan verhuizen, dat het mogelijk is om de as over meerdere urnen te verdelen zodat meerdere nabestaanden een deel van de as in bezit kunnen hebben, sommige mensen vinden cremeren hygiënischer en dat men meer tijd heeft om te bedenken wat zij willen doen met de overblijfselen van hun dierbare. Quote Vroeger bleef iedereen bij elkaar wonen en was het heel normaal dat de kinderen het graf onderhielden. Tegenwoordig wonen mensen veel verder van elkaar vandaan en ouderen willen hun kinderen daar niet mee belasten. Mensen willen hun nabestaanden niet opzadelen met ongemakken zoals verlenging van het grafrecht en ze willen nabestaanden niet verplichten om een bezoek aan de begraafplaats te brengen. De huidige generatie heeft minder behoefte aan het bezoeken van een graf. 13

14 1. Cremeren versus begraven Begraven vooral nog populair onder gelovigen. Als in 2012 het crematiepercentage 59,4% bedraagt, betekent dat dat 40,6% van de overledenen is begraven. Mensen kiezen meestal voor begraven vanwege hun geloof en/of omdat ze een plek willen om naar toe te kunnen gaan om te rouwen of om de overledene te herdenken. Andere redenen kunnen zijn dat men bang is voor vuur (en dus niet gecremeerd wil worden), er geen crematorium in de buurt is, er al een bestaand (familie)graf is of vanuit gewoonte/traditie. Met name in kleine dorpen speelt traditie nog een grote rol. Ondanks dat de kerk de keuze voor cremeren of begraven aan de gelovige overlaat, zijn er toch veel mensen die vanuit hun geloof ervoor kiezen om begraven te worden. Daarnaast zijn er andere geloven, zoals de Islam, waarbij de gelovigen alleen begraven mogen worden. Naast de traditionele begraafplaatsen komen er steeds meer andere manieren om te begraven bij. Voorbeelden hiervan zijn natuur begraven, bovengronds begraven en begraven in grafkelders. Deze vormen zullen verderop in het rapport nader aan bod komen. Quote Nabestaanden hebben vaak behoefte aan een plek waar ze naar toe kunnen om te rouwen en herdenken en kiezen dan vaak voor begraven. Door de komst van urnenmuren en -monumenten, waar mensen ook naar toe kunnen gaan, wordt dit wel steeds minder. De keuze om te begraven heeft meestal met het geloof te maken. Traditie, geloof, principiële overwegingen en eigen wens zijn de meest genoemde redenen om voor begraven te kiezen. Naast het feit dat steeds meer mensen kiezen voor cremeren, krijgen traditionele begraafplaatsen ook meer concurrentie van natuurbegraafplaatsen en grafkelders. 14

15 2. Omgang met de dood/behoefte aan individuele invulling en rituelen Geen taboe meer op de dood en uitvaart. Vroeger lag er een taboe op de dood en uitvaart. Er werd bijna niet over gepraat en mensen hadden vaak van tevoren niet aangegeven wat zijn of haar wensen voor een uitvaart waren. Vaak werd het regelen van de uitvaart dan ook overgelaten aan de nabestaanden. In 2010 hield Yarden een uitvaartonderzoek, waarbij de opmerkelijkste uitkomst was dat maar liefst 87% thuis spreekt over persoonlijke wensen voor de eigen uitvaart 3. Hieruit blijkt dat het taboe op praten over de dood duidelijk verleden tijd is. In de gesprekken benoemde de meeste experts het feit dat consumenten steeds meer en eerder nadenken over de dood en uitvaart. Dit zou onder andere komen door de komst van tv-programma s met de dood als onderwerp, voorbeelden hiervan zijn Over mijn lijk, De kist en Het familieportret. Maar ook de reclames van de verschillende uitvaartverzekeraars. Deze zetten mensen aan tot denken en maken de dood en uitvaart meer bespreekbaar. Internet speelt hier ook een grote rol in; mensen kunnen alles over de mogelijkheden met betrekking tot een uitvaart op internet vinden. Allerlei informatie, van verschillende soorten kisten tot de verschillende mogelijkheden van asbestemming, is voor iedereen te vinden. Een andere ontwikkeling die bijdraagt zijn de open dagen van crematoria en begraafplaatsen waar onder andere ritueelbegeleiders, uitvaartondernemers, natuursteenbedrijven en kunstenaars hun diensten en producten kunnen tonen. De meeste experts zijn blij met deze ontwikkelingen. De klant is koning en door het bespreekbaar maken, is het mogelijk om aan alle wensen en behoeften te voldoen. Quote Vroeger lag er een taboe op de dood en uitvaart. Dat is nu wel anders; iedereen heeft ideeën voor een uitvaart. Het is nu heel normaal om van tevoren al na te hebben gedacht over je uitvaart. Dit komt met name door de reclames van verzekeraars, maar ook door tv-programma s waarin de dood centraal staat. Dit is een goede ontwikkeling. 15

16 2. Omgang met de dood/behoefte aan individuele invulling en rituelen Het afscheid wordt steeds persoonlijker. Naast dat de taboe rondom de dood langzaam aan het verdwijnen is, is er ook sprake van personalisering. In het verleden, voor de opkomst van cremeren, stond bij een uitvaart vooral het geloof en de kerk centraal in een uitvaart. Hedendaags staat met name de overledene, de identiteit van de overledene en zijn of haar leven centraal. De experts geven aan dat mensen veel meer betrokken zijn bij de totstandkoming van de uitvaart. Waar vroeger de uitvaarten vrij standaard en in grote mate hetzelfde waren, zijn de uitvaarten tegenwoordig vaak uniek en persoonlijk. De ondervraagde uitvaartondernemers geven aan dat mensen mondiger zijn geworden en vaak van tevoren zelf al weten wat ze willen waarbij de overledene centraal staat. Enkele voorbeelden zijn het gebruik van PowerPoint presentaties waarbij vaak het leven van de overledene aan de hand van foto s wordt weergegeven, dat nabestaanden zelf spreken in plaats van een funerair spreker, het tonen van filmpjes, gebruik van eigen muziek en dat nabestaanden zelf de kist dragen. Quote Vroeger wist je van tevoren precies hoe de uitvaart eruit zou komen te zien: een praatje, muziek, nog een praatje, muziek, nog een praatje, etc. Tegenwoordig is het elke keer een verrassing. Mensen geven een eigen invulling aan de plechtigheid en dat zal de komende jaren alleen maar meer worden. Uit een onderzoek van Meike Heessels komt naar voren dat dit ook waarneembaar is in de manier waarop mensen omgaan met de as van de overledene. Nabestaanden maken steeds vaker gebruik van de mogelijkheid zelf een plek op het crematoriumterrein uit te zoeken en de as daar eigenhandig te verstrooien, geven gedurende een lange periode op eigen wijze betekenis aan deze plekken door bloemen en andere grafgiften op de plek van verstrooiing achter te laten en strooien steeds vaker de as op een zelfgekozen locatie 4. De personalisering is ook terug te vinden in grafstenen en -monumenten. In het verleden werden vooral standaard grafstenen geplaatst, terwijl er nu vaker gekozen wordt voor een persoonlijke invulling. Vaak toont de grafsteen of het monument daarbij een belangrijk onderdeel van het leven van de overledene. 16

17 3. Multiculturele samenleving Meer Islamitische begrafenissen in Nederland. Een multiculturele samenleving zoals Nederland kent veel verschillende nationaliteiten en geloven. Migranten uit het verleden hebben verschillende religies meegenomen en daarmee ook nieuwe rituelen aangaande de dood en uitvaart. Deze rituelen worden steeds zichtbaarder door de vergrijzing onder deze groep; in 2005 telde Nederland migranten van 55 jaar en ouder en in 2015 zal dat aantal gestegen zijn tot ruim Met name de Islam is een religie die veelvuldig voorkomt in Nederland en duidelijk een ontwikkeling in de uitvaartsector laat zien. Islamitische uitvaart Moslims worden altijd begraven en nabestaanden blijven de graven van hun overleden familieleden bezoeken. Een Islamitische regel is dat begraafplaatsen niet geruimd mogen worden (eeuwige grafrust). Onder ander door deze regel en vanwege de vaak nog sterke banden met het land van herkomst kiezen veel migranten, vaak de oudere generatie, er nog voor om in het land van herkomst te worden begraven. Het aantal moslims die zich in Nederland laten begraven neemt echter toe. Hier zijn een aantal redenen voor aan te wijzen. Een Islamitische regel is dat de overledene binnen 24 uur moet worden begraven. Sinds eind jaren negentig is het in Nederland mogelijk om een uitvaart nog dezelfde dag te laten plaatsvinden; dit was dan ook een belangrijke verbetering voor moslims. Daarnaast hebben veel moslims de wens om in de buurt van hun kinderen en kleinkinderen te worden begraven. 17

18 3. Multiculturele samenleving Steeds meer begraafplaatsen met Islamitische gedeelte in Nederland. Een ander belangrijk punt is dat steeds meer begraafplaatsen in Nederland aparte delen van de begraafplaats inrichten voor moslims. Het betreft vaak gemeentelijke begraafplaatsen; hiernaast is een overzicht te vinden met deze begraafplaatsen. Nederland heeft geen uitsluitend Islamitische begraafplaatsen. Zoals aangegeven is eeuwige grafrust voor moslims erg belangrijk. Bij de meeste Nederlandse begraafplaatsen met een Islamitisch gedeelte is dit (nog) niet mogelijk. Wel zijn steeds meer gemeenten dit aan het overwegen. Mocht dit in de toekomst wel mogelijk worden gemaakt, dan is het te verwachten dat het aantal moslims dat kiest om in Nederland te worden begraven zal toenemen. Naast Islamitische gedeelten komen er ook meer Surinaamse, Hindoestaanse en Chinese gedeelten bij. Het gaat hier echter om aanzienlijk kleinere aantallen. Quote Op begraafplaatsen zie je steeds vaker Islamitische, Surinaamse, Hindoestaanse en Chinese gedeelten. Vaak hebben deze religies en culturen andere rituelen, maar hier kan steeds vaker aan worden voldaan. Islamitische begraafaangelegenheden, bron: Stichting IBW 18

19 4. Andere manieren om te begraven: Natuurbegraafplaatsen Natuurbegraafplaatsen in trek vanwege milieu, lage kosten en geen grafonderhoud. Tegenwoordig zijn er steeds meer alternatieven voor mensen die zich willen laten begraven. Een van deze manieren is het begraven op een natuurbegraafplaats. Een natuurbegraafplaats is een begraafplaats waar de graven echt in de natuur liggen. De graven liggen niet netjes in rijen, maar zijn kriskras verspreid. Er zijn geen hekken of afrasteringen en ook geen echte grafstenen. Graven worden gemarkeerd met zwerfkeien of houten bordjes 6. Een andere omschrijving: wij definiëren natuurbegraafplaatsen als plekken waar het begraven een ondergeschikte rol speelt ten opzichte van de natuur en het landschap. Individuele graven zijn ondergeschikt aan het landschappelijke totaalbeeld 7. Vaak kiezen mensen voor een natuurbegraafplaats omdat ze op een ecologisch verantwoorde wijze begraven willen worden (milieuoogpunt), vanwege minder en eenmalige kosten (geen grafsteen en verlenging) en ook het feit dat nabestaanden zich niet om een graf hoeven te bekommeren speelt vaak mee. Daarnaast spreekt een natuurbegraafplaats bepaalde bevolkingsgroepen, zoals moslims, aan vanwege de vaak eeuwigdurende grafrust en de vrijheid om zelf de plek aan te wijzen (dit in verband met de traditie om richting Mekka te worden begraven). Nadelen van natuurbegraafplaatsen die mensen ervaren zijn dat een graf voor buitenstaanders lastig te herkennen is, men geen voorwerpen op het graf mag leggen, er slechts enkele natuurbegraafplaatsen zijn waardoor de afstand voor nabestaanden soms groot kan zijn en dat sommige natuurbegraafplaatsen niet over een (overdekte) afscheidsruimte beschikken. Quote Er is zeker een markt voor natuurbegraafplaatsen. Men kiest hiervoor omdat er geen grafbedekking is en dus geen onderhoud nodig is. Natuurbegraafplaatsen voorzien in een behoefte. Mensen die traditioneel begraven te duur vinden, zullen sneller voor een natuurbegraafplaats kiezen dan voor een crematie. 19

20 4. Andere manieren om te begraven: Natuurbegraafplaatsen Aantal natuurbegraafplaatsen in Nederland neemt toe. In tegenstelling tot Engeland en Frankrijk kwamen natuurbegraafplaatsen in Nederland maar moeilijk van de grond. Dit had onder andere te maken met regelgeving, grondprijs en de bevolkingsdichtheid. Inmiddels is er sprake van een gestage groei. Medio oktober 2011 waren er zes natuurbegraafplaatsen, zes gewone begraafplaatsen met natuuruitbreidingen en nog eens zeven natuurbegraafplaatsen in ontwikkeling in Nederland 8. De verwachting is dat de vraag naar natuurbegraafplaatsen de komende jaren zal toenemen. Verwachting is dat de vraag met name zal toenemen als de generatie uit de jaren zestig straks overlijdt. Deze generatie hecht minder aan tradities. In een land als Nederland, waar ruimte schaars is, is het lastig om ruimte te vinden om natuurbegraafplaatsen te ontwikkelen. Staatsbosbeheer heeft in het verleden al laten weten dat begraven in de natuur niet tot zijn kerntaken behoort. Daarnaast zijn er steeds meer traditionele begraafplaatsen die aan het vergroenen zijn. Reden hiervoor is dat mensen uitgekeken zijn op de velden van grijs steen. Dit kost echter enige tijd omdat een graf 25 jaar moet blijven liggen. Verwachting is dat er op korte termijn niet veel natuurbegraafplaatsen (uitgezonderd die al in ontwikkeling zijn) bij zullen komen, maar op lange termijn zal de vraag zodanig toenemen dat meer natuurbegraafplaatsen of begraafplaatsen met een natuuruitbreiding noodzakelijk zijn. - op welke wijze? - Ten koste van zowel traditioneel begraven als cremeren Quote De ontwikkeling van natuurbegraafplaatsen zal zowel invloed hebben op het percentage crematies, als op het percentage begrafenissen. Wat betreft natuurbegraafplaatsen; dit is nog maar het topje van de ijsberg. Natuurbegraafplaatsen en begraafplaatsen met natuuruitbreidingen, bron: Terebinth 20

21 4. Andere manieren om te begraven: Grafkelders Grote grafkelder geopend in Nederland om in te spelen op ruimtegebrek en behoefte aan goedkoop begraven. Een grafkelder is een kelder onder een kerk of onder een klein speciaal daartoe bestemd kapelletje of monument op het kerkhof 9. In het verleden waren grafkelders vooral bestemd voor leden van een bepaalde vooraanstaande of rijke familie. Een bekend voorbeeld hiervan is de grafkelder van het Nederlandse Koninklijk Huis. Naast deze familie grafkelders zijn er in Nederland niet veel grafkelders. In 2012 is op begraafplaats Zorgvlied een grote grafkelder, genaamd t Lalibellum, geopend. Het betreft een gravencomplex dat helemaal ondergronds ligt. Dit is uniek voor Nederland aangezien de graven gegroepeerd en overdekt zijn. Reden voor de bouw van deze grafkelder was dat het vooruitzicht was dat alle huidige graven van begraafplaats Zorgvlied in 2016 vol zouden liggen. Uitbreiding van de begraafplaats is niet mogelijk, alleen in de diepte. Met de grafkelder is het mogelijk om meer dan drie lagen per graf te begraven en zijn er minder paden nodig. De grafkelder biedt plaats aan kisten. Het grafkeldercomplex grijpt terug op vroegere culturele gewoonten. Toen stoffelijke resten van overledenen uit één gemeenschap vaak bij elkaar werden gebracht in een grafheuvel of herdenkingsplek. Overledenen worden na een uitvaartplechtigheid bijgezet in t Lalibellum. Na tien jaar kunnen nabestaanden besluiten of zij de kist langer in de grafkelder willen laten staan, verplaatsen of alsnog cremeren. In dat laatste geval kan de as worden bijgezet in een collectieve bewaarplaats in t Lalibellum en wordt de naam van de overledenen vermeld op een sokkel. Bijzetting in t Lalibellum is goedkoper dan een individueel graf aangezien dit geen hoge aanschaf- en onderhoudskosten met zich meebrengt. Quote Grafkelders en natuurbegraafplaatsen zijn goedkopere alternatieven voor mensen die begraven willen worden en daar is wel degelijk behoefte aan. Een grafkelder zoals in Amstelveen staat haaks op de ontwikkelingen dat mensen meer behoefte hebben aan herdenken en een individuele invulling geven aan een uitvaart. Toch is er een groep mensen die, vooral vanwege de kosten, graag in zo n grafkelder bijgezet wil worden. Het geeft ook wel weer een gevoel van saamhorigheid. Zorgvlied is wel the place to be, dus ik weet niet of een dergelijk grafkelder ook voor andere begraafplaatsen geschikt zou zijn. 21

22 4. Andere manieren om te begraven: Bovengronds Steeds meer Nederlanders bovengronds begraven. In Zuid-Europese landen, zoals Italië, Spanje en Portugal, maar ook in Zuid-Amerika, Azië en Nieuw-Zeeland worden overledenen bovengronds begraven in een cryptenmuur. Dit is een muur waarin de kisten in sommige gevallen wel tien hoog worden opgestapeld. In Nederland komt bovengronds begraven nog maar weinig voor. In Nederland hechten veel mensen nog aan begrippen als teraardebestelling en teruggegeven worden aan de schoot van de aarde 10. Het grootste voordeel van bovengronds begraven is de ruimte die ermee bespaard wordt. Andere voordelen die genoemd worden zijn de lage onderhoudskosten voor begraafplaatsen, de schone manier van begraven, het bieden van een alternatief voor cremeren en begraven, de beleving voor de nabestaanden (intiemer en intenser) en dat het goedkoper is aangezien een gedenkplaat niet zoveel kost als een (grond)grafsteen. In Nederland wordt op circa tien begraafplaatsen bovengronds begraven. Volgens Den Boer Econorm zijn daarnaast circa dertig gemeenten aan het onderzoeken of bovengrondse graven zal worden aangeboden en zijn er ook kerkelijke instellingen die overwegen bovengrondse graven toe te passen 11. Een andere vorm van bovengronds begraven is een grafheuvel. Een grafheuvel bestaat uit een ring van betonnen nissen in een cirkelvorm, die wordt ingepast in de omgeving. De heuvel biedt plaats aan tientallen bijzettingen in kist of kan worden gebruikt voor urnen. Een bijkomend voordeel van een grafheuvel is dat nabestaanden tijdens een bijzetting beschut staan en dat het in de zomer koel is. In Nederland zijn er nog geen dergelijke grafheuvels. Quote In Nederland zijn er, tot zover ik weet, geen grafheuvels, maar dit zou zeker een goede optie voor de toekomst kunnen zijn. 22

23 5. Internet Steeds meer mensen regelen zelf, vaak online, een uitvaart of onderdelen daarvan. Door de komst van internet kunnen mensen tegenwoordig zelf allerlei informatie rondom de uitvaart opzoeken. Vroeger waren mensen hiervoor vooral afhankelijk van uitvaartondernemers. Tegenwoordig kan men informatie vinden over begraafplaatsen, crematoria, de mogelijkheden voor asbestemming, uitvaartverzekeringen, etc. De ondervraagde uitvaartondernemers merken dat mensen hierdoor beter weten wat ze willen en mondiger zijn. Een andere ontwikkeling is dat nabestaanden zelf online een uitvaart kunnen regelen. Ook is het mogelijk dat mensen vooraf zelf vastleggen wat voor wensen zij ten aanzien van hun eigen uitvaart hebben. In sommige gevallen is het zelfs mogelijk om online de locatie en tijd van de plechtigheid vast te leggen, een kist en bloemen te bestellen, de catering te regelen, een grafsteen of urn te bestellen, etc. Vaak zijn er wel een aantal restricties verbonden aan het zelf online regelen van een uitvaart. De keuzemogelijkheden (voor kist, bloemen, catering, grafsteen/urn, etc.) zijn vaak beperkt, soms kan men niet zelf de locatie voor de uitvaart kiezen, etc. Daarnaast geven de experts aan dat veel mensen liever alles of bepaalde onderdelen met een uitvaartondernemer bespreken. De verwachting is deze ontwikkeling, het zelf regelen van een uitvaart, een vlucht zal nemen en dat in de toekomst steeds meer mensen dit zullen gaan doen. Quote Mensen hebben tegenwoordig steeds meer de regie in handen. Ze hebben vaak van tevoren al via internet informatie opgezocht en weten daardoor beter wat ze willen. Hierdoor is de rol van de uitvaartondernemer meer faciliterend geworden. Het zelf online regelen van een uitvaart klinkt mooi, maar een overlijden is toch altijd heel emotioneel. Mensen willen dan toch liever wat meer begeleiding. De keuze voor rouwkaarten en bloemen kunnen mensen wel online maken, maar de plechtigheid zullen ze toch willen doorspreken met een uitvaartbegeleider. 23

24 6. Duurzaamheid Duurzaamheid gaat een grotere rol in de uitvaartsector spelen. Duurzaamheid betreft de mate van schaarste van hulpbronnen waarmee welvaart wordt voortgebracht, zowel nu als in de toekomst. Bij duurzaamheid wordt gestreefd naar een ideaal evenwicht tussen economische, ecologische en sociale belangen. Ontwikkelingen die bijdragen aan welvaart en goed functionerende ecosystemen zijn duurzaam. Duurzaamheid is een begrip dat voornamelijk actueel is geworden na de VN Commissie Brundtland (1987) 12. Ook in de uitvaartsector gaat duurzaamheid een steeds grotere rol spelen. Steeds meer mensen zijn milieubewust bezig en dit houdt niet op na de dood. Bij een groene uitvaart of duurzame uitvaart kan men denken aan het drukwerk (gerecycled papier), de rouwstoet (minder of geen auto s), de grafsteen of urn (natuurlijke afbreekbare materialen) en de uitvaartkist (natuurlijke en afbreekbare materialen). Naast deze verschillende onderdelen van een uitvaart kan men ook bewust voor natuur begraven, bovengronds begraven of cremeren kiezen omdat dit milieuvriendelijker is dan begraven. Naast consumenten zijn ook verschillende partijen in de uitvaartsector bezig met duurzaamheid. Zo worden crematoria steeds groener door gebruik te maken van warmte-terugwin-systemen. Ook het feit dat er naar nieuwe, milieuvriendelijkere manieren van het ontbinden van een lichaam wordt gezocht, is een teken dat duurzaamheid een grote rol speelt. Deze rol zal in de toekomst alleen maar groter worden. 24

25 Remmers en katalysators 7 Crisis 8 Grijze golf 9 Grafkosten 10 Wet- en regelgeving 11 Specifiek voor de natuursteensector 25

26 7. Crisis De crisis zorgt ervoor dat mensen eerder voor cremeren kiezen. Crises zijn vaak aanjagers voor veranderingen; mensen zoeken in dit soort situaties naar creatieve oplossingen. De crisis waarin Nederland zich momenteel verkeerd lijkt wel degelijk invloed te hebben op de uitvaarsector. Ongeveer 70% van de Nederlands heeft een uitvaartverzekering, de helft daarvan moet na een overlijden of meer bijbetalen op de uitvaartnota 13. In een crisis hebben mensen over het algemeen minder geld te besteden of zijn zij hier terughoudender mee en letten zij hierdoor meer op de kosten. De meeste experts geven aan dat de kosten wel degelijk invloed hebben op de keuze voor cremeren of begraven. Zoals al eerder is aangegeven, is cremeren (wel of niet terecht) in de beleving van mensen goedkoper dan begraven en ook andere opties zoals natuur begraven en bovengronds begraven zijn goedkoper. In eerste instantie zullen mensen minder op de kosten letten op het moment dat er een duidelijke voorkeur is voor begraven. In dat geval kan men ook denken aan de goedkopere manieren van begraven: natuur begraven, begraven in een grafkelder of bovengronds begraven. Op het moment dat er geen voorkeur is en men let op de kosten, is de kans groot dat men voor cremeren kiest. Quote Op de volgende sheet zijn de gemiddelde kosten van een uitvaart en de verschillen tussen begraven en cremeren weergegeven. Wat betreft kosten wordt het gat tussen begraven en cremeren steeds groter. Op het moment dat iemand geen voorkeur voor begraven of cremeren heeft, zal er altijd voor cremeren gekozen worden en dat heeft alles met geld te maken. De crisis zorgt ervoor dat mensen eerder voor cremeren kiezen dan voorheen. 26

27 7. Crisis Kosten van begraven en cremeren zijn niet met elkaar te vergelijken; cremeren is in de beleving goedkoper. Tot en met de uitvaart zijn de kosten voor cremeren en begraven vrijwel hetzelfde. Daarna ontstaan de verschillen en deze zijn van veel aspecten afhankelijk. Zoals aangegeven zijn de grafkosten in elke gemeente anders. Daarnaast is het afhankelijk van het soort grafsteen dat men wil plaatsen, deze variëren in prijs van 800 tot of zo duur als men het wil maken. In het geval van cremeren zijn er ook verschillende mogelijkheden. Indien men kiest voor het verstrooien van de as zijn daar weinig kosten aan verbonden. Indien men kiest voor een sierurn en een bijzetting in een columbarium zullen de kosten hoger uitvallen. Door al deze mogelijkheden en verschillen is het moeilijk om de kosten voor een begrafenis en crematie één op één te vergelijken. Een opmerking is hier op zijn plaats: in deze voorbeelden is uitgegaan van de meest voorkomende kosten en de gemiddelde kosten. Extra kosten cremeren 14 Kostenpost Kosten van een uitvaart 14 Gem. kosten in Basistarief uitvaartverzorger Advertentie regionaal dagblad 500 Rouwkaarten (100 stuks, exclusief portokosten) 250 Vervoer naar het rouwcentrum 200 Eenvoudige doodskist 700 Opbaren in rouwcentrum 500 Rouwauto (zonder volgauto s) 225 Bloemstuk op kist 200 Kosten van het begraven of cremeren Koffie met cake (100 keer) 350 Bedankkaarten (100 stuks, exclusief portokosten) 260 Totaal Kostenpost Gem. kosten in Sierurn 350 Kostenpost Extra kosten begraven 14 Gem. kosten in Verstrooiing as bij crematorium of op zee 75 Bijzetten in columbarium (voor 5 jaar) 500 Verwerken in een asmedaillon 175 Grafkosten (voor 20 jaar) Grafsteen Totaal

28 7. Crisis Er worden steeds meer budget uitvaarten op internet aangeboden. Mensen die weinig te besteden hebben, gaan vaak op zoek naar goedkope alternatieven. Tegenwoordig zijn er veel partijen die goedkope, vaak online, uitvaarten aanbieden. Er bestaan al pakketten vanaf 1.150: Vaak zijn dergelijke pakketten minimaal van opzet, kunnen ze niet worden uitgebreid en ontbreken nog kostenposten zoals rouwkaarten, een grafsteen, etc. Toch lijkt hier behoefte aan te zijn, gezien de grote opkomst van dergelijke aanbieders. Quote Er vinden ook wel, zoals wij dat zeggen, technische uitvaarten plaats. Hier is minder beleving bij en mensen hechten vooral aan eenvoud, terwijl weer anderen hier vooral voor kiezen vanwege de prijs. 28

29 7. Crisis De crisis zorgt voor verticale integratie. Naast de gevolgen van de crisis voor de consument, heeft de crisis ook gevolgen voor de andere marktpartijen in de uitvaartsector. In tijden van crisis pakken ondernemers alles aan om de crisis door te komen; dat wil zeggen dat ze op zoek gaan naar andere manieren om inkomsten te genereren. Vaak kijkt men dan naar werkzaamheden die in het verlengde liggen van hetgeen dat zij al doen. Dit zal zeker, indien dit niet al het geval is, ook in de uitvaartsector gebeuren. Te denken valt aan uitvaartondernemers of begraafplaatsbeheerders die gerelateerde goederen en diensten zelf aanbieden in plaats van door te verwijzen naar andere partijen, bijvoorbeeld een uitvaartondernemer die zelf urnen gaat aanbieden. Een ander voorbeeld zou een grafdelver kunnen zijn die zich ook gaat toeleggen op het onderhoud van begraafplaatsen. Door het aanbieden van meerdere werkzaamheden is het vaak ook mogelijk om totaalconcepten aan te bieden. Vaak heeft dit de voorkeur, denk aan een uitvaartondernemer die alles aan kan bieden waardoor men maar met één persoon te maken krijgt en uiteindelijk maar één rekening ontvangt of een gemeente die één partij kan inschakelen om graven te delven en de begraafplaats te onderhouden. Vaak is te zien dat in betere tijden ondernemers de neiging hebben om zich weer te gaan richten op hun core business. Quote De crisis zorgt ook voor kansen voor ondernemerschap, bijvoorbeeld door verticale integratie. In de huidige economische situatie moet je zorgen voor een waardetoevoeging. Dit kan onder andere door totaaloplossingen aan te bieden voor partijen die het niet meer zien zitten, zoals gemeenten. 29

30 8. Grijze golf Het sterftecijfer zal in de toekomst toenemen. Vlak na de Tweede Wereldoorlog vond er een grote geboortegolf plaats. Hierdoor vindt er hedendaags een verandering in de bevolkingssamenstelling plaats; dat wil zeggen dat het aandeel ouderen in de bevolking stijgt. De komende jaren zal het aandeel 65- plussers dan ook fors groeien. Een logisch gevolg hiervan is, is dat in de toekomst het sterftecijfer zal toenemen. Hieronder is een prognose van het CBS van het aantal sterftegevallen voor de komende jaren weergegeven. Zoals te zien is in het figuur heeft het CBS de prognose ten opzicht van de prognose gemaakt in 2010 aardig bijgesteld. Desalniettemin is een stijging van het aantal sterfgevallen te verwachten. Quote Op het moment dat het totale sterftecijfer toeneemt, biedt dat kansen voor de hele uitvaartsector. Wij verwachten tot een stijging van het sterftecijfer met zo n 1% en in de jaren daarna een stijging van 1,5%. Vanaf 2020 zal een sterk stijgende lijn te zien zijn. 30

31 9. Grafkosten De verschillende initiatieven om de grafkostenproblematiek een halt toe te roepen, zijn nog niet succesvol. Zoals eerder aangegeven zorgen grafkosten ervoor dat begraven steeds duurder wordt. Deze ontwikkeling is al lange tijd gaande en de verwachting is dat dit ook de komende tijd zal doorzetten. Dit kan tot gevolg hebben dat mensen zich gedwongen voelen om zich te laten cremeren, omdat begraven te duur is geworden. Verschillende partijen, onder andere DELA en de LOB, maken zich hard om deze ontwikkeling een halt toe te roepen. DELA vergelijkt jaarlijks de tarieven van gemeentelijke begraafplaatsen en brengt de gemeenten met de hoogste stijging onder de aandacht. Deze aandacht heeft enkele successen met zich meegebracht. Een voorbeeld is de gemeente Naarden, die naar aanleiding van de berichtgeving door DELA haar grafkosten halvereerde. Dit is uiteraard maar een druppel op een gloeiende plaat. Een eerste stap in deze grafkostenproblematiek is, zoals eerder genoemd, transparantie. Op het moment dat het inzichtelijk is welke kosten er worden gemaakt, is het mogelijk te benchmarken en hiermee efficiencyverbeteringen te bevorderen. Zoals aangegeven heeft de VNG hiervoor een model gelanceerd, maar gemeenten zijn niet verplicht om hiermee te werken. Wellicht dat er in de toekomst meer gemeenten met dit model gaan werken of dat het zelfs verplicht wordt gesteld. Veel gemeenten proberen te outsourcen, maar slagen er niet in om een koper te vinden. Potentiële kopers zijn vaak niet geïnteresseerd in alleen een begraafplaats. De inkomsten uit grafrechten leveren vaak te weinig op en daarnaast is er vaak sprake van achterstallig onderhoud. Privatisering is in sommige gevallen wel succesvol, maar vaak komt dat omdat er dan ook een crematorium is gevestigd of dat deze gebouwd mag worden. Quote Verreweg de meeste begraafplaatsen, zo n 80%, zijn gemeentelijke begraafplaatsen. Het verhogen van de grafkosten door gemeenten heeft dan ook een grote impact. Het is niet zo dat mensen alternatieven hebben, want ze willen toch graag in hun woonplaats of vlak bij hun nabestaanden worden begraven. 31

32 10. Wet- en regelgeving De kans is groot dat mensen in de toekomst ook voor resomeren kunnen kiezen. Wat betreft de wet- en regelgeving zijn er twee zaken die de uitvaartsector in Nederland kan beïnvloeden: 1. Resomeren 2. Eeuwige grafrust Resomeren Resomeren is een alternatieve uitvaarttechniek waarbij het stoffelijk overschot wordt ontbonden in een oplossing van loog (vloeistof bestaat uit water en kalium-hydroxide) bij verhoogde tempratuur en druk 15. Resomeren is volgens onderzoek uitgevoerd door TNO duurzamer, milieuvriendelijker, ruimtebesparender en mogelijk voordeliger dan begraven en cremeren. Bij resomeren is de milieubelasting volgens TNO zelfs nul. Dit komt omdat de kosten van milieubelasting van het resomeren worden gecompenseerd door het recyclen van metalen. Momenteel worden in de Verenigde Staten en Canada proefprojecten uitgevoerd. Indien resomeren tot de mogelijkheden zal behoren, zal een uitvaart tot het moment waarop de overledene aan het zicht wordt onttrokken hetzelfde zijn als bij een crematie. Het enige verschil met cremeren is dat de overledene daarna in een andere installatie wordt geplaatst. Resomeren is momenteel nog niet toegestaan in Nederland, hier is een wetswijzing (Wet op de lijkbezorging) voor nodig. Dit komt vooral omdat Nederland (en Europa) nog niet overtuigd is van de veiligheid ervan in verband met de directe lozing van het vloeibare residu in het riool. Vrijwel alle experts geven aan dat de kans groot is dat resomeren in de toekomst wel wordt toegestaan. Volgens de experts zal dit nog wel een tijdje gaan duren en ook nadat het wettelijk is toegestaan, zal het jaren duren voordat mensen hier daadwerkelijk voor gaan kiezen. Mocht dit gaan gebeuren dan is de kans groot dat huidige crematoria een installatie voor resomeren aanschaffen en dit erbij gaan doen. Op lange termijn is het zelfs denkbaar dat resomeren, indien milieuvriendelijker, cremeren grotendeels gaat vervangen. Quote Alle manieren om een lichaam te verwerken zijn verbonden aan de vier basiselementen: vuur en lucht (cremeren), aarde (begraven) en daar zal op termijn water (resomeren) bijkomen. Resomeren zal, net als cremeren, een lange aanloop hebben. 32

33 10. Wet- en regelgeving Indien er meer plaatsen komen waar eeuwige grafrust mogelijk is, zullen meer moslims zich in Nederland laten begraven. Naast resomeren is er nog een ander alternatief om een lichaam te verwerken: cryomeren. Cryomatie of promessie is een alternatieve uitvaarttechniek waarbij het stoffelijk overschot wordt gevriesdroogd 16. Na het vriesdrogen blijft slechts een hoeveelheid poeder over. Volgens onderzoeksinstituut TNO is cryomeren duurzamer, milieuvriendelijker, ruimtebesparender en mogelijk voordeliger dan begraven en cremeren. De kans dat cryomeren op korte termijn in Nederland wordt toegestaan is erg klein; momenteel is het nog niet toegestaan in Nederland en wordt het nog nergens ter wereld toegepast. Eeuwige grafrust Voor moslims is eeuwige grafrust erg belangrijk; het is een Islamitische regel. Momenteel worden in Nederland graven bijna nooit meer voor eeuwig uitgegeven, omdat dit onpraktisch is en het de toekomstige exploitatie van begraafplaatsen teveel in de weg zit. Desondanks is de grafrust wettelijk zo geregeld dat wie deze ongestoord wenst te laten daartoe wel degelijk de mogelijkheid heeft. Dit blijkt ook uit het feit dat natuurbegraafplaatsen wel eeuwige grafrust kunnen bieden. Gezien de toenemende vraag realiseren steeds meer gemeentelijke begraafplaatsen een aparte gedeelte op de begraafplaats voor Islamitische graven en vaak behoort eeuwige grafrust, zoals op begraafplaats Kranenburg in Zwolle, tot de mogelijkheden. Op het moment dat meer begraafplaatsen eeuwige grafrust aanbieden, is de kans groot dat meer moslims ervoor kiezen om in Nederland te worden begraven. Naast moslims spreekt eeuwige grafrust ook andere geloven zoals het Christendom en Jodendom aan. Quote Eeuwige grafrust is voor veel mensen erg belangrijk en daarom zijn natuurbegraafplaatsen ook zo in trek. 33

34 11. Specifiek voor de natuursteensector Concurrentie van nieuwe partijen en andere partijen uit de uitvaartsector is een grote bedreiging. Naast de al genoemde remmers en katalysators zijn er ook nog zaken die veranderingen versnellen of juist afremmen voor de natuursteensector. De zaken die we zullen behandelen: 1. Concurrentie 2. Gebruik andere materialen 3. Andere manieren van begraven 4. Islamitische begrafenissen 5. Kritisch gekeken naar prijzen grafstenen Concurrentie De natuursteenbedrijven kunnen volgens de experts op veel concurrentie rekenen: Nieuwe partijen, veelal via internet: Waar voorheen nabestaanden door een uitvaartondernemer werden doorverwezen naar een steenhouwer, kunnen mensen nu zelf op zoek naar een grafsteen via internet. In sommige gevallen betreft het een website van een steenhouwer, maar er zijn ook ondernemers die alleen maar stenen leveren. Daarnaast is het ook mogelijk dat partijen uit het buitenland, bijvoorbeeld uit productielanden zoals China en India, de Nederlandse markt gaan opzoeken. Andere marktpartijen uit de uitvaartsector: Naast nieuwe partijen is het denkbaar en wellicht al het geval dat andere marktpartijen uit de uitvaartsector ook grafstenen, urnen en/of monumenten gaan aanbieden. Gezien de marges kan dit voor partijen als uitvaartondernemers en begraafplaatshouders zeer aantrekkelijk zijn. Quote Nederland is geen productieland en dus is het logisch dat de grootste bedreiging uit China en India komt. Mensen gaan steeds vaker online een grafsteen kopen; 6 tot 8 weken wachten is tegenwoordig heel gewoon. 34

35 11. Specifiek voor de natuursteensector Het gebruik van andere materialen en andere manieren van begraven zijn een bedreiging. Gebruik andere materialen Meerdere experts geven aan dat het een trend is om andere materialen dan natuursteen te gebruiken voor een grafmonument. Met name glas en hout worden steeds meer toegepast. Het gebruik van andere materialen voor een grafmonument past in het beeld dat de uitvaart steeds persoonlijker wordt; hierbij past ook een uniek grafmonument. Men lijkt zich hier in zekere zin af te zetten tegen de traditionele grafstenen. Daarnaast is de noodzaak om een grafmonument die eeuwig meegaat er niet meer. Andere manieren van begraven Andere manieren van begraven, zoals natuur begraven, keldergraven en bovengronds begraven, zijn een bedreiging voor traditioneel begraven en dus ook indirect voor de natuursteensector. Op natuurbegraafplaatsen worden geen grafstenen geplaatst, zoals op een traditionele begraafplaats. Dit geldt ook voor een keldergraf zoals die bij begraafplaats Zorgvlied is geopend. Bij bovengronds begraven wordt er vaak wel een natuurstenen plaat bevestigd, maar deze zijn qua omvang veel kleiner dan een grafsteen. Islamitische begrafenissen De opkomst van moslims die zich in Nederland laten begraven is een kans voor de natuursteenbedrijven, aangezien deze graven vaak zijn voorzien van een grafsteen. Quote Je ziet dat mensen ook naar andere materialen kijken. Waar vroeger de keuze voor natuursteen vanzelfsprekend was, wordt dat iets minder. Je ziet wel dat er ook vaak een combinatie wordt gebruikt, vaak natuursteen met glas. Mensen willen uniek zijn, maar op het moment dat zij iets anders zien in dit geval het gebruik van ander materiaal zijn we toch kuddedieren. 35

36 11. Specifiek voor de natuursteensector Kritische tv-programma s kunnen een bedreiging vormen. Kritisch kijken naar prijzen grafstenen Een expert geeft aan dat een mogelijke bedreiging voor de natuursteensector kan zijn dat bepaalde partijen eens goed naar de prijzen van grafstenen gaat kijken. Er zijn tegenwoordig veel consumenten tv-programma s die kritisch kijken naar bepaalde ontwikkelingen en onderwerpen, enkele voorbeelden zijn Radar, De Rekenkamer en Keuringsdienst van Waarde. In het verleden zijn ook uitvaartverzekeraars onder de loep genomen. Dit veroorzaakte de nodige onrust en zorgde ervoor dat mensen sceptisch gingen kijken naar de uitvaartverzekeraars. Quote Bij de verkoop van grafstenen gaat de prijs nog 5-6x over de kop. Je kan je afvragen hoe lang je dat nog volhoudt. 36

37 DMU en marktpartijen 12 Consumenten 13 Uitvaartondernemers 14 Uitvaartverzekeraars 15 Gemeenten/besturen/stichtingen 16 Landelijke Organisatie voor Begraafplaatsen (LOB)/Landelijke Vereniging van Crematoria (LVC) 17 Natuursteenbedrijven 37

38 12. Consumenten Steeds meer consumenten zullen een uitvaart of onderdelen daarvan zelf regelen. Naast de markt thema s en zaken die veranderingen versnellen of juist afremmen is het ook belangrijk te weten hoe belangrijke marktpartijen voor de uitvaartsector in de toekomst zullen veranderen. In dit deel van de rapportage wordt hierop ingegaan. In alle expertgesprekken komt naar voren dat de consument, ook veelvuldig klant genoemd, en de nabestaanden van de overledene ten alle tijden voorop staan. In dit geval is de uitdrukking Klant is koning erg op zijn plaats. Alle experts geven aan dat de consument ten alle tijden bepaald hoe de uitvaart eruit komt te zien. Een ontwikkeling die de experts met lede ogen aanzien is dat geld een steeds prominentere rol gaat spelen bij de keuze voor begraven of cremeren. Geen van allen willen naar de situatie dat mensen gedwongen worden om voor cremeren te kiezen. Zoals eerder aangegeven houden consumenten zich steeds meer bezig met de dood en daarmee ook met de uitvaart. Daarbij komt dat mensen steeds mondiger worden en een eigen invulling willen geven aan de uitvaart. Dit brengt onder andere met zich mee dat mensen meer zelf gaan regelen voor de uitvaart en meer gaan doen tijdens de uitvaart. Uit de gesprekken komt naar voren dat de rol van de consument in de toekomst alleen maar groter gaat worden. Naast de al genoemde redenen heeft dit ook te maken met de voorspelling dat mensen in de toekomst vaker zelf kunnen voorzien wanneer hun einde komt. Dit heeft op zijn beurt onder andere te maken met het feit dat mensen steeds ouder worden en hierdoor meer tijd hebben, vanwege de stijgende zorgkosten en de afnemende religie. Denkbaar is dat mensen bijvoorbeeld door het weigeren van medicijnen zelf hun einde gaan bepalen. Deze ontwikkeling zal ervoor zorgen dat mensen eerder en meer zelf of alles zelf rondom hun uitvaart zullen regelen. Quote Het allerbelangrijkste is om te anticiperen op de wensen van de klant; het bespreekbaar maken van wat een klant precies wil. In het verleden werd de as van de overledene vrijwel altijd op een veld bij het crematorium verstrooit. Het kwam voor dat mensen jaren hierna aangaven dit te anoniem te vinden en behoefte hadden aan een plek om naar toe te kunnen gaan. Hier moet je dan ook iets mee doen en dat is dan ook gebeurd. In de toekomst is de zorg bijna niet meer te betalen. Mensen zullen dan kunnen besluiten om geen medicijnen meer te nemen om zo zelf hun einde te kunnen bepalen. 38

39 12. Consumenten De invloed van de uitvaartverzekeraars en uitvaartondernemers zal kleiner worden. Consumenten worden nu vaak geadviseerd door uitvaartondernemers en uitvaartverzekeraars. Zoals aangegeven geven de meeste experts aan dat de klant zelf alles bepaald, toch geven ook enkele experts aan dat mensen gestuurd worden door uitvaartondernemers en uitvaartverzekeraars richting cremeren. Dat wil zeggen dat deze partijen de consument wijzen op de voordelen van cremeren. Door de verwachte verandering, dat mensen zelf meer gaan regelen, zal de invloed die deze partijen hebben minder groot worden. Quote Een nadeel dat mensen steeds meer zelf gaan regelen is dat zij van tevoren al bepaald hebben wat zij willen en hierdoor kiezen op basis van wat zij al kennen. Dit terwijl er zoveel andere mogelijkheden zijn waar zij vaak nog niets vanaf weten. Via internet zelf dingen regelen is de toekomst en dat kan snel gaan, kijk maar eens naar de reisbranche. 39

40 13. Uitvaartondernemers Uitvaartondernemers krijgen een meer faciliterende rol, waardoor zij meer tijd hebben voor andere onderdelen. Uitvaartondernemers worden door vrijwel alle experts als zeer belangrijk gezien in het tot stand komen van een uitvaart. Vaak zijn uitvaartondernemers als eerste bij de nabestaanden en begeleiden en informeren zij de nabestaanden gedurende het gehele proces. Een uitvaartondernemer wordt daarbij vaak als vertrouwenspersoon gezien. De meeste uitvaartondernemers geven aan dat zij geen invloed hebben op de keuzes die de mensen maken. Toch zijn uitvaartondernemers degene die de mensen informeren over de mogelijkheden en ze kunnen wijzen op voor- en nadelen van cremeren of begraven. Met name op het moment dat mensen nog geen keuze hebben gemaakt, zullen zij vaak afgaan op de informatie die zij van een uitvaartondernemer ontvangen. Zoals aangegeven zal de invloed van de uitvaartondernemers in de toekomst minder groot worden. Mensen zullen van tevoren zelf al informatie hebben ingewonnen en een keuze hebben gemaakt. Ook de verwachte ontwikkelingen op het gebied van het online zelf regelen van een uitvaart, zal ervoor zorgen dat uitvaartondernemers een meer faciliterende rol krijgen. Dit zal in grote mate gelden voor een aantal onderdelen van een uitvaart. Door deze ontwikkeling zullen de uitvaartondernemers zich meer kunnen gaan richten op andere onderdelen zoals voorlichting geven, rouwbegeleiding en nazorg. Quote Mensen maken vaak van tevoren hun keuze al. Als uitvaartondernemer wil je geen invloed uitoefenen, maar als je dat wel wilt kan je mensen wel naar een kant toepraten. In 95% van de gevallen is de keuze voor cremeren of begraven al gemaakt door de overledene of de familie. Vroeger zei men: Zegt u maar hoe het hoort. Nu zeg ik: Hoe wilt u het? Uitvaartondernemers zullen in de toekomst meer op een eventmanager gaan lijken. 40

41 14. Uitvaartverzekeraars De invloed van uitvaartverzekeraars zal afnemen. In Nederland zijn er drie grote uitvaartverzekeraars die het merendeel van de markt in handen hebben: DELA, Monuta en Yarden. Deze uitvaartverzekeraars beschikken over verschillende uitvaartlocaties en uitvaartverzorgers. Net als de uitvaartondernemers hebben de uitvaartverzekeraars invloed op de consument; dit vanwege van de uitvaartlocaties en uitvaartverzorgers die een verzekeraar heeft. De verzekeraars zullen hun klanten naar deze uitvaartlocaties en uitvaartverzorgers verwijzen. Deze uitvaartverzorgers en uitvaartlocaties informeren op hun beurt de mensen en beïnvloeden daarmee de keuzes die ze maken. Ook deze uitvaartverzekeraars geven aan niet te sturen, maar onbewust gebeurt dit wel degelijk (zie voorbeeld rechts hieronder). Net als bij de uitvaartondernemers is het de verwachting dat de invloed van de uitvaartverzekeraars zal afnemen, doordat de consumenten zelf meer invloed krijgen. Een andere ontwikkeling die hier ook aan bijdraagt, is dat mensen steeds vaker een uitvaartverzekering afsluiten voor een bepaalde periode in hun leven. Dit zijn vaak periodes dat mensen nog niet over veel geld beschikken, zoals wanneer men net gaat werken. Op het moment dat ze wel financiële reserves hebben opgebouwd, zullen zij de uitvaartverzekering opzeggen en de (extra) kosten van de uitvaart zelf betalen. Op het moment dat dit gebeurt, bepaald de consument zelf of en welke uitvaartondernemer hij of zij inschakelt. Quote Nu bepalen verzekeringsmaatschappijen vaak welk uitvaartcentrum wordt ingeschakeld, terwijl mensen het recht hebben dit zelf te kiezen. De verzekeraars bepalen dus welk uitvaartcentrum, kies je een andere dan kost het geld. Bij ons staat de klant centraal en wij zullen nabestaanden nooit sturen richting cremeren. Ik vraag me wel af hoe dit bij andere verzekeraars is. 41

42 15. Gemeenten/besturen/stichtingen Gemeenten, besturen en stichtingen kunnen als remmers en katalysatoren in de uitvaartsector worden gezien. Gemeenten, besturen en stichtingen verantwoordelijk voor begraafplaatsen en crematoria hebben geen grote, directe invloed op de DMU, maar kunnen eerder als remmers en katalysatoren worden gezien. Gemeenten, besturen en stichtingen bepalen het beleid van de begraafplaatsen en crematoria die zij in bezit hebben. Voorbeelden hiervan zijn: wel of geen Islamitisch gedeelte openen op de begraafplaats, de regels wat betreft afmetingen van grafmonumenten, de grafkosten, etc. Deze besluiten hebben weer invloed op de consument. Op het moment dat een gemeente besluit een Islamitisch gedeelte te reserveren op een begraafplaats kan dit de keuze van de moslims woonachtig in de buurt van de begraafplaats beïnvloeden. Een ander voorbeeld is de hoogte van de grafkosten; op het moment dat deze te hoog zijn, kan dit de mensen woonachtig in de buurt van de begraafplaats beïnvloeden waardoor zij eerder voor cremeren kiezen. Zo zijn er meer voorbeelden te noemen van de manieren waarop gemeenten, besturen en stichtingen de keuze van de consumenten indirect beïnvloeden. Quote Sinds 2000 is de tendens om meer toe te laten op de begraafplaats, dit omdat er meer behoefte is aan eigen uitingen van de dierbare in de steen. Hierbij moet je soms wel afwegingen maken van wat je nog esthetisch verantwoord vindt. Gemeenten die de grafkosten alsmaar verhogen hebben blijkbaar nog niet door dat dit averechts werkt; zo jaag je mensen weg en krijg je je begraafplaats nooit kostendekkend. 42

43 16. LOB/LVC De LOB en LVC hebben weinig invloed op de consument, maar des te meer op hun leden. De Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen (LOB) is de vereniging voor houders van begraafplaatsen in Nederland. De LOB treedt op als vertegenwoordiger van circa 80% van de Nederlandse begraafplaatsen en ondersteunt haar leden middels het verzamelen en doorgeven van kennis, ervaring en advies. De LOB fungeert hierbij tevens als kwaliteitsbewaker van de inhoudelijke (maatschappelijke en ethische) betekenis van het begraven, alsook van het praktische, technische, administratieve en bedrijfsmatige beheer en bestuur van de aangesloten begraafplaatsen. Als externe belangenbehartiger vertegenwoordigt de LOB de aangesloten begraafplaatsen bij overheidsorganen en brancheorganisaties en treedt op als woordvoerder en voorlichter richting pers en publiek wanneer het collectieve belang dat vereist 16. De Landelijke Vereniging van Crematoria (LVC) is een zogenaamde brancheorganisatie, waarbij alle crematoria in Nederland zijn aangesloten. Tijdens bijeenkomsten van de leden worden onderwerpen aan de orde gesteld die voor de branche als geheel van belang zijn. Er wordt informatie uitgewisseld over de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van rouwverwerking, dienstverlening, wetgeving en techniek. In veel gevallen treedt de LVC op als spreekbuis van de crematoria in de richting van bijvoorbeeld overheid en pers. Ook bij wetenschappelijk onderzoek wordt de LVC betrokken 17. Voor beiden geldt dat zij weinig invloed hebben op de consument, maar wel een groot bereik hebben onder hun leden; de begraafplaatshouders en crematoria. Zij kunnen hun leden op de hoogte brengen van de laatste ontwikkelingen in de markt en vervullen daarmee een belangrijke rol in de uitvaartsector. De verwachting is dat deze rol in de toekomst niet inhoudelijk zal veranderen. Wellicht dat door de komst van resomeren de LVC enkele veranderingen zal doormaken. 43

44 17. Natuursteenbedrijven Momenteel zitten de natuursteenbedrijven achter in de keten. Natuursteenbedrijven hebben weinig tot geen invloed op de DMU. Natuursteenbedrijven worden pas ingeschakeld op het moment dat er al gekozen is voor begraven (grafmonument) of cremeren (urnmonument) en zitten dus achterin de keten. In de toekomst zal dit niet veranderen. Wat wel zal veranderen is dat mensen eerder zelf op zoek gaan naar en contact opnemen met de natuursteenbedrijven. Momenteel verwijzen vooral uitvaartondernemers, begraafplaatshouders en crematoria de mensen door naar de natuursteenbedrijven. In de toekomst zal men zelf, vaak via internet, op zoek gaan naar een regionaal natuursteenbedrijf. Voor de natuursteenbedrijven is het dan ook belangrijk om online goed vindbaar te zijn en over een goede website (veel creatieve voorbeelden van alle mogelijkheden) te beschikken. Uiteraard is een goede showroom waar nabestaanden voorbeelden kunnen bekijken ook noodzakelijk. Natuursteenbedrijven kunnen ook op verschillende manieren de consumenten actief bereiken door bijvoorbeeld deel te nemen aan open dagen van crematoria of begraafplaatsen, advertenties te plaatsen, etc. Quote De natuursteenbedrijven zitten achter in de keten en hebben niet zoveel invloed. Dat maakt niet dat ze niet belangrijk zijn voor de uitvaartsector. Ik heb het gevoel dat de steenhouwers zijn ingedut en een houding hebben van het komt allemaal wel goed. De natuursteenbedrijven zouden een voorbeeld moeten nemen aan crematoria; deze zijn vaker zakelijker ingesteld. Een grafsteen is een low-interest product. Dat maakt het lastig voor de natuursteenbedrijven om aan promotie te doen. 44

45 Concept Orte die gut tun 18 Orte, die gut tun 45

46 18. Orte, die gut tun Het concept speelt goed in de behoefte van nabestaanden aangaande de natuur en rust. Tijdens de gesprekken in de tweede fase van het onderzoek is het concept uit Duitsland: Orte, die gut tun aan de experts voorgelegd om te achterhalen wat zij van dit concept vinden en in hoeverre zij verwachten dat een dergelijk concept ook in Nederland zal slagen. Uitleg concept Orte, die gut tun is een grafsteenconcept bedacht in Duitsland en speelt in op de problematiek waar veel begraafplaatsen mee te maken hebben, namelijk het ontstaan van lege plekken op de begraafplaatsen waardoor de kosten stijgen. Daarnaast staat centraal in het concept de behoeften die nabestaanden hebben om, ondanks dat zij een bewuste keuze hebben gemaakt voor een manier van bijzetting zonder grafonderhoud (ten dele ook zonder naamsvernoeming (anoniem)), toch rouwhandelingen aan de bijzettingplaatsen of grafsteden uit te voeren. Het concept houdt in dat in bestaande of nog te ontstane vrije oppervlakten monumenten worden geplaatst en ruimtes worden gecreëerd waar nabestaanden kunnen zitten om dichtbij het monument en de overledene te kunnen zijn. De ruimtes zijn ruim opgezet en bevatten veel groen (gras, struiken en bomen). Nabestaanden zijn niet verplicht om grafonderhoud te plegen, dit zal opgepakt moeten worden door de begraafplaatsverantwoordelijke. Quote Mensen houden van de natuur en rust, wat dat betreft speelt dit concept daar heel goed op in. Je ziet inderdaad dat mensen behoefte hebben om bloemen en persoonlijke dingen zoals knuffelberen en waxinelichtjes neer te leggen. Ik kan me voorstellen dat het idee van monumenten ook goed bij crematoria zou passen, die hebben over het algemeen geen historisch verleden en monumenten kunnen dan wel iets extra s bieden voor een urnenbegraafplaats. 46

47 18. Orte, die gut tun De meeste experts zijn positief over het concept, maar er zijn nog wel wat bezwaren en/of twijfels. Vrijwel alle experts zijn positief over het concept. De problemen waarvoor dit concept is ontwikkeld, zijn ook bestaande problemen in Nederland. In Nederland kampen veel begraafplaatsen met vrije oppervlakten, waardoor inkomsten verminderen en onderhoudskosten stijgen. Daarnaast geven de experts aan dat nabestaanden over het algemeen meer behoefte hebben aan rouwhandelingen aan de bijzettingsplaatsen of grafsteden. Dit geldt bijvoorbeeld voor natuurbegraafplaatsen, waar mensen vaak toch bloemen of andere spullen bij een graf willen leggen terwijl dit vaak niet is toegestaan, of bij urnenmuren, strooivelden en urnengraven. Het concept speelt dus ook in op de problematiek in Nederland. De experts zijn met name positief omdat het concept zorgt voor aantrekkelijke begraafplaatsen en dit zou op zijn beurt begraven weer aantrekkelijker maken. Wat vervolgens weer een positief effect heeft op de exploitaties van begraafplaatsen. Een groene begraafplaats waar mensen alle ruimte hebben om te rouwen, spreekt de meeste experts ook aan. Dat men van groen houdt, blijkt onder andere ook uit de opkomst van de natuurbegraafplaatsen. Dit concept speelt daar in een zekere zin ook op in. Een aantal experts geven aan dat er al een aantal begraafplaatsen in Nederland zijn die eruit zien zoals het concept beoogd, bijvoorbeeld Begraafplaats & Crematorium Westerveld in Driehuis. Daarnaast merken een aantal experts op dat het idee van het concept: groen, ruimte voor de nabestaanden en de monumenten ook goed toepasbaar voor crematoria is. Er zijn dan ook al een aantal crematoria die een monumententuin hebben, echter hierbij ontbreekt nog vaak de ruimte en bijvoorbeeld bankjes voor de nabestaanden. Naast dat de experts positief zijn over het concept, zien zij ook enkele bezwaren of hebben zij twijfels: - Is het concept wel rendabel? Op het moment dat op een begraafplaats steeds meer vrije oppervlakten komen, zal dit de aantrekkelijkheid niet ten goede komen, daar zijn de experts het over eens. Echter, indien men kiest voor het concept zullen de onderhoudskosten aanzienlijk stijgen. Daarbij zijn er veel minder graven te realiseren dan voorheen. Mocht het sterftecijfer en daarmee het aantal begrafenissen toenemen, kunnen begraafplaatsen te kampen krijgen met ruimtegebrek. 47