Delft in regionaal perspectief

Transcriptie

1 Delft in regionaal perspectief Economisch en fysiek domein Peter Louter Pim van Eikeren M Regioverkenning Delft Opdrachtgever: Gemeente Delft Contactpersonen bij opdrachtgever: Bert den Uijl en Inge van de Water Bureau Louter Rotterdamseweg 183c 2629 HD Delft Telefoon:

2 Woord vooraf Er komen diverse uitdagingen af op de gemeente Delft. Zelden zagen gemeenten zich gesteld voor zulke ingrijpende veranderingen als momenteel. Gewezen kan bijvoorbeeld worden op de drie decentralisaties van Rijkstaken. En voor Delft specifiek is de aanstaande oprichting van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) van groot belang. Het College van B&W van Delft wil zicht krijgen op de positie van de gemeente binnen de omgeving voor verschillende functies en zich oriënteren op de toekomst. Het College vraagt zich af welke functies ook in de toekomst in stand gehouden kunnen worden of zelfs kunnen worden versterkt en wat daarvoor nodig is. Zicht op trends en het op een rijtje zetten van feiten en cijfers zijn instrumenten om de positie van Delft in perspectief te plaatsen. Aan Bureau Louter is gevraagd dit onderzoek uit te voeren. In dit rapport staan het economische en fysieke domein centraal. Dit rapport is opgesteld door Peter Louter en Pim van Eikeren, beiden werkzaam bij Bureau Louter. Naast dit rapport is tevens een afzonderlijk rapport opgesteld, namelijk Delft in regionaal perspectief, sociaal domein. Bij dat rapport is samengewerkt met Royal Haskoning DHV (Pieter van Ree) en IROKO (Peter van Nes en Veronique Stevens).. Deze hoofdlijnenrapportage Delft in regionaal perspectief. economisch en fysiek domein is mede gebaseerd op specifiek verzamelde informatie: Regioverkenning Delft. Achtergrondrapportage: Facts & figures. Veel van de informatie in de kennisboxen in deze hoofdlijnenrapportage is daarop gebaseerd. Daarnaast zijn een Vitaliteitscan Delft 2013 en een Woonaantrekkelijkheidscan Delft 2013 opgesteld. Op allerlei aspecten wordt Delft daarin gepositioneerd ten opzichte van het nationaal gemiddelde en een benchmark vaan vergelijkbare steden. Wij danken allen die hun medewerking hebben verleend aan het onderzoek. Het onderzoek is begeleid door een begeleidingsgroep vanuit de gemeente Delft, bestaande uit Thea Buurman, Jan Piet van der Mijl, Bert den Uijl en Inge van de Water. De dagelijkse begeleiding lag bij Bert den Uijl, die daar met veel inzet en op prettige en vakkundige wijze invulling aan heeft gegeven. Delft December 2013

3 Inhoud Waarom dit onderzoek? 1 1 (Technische) Kennisstad: De Delftse economische meerwaarde 7 Hoofdlijn/Leitmotiv 7 Kennisbox 1.1 Economische taakverdeling in een polycentrische agglomeratie 9 Kennisbox 1.2 Een stad met specifieke economische specialisaties 12 Kennisbox 1.3 Ingrijpende transformatie van Delftse economie 14 Kennisbox 1.4 De Delftse economische meerwaarde: technische kennissectoren 16 Kennisbox 1.5 Haperende werkgelegenheidsgroei 21 Epiloog/beschouwing 22 2 Woonaantrekkelijkheid: de Battle for Brains 24 Hoofdlijn/Leitmotiv 24 Kennisbox 2.1 De specifieke woonaantrekkelijkheid van Delft 26 Kennisbox 2.2 De haperende kenniswerkersfunctie van Delft 30 Kennisbox 2.3 Delft studentenstad 33 Epiloog//beschouwing 34 3 Ruimtelijke relatiepatronen: opereren op diverse schaalniveaus 36 Hoofdlijn/Leitmotiv 36 Kennisbox 3.1 Een lappendeken van samenwerkingsverbanden 38 Kennisbox 3.2 Elk relatiepatroon zijn eigen ruimtelijk schaalniveau 40 Kennisbox 3.3 Wat heeft Delft met de buren? 44 Epiloog//beschouwing 46

4 Waarom dit onderzoek? Het College van B&W van Delft wil zicht krijgen op de positie van de gemeente binnen de omgeving voor verschillende functies. Met name twee schaalniveaus lijken relevant, namelijk de schaal van de Zuidvleugel van de Randstad en de directe omgeving: de subregio, bestaande uit de gemeenten Delft, Rijswijk, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp en Westland. Het College vraagt zich af of deze functies ook in de toekomst in stand gehouden kunnen worden of zelfs kunnen worden versterkt en wat daarvoor nodig is. Zicht op trends en het op een rijtje zetten van feiten en cijfers zijn instrumenten om de positie van Delft in perspectief te plaatsen. Centrale vraag De centrale vraag in dit rapport is: Wat is de positie van Delft in de omgeving? Daarbij is onderscheid gemaakt tussen het economische en het fysieke domein. Per domein en per thema daarbinnen is het ook de vraag op welk ruimtelijk schaalniveau Delft opereert. Binnen het economische domein zijn relevante thema s de economische ontwikkelingen en economische specialisaties van Delft in regionaal perspectief en de arbeidsmarkt in brede zin. Binnen het fysieke domein zijn relevante thema s bedrijfsruimte, woonruimte (en de woonomgeving), infrastructuur en groen & water. De twee domeinen hangen onderling samen en beïnvloeden elkaar, waarbij die invloeden zich veelal weinig gelegen laten liggen aan gemeentegrenzen. Tevens zijn er relaties met het sociale domein, dat in een afzonderlijke rapport wordt besproken (zie Alles hangt met alles samen ). Drie grote opgaven voor stad en omgeving in het economische en fysieke domein Delft staat voor een aantal grote opgaven. Opgaven die soms op het niveau van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) of zelfs nationaal/internationaal spelen, soms op het niveau van Delft en de buurgemeenten en soms op het niveau van de stad zelf. In deze rapportage worden deze opgaven (of uitdagingen ) uitgewerkt: 1. Kennisstad: de Delftse economische meerwaarde? 2. Woonaantrekkelijkheid: battle for brains? 3. Ruimtelijke relatiepatronen: opereren op diverse schaalniveaus Verschillende schaalniveaus Delft wordt in dit onderzoek veelal in perspectief geplaatst. Dat wil zeggen: vergeleken met andere gebieden (zie Referentiegebieden voor Delft ). Dat kan het nationaal gemiddelde zijn of de Zuidvleugel van de Randstad. Maar Delft kan ook worden vergeleken met het Omliggend gebied. Van belang is het hierbij dat naast Rijswijk, Westland en Midden-Delfland ook Pijnacker- Nootdorp in dit rapport tot het Omliggend gebied is gerekend. Deze keuze is gebaseerd op feitelijk gemeten samenhangen (op het gebied van arbeidsmarkt, woningmarkt en voorzieningen). Dan blijken er intensieve relaties te bestaan tussen Pijnacker-Nootdorp en Delft (zie het kader Relatiepatronen van Pijnacker-Nootdorp met Delft en Den Haag ). Tenslotte is Delft soms ook vergeleken met soortgenoten, oftewel: met een benchmarkgroep. Er zijn twee benchmarkgroepen. Ten eerste andere kennissteden en ten tweede andere (middelgrote) Randstadsteden. peter@bureaulouter.nl tel

5 Alles hangt met alles samen Woonaantrekkelijkheid Groen & Recreatie Onderwijsfunctie Woonruimte Inwoners Beroepsbevolking Infrastructuur Voorzieningen Economische specialisaties Bedrijfsruimte Gemeentefinanciën Drie centralisaties Uitgaven sociale domein In het schema zijn aspecten van het economische, fysieke en sociale domein gecombineerd. Binnen het gestippelde vierkant staan onderdelen van het de gebouwde en natuurlijke omgeving: bedrijfsruimte, infrastructuur, woonruimte en groen & recreatie. Infrastructuur, ruimte voor bedrijvigheid en kenmerken van de beroepsbevolking bepalen naast andere locatiefactoren (zoals bijvoorbeeld ligging) de economische specialisaties en prestaties. De woonaantrekkelijkheid wordt mede bepaald door het voorzieningenpeil (winkels, horeca, cultuur, zorg, onderwijs), de kwaliteit van de woonruimte en van groen & recreatie, naast de mate waarin woonlocaties bereikbaar zijn via infrastructuur. De ontwikkeling van het aantal inwoners wordt (naast de natuurlijke groei: geboorte min sterfte) beïnvloed door de woonaantrekkelijkheid (migratie om woonredenen), door de onderwijsfunctie (migratie om studieredenen) en door de economische kracht (migratie om werkredenen). De beroepsbevolking kan groeien door het aantal inwoners (van jaar) en door een sterke economie (waardoor het deel van de bevolking dat participeert op de arbeidsmarkt kan stijgen). Het draagvlak voor voorzieningen neemt toe als het aantal inwoners groeit. Naast positieve effecten kan uiteraard ook sprake van negatieve effecten. Als het aantal inwoners afneemt zal het draagvlak voor voorzieningen afnemen. Als de woonaantrekkelijkheid in een gebied afneemt zullen minder mensen geneigd zijn te verhuizen naar dat gebied, enzovoorts. Door het hele schema geldt dat de invloeden niet binnen de gemeente behoeven te blijven. Groeit de economie, dan zal dat ook een positief effect hebben op de kansen op werk in omliggende gemeenten (groei van de beroepsbevolking aldaar), neemt het aanbod van hoogwaardige voorzieningen in een stad toe, dan zal ook de woonaantrekkelijkheid in buurgemeenten toenemen (omdat inwoners bijvoorbeeld gebruik kunnen maken van een theater), wat effect heeft op de bevolkingsontwikkeling. tel

6 Aan het schema is ook het thema gemeentefinanciën toegevoegd. De inkomsten nemen onder andere toe met het aantal inwoners (via OZB-belasting en heffingen en via uitkeringen uit het gemeentefonds), door de opbrengsten van gevestigde bedrijven en door de verkoop van grond voor woningbouw en bedrijventerreinen. Anderzijds zijn er de uitgaven via de gemeentefinanciën. Die kunnen worden besteed aan ruimtelijke investeringen, aan voorzieningen en aan uitgaven in het sociale domein. Referentiegebieden voor Delft Gebied Delft Omliggend gebied MRDH Zuidvleugel Benchmarksteden Om de situatie en ontwikkelingen in Delft in perspectief te plaatsen is Delft vergeleken met een aantal gebieden (referentiegebieden). Ten eerste met een Omliggend gebied, bestaande uit Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk en Westland. Ten tweede met de Zuidvleugel (een wat ruimer gebied dan de Metropoolregio Rotterdam Den Haag). Ten derde met andere middelgrote steden in de Randstad (Dordrecht, Gouda, Leiden, Haarlem en Hilversum). Ten vierde met een drietal kennissteden, namelijk Leiden, Eindhoven (met een TU) en Enschede (met de Universiteit Twente, met een grote techniekafdeling). Daarnaast is soms ook een gebied afgebakend dat bestaat uit nabijgelegen gemeenten in Rijnmond, namelijk Maassluis, Vlaardingen, Schiedam, Rotterdam en Lansingerland. Dat gebied wordt aangeduid als Rotterdam-Plus. tel

7 Kader: Relatiepatronen van Pijnacker-Nootdorp met Delft en Den Haag Op pagina 1 is aangegeven dat de relaties tussen Pijnacker-Nootdorp en Delft intensief zijn. Onderstaande tabel bevat daarover gegevens. Positie van gemeente in ranglijst van alle gemeenten Type relatie Den Haag Delft Pendel Inkomend 1 2 Pendel Uitgaand 1 2 Migratie Inkomend 1 2 Migratie Uitgaand 1 2 Winkelen Inkomend 1 2 Winkelen Uitgaand 4 1 Vrije tijd Inkomend 1 2 Vrije tijd Uitgaand 2 1 Totaal voorzieningen Inkomend 1 2 Totaal voorzieningen Uitgaand 2 1 De tabel is ontleend aan een analyse van stromen naar Pijnacker-Nootdorp ( Inkomend ) vanuit alle gemeenten in Nederland en vanuit Pijnacker-Nootdorp ( Uitgaand ) naar alle gemeenten in Nederland. Weergegeven is de positie die Den Haag en Delft innemen in de ranglijst van gemeenten. Den Haag neemt voor Pijnacker-Nootdorp vaak (maar niet altijd) de eerste plaats in. Delft staat steeds op plaats 1 of 2. Duidelijk is dat de relaties met Delft intensief zijn (soms zelfs intensiever dan met Den Haag) Hoewel Den Haag veelal de eerste plaats inneemt, staat Delft op die positie als het gaat om het aantal inwoners van Pijnacker-Nootdorp dat gebruik maakt van de winkels in Delft of daar voor vrijetijdsbesteding heengaat (en in het algemeen voor voorzieningen). Schaling naar omvang Delft wordt regelmatig vergeleken met andere gebieden. De gebieden verschillen echter in grootte. Om scores vergelijkbaar te maken moet worden gecorrigeerd voor die verschillen. Met name bij de onderdelen die betrekking hebben op economie en arbeidsmarkt komt daarvoor de potentiële beroepsbevolking in aanmerking. Daarvoor wordt vaak uitgegaan van de bevolking van jaar of jaar. In Delft levert dat echter een forse vertekening door het groot aantal studenten dat in de stad woont (momenteel 10 duizend). Zij nemen hoofdzakelijk niet deel aan het arbeidsproces en verlaten de stad ook weer voor een aanzienlijk deel na afronden van de studie. Er treedt daardoor een noemereffect op, waardoor scores voor Delft onterecht te laag worden. Daarom is gekozen voor het aantal inwoners van jaar om scores tussen gebieden vergelijkbaar te maken. In het sociale domein is het percentage uitkeringen relevant. Wanneer dat wordt uitgedrukt ten opzichte van het aantal inwoners van jaar komt de score voor Delft juist ten onrechte te hoog uit. Dan worden in de noemer namelijk alle studenten meegeteld. Daaronder bevinden zich zeer weinig uitkeringsgerechtigden. Om te corrigeren voor een studenteneffect is het aantal inwoners van jaar bepaald, echter exclusief degenen die onderwijs volgen en in Delft wonen. peter@bureaulouter.nl tel

8 Kader: Ruimtelijke plannen Er bestaan momenteel diverse plannen op het vlak van ruimte, infrastructuur, leefomgeving en de fysieke kant van het vestigingsklimaat die relevant zijn voor de positionering van Delft in de regio. Plannen voor de Zuidvleugel Vijf ambities voor de ruimtelijke ontwikkeling van de Zuidvleugel zijn volgens de MIRT-gebiedsagenda: economie bevorderen, stedelijk intensiveren, landschap dichter bij huis brengen, bereikbaarheid verbeteren en water en energieopgaven oppakken. Economie bevorderen is daarbij opgehangen aan het havencomplex, de greenport, het cluster recht, vrede & veiligheid en het cluster life sciences. Grote bereikbaarheidsopgaven die Delft raken zijn de A4-corridor (waaronder de A4 Midden-Delfland) en de A13 corridor, de upgrading van de spoorverbinding van Den Haag naar Rotterdam en het OV-netwerk. Groene opgaven nemen een prominente plek in de MIRT-agenda in en werden in 2010 vooral gedefinieerd als het afmaken van de groenstructuur, met inbegrip van EHS- en recreatieopgaven. In 2011 is deze taakstelling expliciet bij provincies neergelegd. De Economische Agenda van de Zuidvleugel (EAZ) kleurt de ambitie van ruimte voor kennis verder in, onder andere door pilotplants en kenniscentra te benoemen. Biotech Park Delft (onder andere DSM) is één van de initiatieven. Ook samenwerking op het vlak van promotie & acquisitie (onder andere via de ROM: de Regionale OntwikkelingsMaatschappij) wortelt in de EAZ. Relevante beleidsvoornemens zijn verder de ontwikkeling van een samenhangende biobased economy aanpak gekoppeld aan het Haven Industrieel Complex en de transitie van de greenports. Metropoolregio Rotterdam Den Haag Terwijl de Zuidvleugelagenda primair gaat over het samenspel van Rijk en regio, is de invalshoek van MRDH vooral het samenspel van gemeenten, te weten de bundeling van de Stadsregio s Rotterdam en Haaglanden. In het voorjaar van 2013 zijn de contouren van een gezamenlijke Strategische Agenda Metropoolregio vastgesteld. Vanaf eind 2013 ligt er ook een meer uitgewerkte Strategische Agenda Vervoersautoriteit van de aangesloten 24 gemeenten (op hoofdlijnen nu al gereed). Deze stelt bereikbaarheid expliciet ten dienste van de economische vitaliteit en leefbaarheid van de MRDH. De centrale opgave van de MRDH is het verbinden van kwaliteiten, uitgewerkt naar drie strategieën: (1) interne en externe bereikbaarheid, (2) economische groei en weerbaarheid / veerkracht, (3) aantrekkelijk en gevarieerd woon- en leefklimaat. De agenda benoemt relevante ontwikkelingen en definieert de rol van de MRDH naast die van andere partijen. Het uitgangspunt is: lokaal wat kan, regionaal waar nodig. Het is aan het bestuur van de MRDH, zodra deze officieel is opgericht, om de strategische agenda s concreet in te vullen. Afspraken stad met omgeving Er zijn diverse samenwerkingsverbanden met omliggende gemeenten in het fysieke, economische en sociale domein. De afstemming in het ruimtelijk-economische beleid is in potentie vooral sterk met Rijswijk (beide gemeenten focussen op kenniseconomie) en met Westland (aansluiting op de Greenport). In het fysieke domein (met name groen) zijn er veel samenwerkingsverbanden met Midden-Delfland en Pijnacker-Nootdorp. De afstemming van woningbouw gebeurt nu, licht gecoördineerd, nog op de schaal van Haaglanden, maar in de toekomst wellicht op de schaal van de MRDH. De ervaring leert overigens dat de woningmarkt doorgaans maar een beperkt regionaal karakter heeft en vaker op de schaal van subregio s fungeert. Meer informatie: Regioverkenning Delft, paragraaf 8.4 en Gemeente Delft (2013) Delft en omgeving peter@bureaulouter.nl tel

9 Opbouw van deze rapportage In het vervolg van deze rapportage worden de drie grote opgaven voor het economische en fysieke domein besproken. De opbouw is daarbij steeds als volgt: Eerst wordt kort de hoofdlijn of het Leitmotiv uiteengezet. Daarin wordt aangegeven waarom sprake is van een uitdaging en wat het belang is voor Delft, waar relevant in samenhang met buurgemeenten. Vervolgens vindt de onderbouwing plaats. Dat gebeurt door middel van een aantal kennisboxen. De kennisboxen bestaan elk uit één of meer illustraties, voorzien van een technische toelichting indien nodig en een inhoudelijke toelichting en interpretatie. Elke opgave sluit af met een epiloog. Daarin staat een kort beschouwend betoog over de positie van Delft in de omgeving voor de betreffende opgave/uitdaging. Leeswijzer De rapportage kan gelezen worden in drie lagen : Alleen de hoofdlijn en de epiloog. Dat geeft een kwalitatief beeld van de uitdagingen waar Delft zich voor gesteld ziet en de positie die Delft op dit moment inneemt. Naast de hoofdlijnen en de epiloog kan tevens de onderbouwing worden gelezen (de Kennisboxen). Daarin is aangegeven waarop de uitspraken in de hoofdlijn en epiloog zijn gebaseerd. Tenslotte kunnen degenen die dieper inzicht in bepaalde thema s wensen de achtergrondrapportage met facts & figures lezen die ten behoeve van dit onderzoek is opgesteld: de Regioverkenning Delft. Daarnaast zijn nog een Vitaliteitscan Delft 2013 en een Woonaantrekkelijkheidscan Delft 2013 opgesteld. peter@bureaulouter.nl tel

10 1 (Technische) Kennisstad: De Delftse economische meerwaarde Hoofdlijn/Leitmotiv Economische ontwikkeling is de drijvende kracht achter welvaartontwikkeling. Niet alle economische activiteiten behoeven echter binnen Delft zelf plaats te vinden. Delft maakt onderdeel uit van een polycentrische agglomeratie, de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (Kennisbox 1.1). Daarbinnen is sprake van een wir-war aan bedrijfsrelaties en arbeidsmarktrelaties. Zo woont bijvoorbeeld 60% van de kenniswerkers (hoog en wetenschappelijk opgeleiden) buiten Delft en werkt meer dan de helft van de in Delft wonende kenniswerkers buiten de stad. In tegenstelling tot monocentrische stadsgewesten (zoals bijvoorbeeld Zwolle: een middelgrote stad, omgeven door een omvangrijk, dun bevolkt landelijk achterland) is in een polycentrische agglomeratie geen sprake van de kernstad waar alle economische functies zijn geconcentreerd. Binnen een polycentrische agglomeratie kan sprake zijn van een economische taakverdeling waarbinnen bepaalde gemeenten zich specialiseren in economische functies die in andere (soms grotere) gemeenten veel minder voorkomen, terwijl zij voor andere economische functies slechts gemiddeld scoren. Binnen een polycentrische agglomeratie kunnen ook gemeenten die in bevolkingsomvang niet het grootst zijn excelleren in specifieke economische functies omdat de bedrijvigheid kan putten uit een omvangrijke bron van gespecialiseerde werknemers binnen vrij korte afstand en er veel mogelijkheden zijn voor samenwerkingsverbanden met andere bedrijven binnen de agglomeratie (toeleveranciers, afnemers). Door de economische massa binnen polycentrische agglomeraties kunnen dus schaalvoordelen ontstaan die uitstijgen boven het lokale niveau. Het zoeken is daarbij naar sterke economische sectoren/clusters (hier aangeduid als economische speerpunten ) die een economische meerwaarde kunnen bieden aan de agglomeratie als geheel. Van een meerwaarde is sprake wanneer de economische speerpunten nationaal of zelfs internationaal concurrerend zijn. Binnen de MRDH wordt die posities (h)erkend voor het haven- en industrieel complex (Rotterdam), voor het tuinbouwcomplex (het Westland en, in iets mindere mate, het Oostland) en het cluster van internationale organisaties (vooral Den Haag). Delft, met de grootste Technische Universiteit in Nederland, met een aantal gerenommeerde kennisinstituten (onder andere TNO en Deltares), high-tech bedrijven (zoals DSM, maar ook diverse high-tech bedrijven in het MKB), ICTbedrijven (onder andere Exact) en internationaal bekende architectenbureaus draagt ook bij aan de internationale concurrentiekracht. Het economische speerpunt van Delft laat zich het beste omschrijven als kennis en technologie. Al sinds de jaren negentig zet Delft zichzelf in de etalage als kennisstad. Meer specifiek gaat het vooral om technische kennis. Delft is dus een (technische) Kennisstad. Dat wordt bevestigd door diverse analyses in kennisbox 1.4. Delft levert een economische meerwaarde aan de Metropoolregio Rotterdam Den Haag via het economische speerpunt Kennis en technologie. Delft is een (technische) Kennisstad. peter@bureaulouter.nl tel

11 Uit de vijf kennisboxen kan onder andere het volgende worden afgeleid: Delft heeft 4 duizend arbeidsplaatsen meer dan op grond van locatiefactoren als ligging, ruimte, infrastructuur en arbeidsmarkt verwacht mocht worden (Kennisbox 1.1) Delft heeft geen brede en omvangrijke werkgelegenheidsfunctie (zoals bijvoorbeeld een stad als Zwolle), maar kent wel een specialistische werkgelegenheidsfunctie: Delft piekt in een aantal specifieke sectoren (Kennisbox 1.2) In veertig jaar tijd is de economie van Delft compleet van kleur verschoten: van industriestad naar kennisstad (Kennisbox 1.3) In typische technische kennissectoren heeft Delft 15 duizend banen (vier maal meer dan gemiddeld in Nederland). Samen met Rijswijk vormt Delft het epicentrum van het technische kenniscluster in de Zuidvleugel (Kennisbox 1.4) Bij Delftse bedrijven en instellingen werken relatief zeer veel hoog/wetenschappelijk opgeleide technici (Kennisbox 1.4). Op tal van indicatoren die samenhangen met (technische) kennis, research en innovatie scoort Delft ruim boven het nationaal gemiddelde. In gemeentelijke/regionale ranglijsten neemt Delft op dit terrein topposities in (Kennisbox 1.4). De economische uitgangspositie voor Delft is goed. Er zijn echter ook aandachtspunten. Zo bleef de groei van het aantal banen het afgelopen decennium bijvoorbeeld achter bij het nationaal gemiddelde (Kennisbox 1.5). peter@bureaulouter.nl tel

12 Kennisbox 1.1 Economische taakverdeling in een polycentrische agglomeratie Regionale setting bepaalt economische functie Delft maakt deel uit van een polycentrische agglomeratie. In dit voorbeeld zijn vier economische functies onderscheiden. In een monocentrisch stadsgewest zijn alle economische functies geconcentreerd in de kernstad, in een polycentrische agglomeratie is sprake van een economische taakverdeling, waarbij bepaalde kernen specifieke economische functies vervullen (soms meerdere tegelijk). Kernen in polycentrische stadsgewesten ondervinden enerzijds concurrentie van nabijgelegen andere kernen, maar profiteren anderzijds van de nabijheid van die andere kernen via zogenaamde agglomeratie-effecten (kansen op werk voor de inwoners en een ruime keuze op de arbeidsmarkt voor bedrijven; veel mogelijkheden voor bedrijfsrelaties en kennisoverdracht). Kortom de regionale setting bepaalt de omvang en het type economische functie van een stad. tel

13 Kennisbox 1.1 Vervolg A tale of two cities: de economische prestaties van Delft en Zwolle In de jaarlijkse ranglijst van gemeenten naar hun economische prestaties die Bureau Louter opstelt voor Elsevier staat Delft op positie 115 en Zwolle op positie 2. (Rijswijk staat op plaats 104, Zoetermeer op 94, Westland op plaats 68). Delft heeft ongeveer 99 duizend inwoners, Zwolle 123 duizend. De vraag is waarom de economische prestaties zo veel verschillen. Het antwoord is: Zwolle is een typisch voorbeeld van een kernstad in een monocentrisch stadsgewest, waarin het overgrote deel van de economische functies in de wijde omtrek is geconcentreerd in de stad, terwijl Delft een typisch voorbeeld is van een stad binnen een polycentrische agglomeratie, waarin economische functies zijn verdeeld over verschillende kernen. Zie bijvoorbeeld de positie in de subtop (niet in de top) van nabijgelegen kernen als Rijswijk, Westland en Zoetermeer. Andere middelgrote steden in de Randstad die deel uitmaken van een polycentrische agglomeratie (en evenals Delft weinig ruimte hebben) staan op vergelijkbare plaatsen als Delft, namelijk 72 (Leiden), 106 (Hilversum) en 120 (Haarlem). Kernsteden van stadsgewesten buiten de Randstad staan veelal in de top-50. Om te corrigeren voor de ruimtelijke situering van gemeenten en de invloed van locatiefactoren in het algemeen, heeft Bureau Louter het Benchmarkmodel ontwikkeld. Daarin wordt bepaald hoeveel banen in een gemeente zouden worden verwacht op grond van de locatiefactoren ( factoren die van invloed zijn op de locatiekeuze en/of het bedrijfseconomisch presteren van bedrijven en instellingen en waarvoor sprake is van ruimtelijke verschillen in omvang of kwaliteit ). Dit is het zogenaamde locatiefactoren effect. Het is berekend in afwijking van het aantal arbeidsplaatsen dat zou worden verwacht op grond van het bevolkingsaandeel. Vervolgens wordt bepaald in hoeverre het feitelijk aantal arbeidsplaatsen daarvan afwijkt (het regionaal effect, dat ook betrekking kan hebben op individuele gemeenten). In het Benchmarkmodel wordt onderscheid gemaakt naar 16 economische sectoren. Wanneer de resultaten van het Benchmarkmodel worden vergeleken tussen Delft en Zwolle, blijkt dat het locatiefactoren effect voor Delft 600 arbeidsplaatsen bedraagt (1,3% van het aantal arbeidplaatsen dat op grond van het bevolkingsaandeel verwacht zou worden) en voor Zwolle (37,0%). Door de economische taakverdeling binnen een polycentrische agglomeratie worden in Delft dus aanzienlijk minder arbeidsplaatsen verwacht dan in een kernstad van een monocentrisch stadsgewest als Zwolle. Het feitelijk aantal arbeidsplaatsen is in Delft (8,9%) hoger dan op grond van de locatiefactoren verwacht zou worden: een positief regionaal effect. Delft presteert dus beter dan verwacht mocht worden op grond van de ligging en andere locatiefactoren. Voor Zwolle resulteert een regionaal effect van Na correctie voor het locatiefactoren effect presteert Delft dus zelfs nog iets beter dan Zwolle. Sectoren waarvoor Delft hoger scoort dan verwacht op grond van de locatiefactoren, zijn onderwijs (3400 banen, met name door de vestiging van de TU), de zorgsector (1.500 banen; het Reinier de Graaf ziekenhuis is daarbij van belang), industrie (1.400 banen; denk onder andere aan DSM), kennisintensieve diensten (1.500 banen, met name in ICT en architectenbureaus), detailhandel (900 banen, vooral dankzij IKEA). In een aantal andere sectoren zijn er in Delft minder banen dan op grond van de locatiefactoren verwacht mocht worden peter@bureaulouter.nl tel

14 Kennisbox 1.1 Vervolg Arbeidsmarkt Delft sterk verweven met omgeving % buiten de stad wonend van werknemers bij bedrijven en instellingen % buiten de stad werkend van in stad wonende werkzamen Opleidingsniveau Delft Zwolle Delft Zwolle Ongeschoold/laag (VMBO) 41,4% 46,4% 35,9% 17,4% Middelbaar (MBO, HAVO/VWO) 52,8% 54,2% 44,0% 24,0% Hoog (HBO) 61,8% 50,3% 51,1% 32,3% Wetenschappelijk (Universiteit) 60,2% 48,1% 56,2% 32,8% Totaal 54,6% 52,8% 47,0% 28,5% In de tabel is aangegeven welk deel van de werknemers bij bedrijven en instellingen buiten de stad woont en welk deel van de werkzame inwoners buiten de eigen stad werkt. Daarbij is een onderscheid gemaakt naar vier opleidingsniveaus. Een meerderheid van de werknemers bij Delftse bedrijven woont buiten Delft. Voor hoog/wetenschappelijk opgeleiden is dat zelfs ruim drievijfde deel. Tevens werkt meer dan de helft van de inwoners van Delft buiten de eigen stad. De arbeidsmarkt van Delft is dus in sterke mate verweven met de omgeving. In Zwolle komt een wat kleiner deel van de werknemers van buiten de stad dan in Delft. Dit ondanks het feit dat Zwolle veel meer dan Delft een brede werkgelegenheidsfunctie kent. De grote bevolkingsdichtheid in de directe omgeving van Delft (vergeleken met Zwolle) zorgt ervoor dat er op korte afstand van Delft veel potentiële werknemers voor Delftse bedrijven en instellingen wonen, soms zelfs aansluitend op de bebouwing van Delft (Den Hoorn; Delfgauw). Nog veel groter is het verschil tussen Delft en Zwolle wat betreft de banen die omliggende gemeenten bieden aan de inwoners van de stad. De inwoners van Delft kunnen veel meer dan inwoners van Zwolle profiteren van baankansen buiten de eigen stad, in omliggende gemeenten. peter@bureaulouter.nl tel

15 Kennisbox 1.2 Een stad met specifieke economische specialisaties Delft piekt in een aantal specifieke sectoren Materiaalgeoriënteerd Land- en tuinbouw Energie en chemie High-tech en research V&G-industrie Overig metaal Overige industrie Sociale werkplaatsen Bouwnijverheid Groothandel Goederenvervoer Aantal arbeidsplaatsen Relatieve (*1000) vertegenwoordiging 5.0 Informatiegeoriënteerd Softwarebedrijven Informatiegerelateerd Financiele activiteiten Adviesbureaus Openbaar bestuur Bestuurgerelateerd Personengeoriënteerd Personenvervoer Detailhandel Vrijetijdsactiviteiten Basisonderwijs Overig onderwijs Ziekenhuizen Intramurale zorg Overige zorg Welzijn Veiligheid Overige diensten 4.1 Brede sectoren Landbouw Industrie Bouwnijverheid Vrijetijdsactiviteiten Kennisintensieve diensten Op. bestuur / onderwijs Zorgsector Groothandel Detailhandel / reparatie Vervoer / communicatie Materiaalgeoriënteerd Informatiegeoriënteerd Personengeoriënteerd Totaal 4.5 Delft Kennissteden Omliggend gebied Randstadsteden Bedrijfsruimte Verhuurde kantoorruime dec Netto uitgegeven Ha bedrijventerrein peter@bureaulouter.nl tel

16 Weergegeven is het aantal arbeidsplaatsen in Delft (links) en het aantal arbeidsplaatsen per inwoner van jaar (25 jaar is de leeftijd waarop vrijwel iedereen de opleiding heeft voltooid), uitgedrukt als index van het nationaal gemiddelde dat op 1 is gesteld, voor Delft en een aantal andere gebieden (rechts: de relatieve vertegenwoordiging ). In Delft is materiaalgeoriënteerde (veelal veel ruimte per arbeidsplaats vergende) bedrijvigheid ondervertegenwoordigd. Er zijn dan ook weinig hectares bedrijventerrein (als gevolg van de beperkte ruimte). Personengeoriënteerde en informatiegeoriënteerde bedrijvigheid zijn oververtegenwoordigd. Delft kent ook een bovengemiddelde kantoorfunctie. Het economisch profiel lijkt op hoofdlijnen sterk op het economisch profiel van de andere (middelgrote) Randstadsteden. Naar specifieke sectoren beschouwd piekt Delft in high-tech en research, softwarebedrijven en overig onderwijs (met name door de TU). Dit betreft kennisintensieve sectoren. peter@bureaulouter.nl tel

17 Kennisbox 1.3 Ingrijpende transformatie van Delftse economie Delft getransformeerd van industriestad naar kennisstad Landbouw Industrie Groothandel Vervoer/communicatie Bouwnijverheid Zakelijke diensten Op. Bestuur/onderwijs Zorgsector Detailhandel Vrijetijdsactiviteiten Delft Nederland Kennissteden 0% 20% 40% 0% 20% 40% 0% 20% 40% Materiaalgeorienteerd Zakelijke diensten Personengeorienteerd 0% 20% 40% 60% 0% 20% 40% 60% 0% 20% 40% 60% Weergegeven is het aandeel per brede economische sector in het totaal aantal arbeidsplaatsen per gebied. Dat is gedaan voor de huidige situatie (het staafje) en de situatie van bijna veertig jaar geleden (de stippen). Momenteel leveren zakelijke diensten, openbaar bestuur/onderwijs en de zorgsector de meeste banen in Delft. Industrie neemt binnen de tien brede economische sectoren inmiddels plaats 6 in wat betreft de bijdrage aan het aantal arbeidsplaatsen. In 1974 nam industrie nog de eerste plaats in. Zakelijke diensten is gestegen van plaats 3 (in 1974) naar plaats 1 (in 2012). Er is dus sprake geweest van een spectaculaire transformatie van de Delftse economie. Opgemerkt moet hierbij worden dat de transformatie in termen van toegevoegde waarde (de omzet van bedrijven na aftrek van gemaakte kosten voor de inkoop van goederen en diensten) minder spectaculair is geweest. Door mechanisering en automatisering is de arbeidsproductiviteit (de toegevoegde warde per werknemer) in sectoren als de industrie, de landbouw, groothandel en transport namelijk veel sterker toegenomen dan in op persoonlijke dienstverlening gerichte sectoren. peter@bureaulouter.nl tel

18 Kennisbox 1.3 Vervolg Economische transformatie heeft zich in hoog tempo voltrokken Landbouw Industrie Groothandel Vervoer/communicatie Bouwnijverheid Zakelijke diensten Op. Bestuur/onderwijs Zorgsector Detailhandel Vrijetijdsactiviteiten Materiaalgeorienteerd Zakelijke diensten Personengeorienteerd Ontwikkeling % -20% -10% 0% 10% 20% -30% -20% -10% 0% 10% 20% Delft Nederland Kennissteden Weergegeven is de verandering in het aandeel van een sector in de totale werkgelegenheid in een gebied tussen 1974 en 2012 (in %-punten). De economische transformatie (in termen van arbeidsplaatsen) kan ook worden afgeleid uit de verandering in het aandeel van de sectoren in het totaal aantal arbeidsplaatsen tussen 1974 en De transformatie blijkt in Delft (en in de andere kennissteden) in nog sterkere mate te zijn opgetreden dan gemiddeld in Nederland: het aandeel van industrie viel sterker terug en het aandeel van zakelijke diensten groeide sterker. tel

19 Kennisbox 1.4 De Delftse economische meerwaarde: technische kennissectoren 15 duizend banen in technische kennissectoren in Delft Kennissector Banen Relatieve vertegenwoordiging, Nederland = 1 Delft Delft Rijswijk Omliggend gebied Den Haag Zuidvleugel Universiteiten Researchinstellingen High-tech ICT Technisch advies Totaal Weergegeven is het aantal banen in een door Bureau Louter opgestelde lijst van (technische) kennissectoren. De relatieve vertegenwoordiging is berekend als het aantal banen per duizend inwoners van jaar. Dat is vervolgens uitgedrukt als index van het nationaal gemiddelde, dat op 1 is gesteld. Rijswijk maakt ook deel uit van het Omliggend gebied, waardoor ook de relatieve vertegenwoordiging voor dat gebied bovengemiddeld is. Bijna een derde deel van de Delftse banen valt binnen het specifieke segment van technische kennissectoren. Dat is een zeer hoog aandeel. Er is sprake van een sterke specialisatie. In Delft zijn per inwoner van jaar vier maal zo veel banen in (technische) kennissectoren als gemiddeld in Nederland. Vooral universiteiten (de TU) en researchinstellingen dragen daaraan bij. Ook in Rijswijk zijn (technische) kennissectoren zeer sterk vertegenwoordigd. Vooral researchinstellingen en technisch advies (onder andere EPO) dragen daaraan bij. High-tech is niet oververtegenwoordigd in Rijswijk (in Delft wel; onder andere door DSM). Delft en Rijswijk vormen het epicentrum van het technische kenniscluster in de Zuidvleugel en leveren op die manier hun meerwaarde aan de regionale economie. peter@bureaulouter.nl tel

20 Kennisbox 1.4 Vervolg Delft/Rijswijk epicentrum van technisch kenniscluster in Zuidvleugel Score 335 of meer 206 tot tot tot tot 19 4 tot 10 2 tot 4 minder dan 2 Weergegeven is het aantal arbeidsplaatsen in (technische) kennissectoren per vierkante kilometer. Dat is bepaald door voor elk punt op de kaart de score binnen een straal van 5 kilometer te bepalen (waarbij de bijdrage aan de score recht evenredig afneemt met de afstand tot het punt). Delft, Rijswijk en Den Haag rond de Utrechtse Baan blijken de hoogste banendichtheid in technische kennissectoren in de Zuidvleugel te hebben. Per hoofd van de bevolking gerekend (zie Regioverkenning Delft voor dit kaartbeeld) is het verschil met Rotterdam nog veel groter en valt het gebied rond de Utrechtse Baan wat terug. De hoge score van dat gebied is overigen voornamelijk te danken aan de vestiging van de zee grote vestiging van KPN. peter@bureaulouter.nl tel

21 Kennisbox 1.4 Vervolg Delft gespecialiseerd in specifiek kennissegment Universiteiten Research High-tech industrie ICT Technisch advies Niet-technische kennis Technische kennis Niet-technische kennis Materiaalgeoriënteerd Verzorgend Delft Omliggend gebied Zuidvleugel Nederland 0% 6% 12% 0% 6% 12% 0% 6% 12% 0% 6% 12% 0% 25% 50% 0% 25% 50% 0% 25% 50% 0% 25% 50% Weergegeven is het aandeel van het aantal banen in het totaal van een gebied. Onderscheid is gemaakt naar vijf technische kennissectoren en niet-technische kennissectoren (bijvoorbeeld academische ziekenhuizen, media, banken verzekeringswezen, economische en juridische adviesdiensten). Tevens is een bundeling gemaakt naar twee typen kennissectoren, materiaalgeoriënteerde activiteiten en verzorgende activiteiten. Vergeleken met het Omliggend gebied, de Zuidvleugel en Nederland blijken technische kennissectoren zeer sterk te zijn oververtegenwoordigd in Delft, maar niet-technische kennissectoren niet (daarin zijn steden als Amsterdam en Utrecht juist heel sterk). Delft richt zich dus op een specifiek type kennissectoren. Materiaalgeoriënteerde bedrijvigheid is ondervertegenwoordigd (de ruimte ontbreekt daarvoor) en de vertegenwoordiging van verzorgende bedrijvigheid is ongeveer volgens het nationaal gemiddelde en het gemiddelde in de Zuidvleugel. Sinds het midden van de jaren negentig is de verdeling over sectoren zowel in Delft als in Nederland vrij stabiel (vergelijk het uiteinde van het staafje met de stip), hoewel het aandeel van materiaalgeoriënteerde bedrijvigheid wat afneemt en van verzorgende activiteiten wat toeneemt. Binnen Delft valt wel het sterk afgenomen aandeel van high-tech industrie op. Die terugval is sterker dan in Nederland als geheel. Delft lijkt dus verder te schuiven richting technische kennisdiensten in plaats van technologisch hoogwaardige industrie. tel

22 Kennisbox 1.4 Vervolg In Delft veel banen voor technische kenniswerkers Opleidingstype Basisonderwijs VMBO tl VMBO, technisch VMBO, economisch VMBO, verzorgend HAVO/VWO MBO, technisch MBO, economisch MBO, verzorgend HBO, technisch HBO, economisch HBO, verzorgend WO, technisch WO, economisch WO, verzorgend Opleidingsniveau Basis Laag Middelbaar Hoog Wetenschappelijk 0% 5% 10% 15% 20% Opleidingsrichting Technisch Economisch Verzorgend Overig 0% 25% 50% Delft Nederland 0% 25% 50% Weergegeven is de verdeling van de banen bij bedrijven en instellingen naar opleiding in Delft en Nederland. Naar opleidingstype, -niveau en -richting is de som steeds gelijk aan 100%. In Delft zijn, vergeleken met het nationaal gemiddelde, technisch opgeleiden sterker vertegenwoordigd. Dat geldt overigens vooral voor hoog en, vooral, wetenschappelijk opgeleiden en niet voor MBO ers en VMBO ers. Banen voor technici in Delft betreffen dus het topsegment. Er werken meer technisch opgeleide kenniswerkers (HBO en universiteit: bijna 20% van alle banen in Delft) dan technische vaklieden op laag en middelbaar niveau. In Nederland als geheel is die situatie compleet omgedraaid (iets meer dan 5% technische kenniswerkers). Dat HAVO/VWO is oververtegenwoordigd hangt samen met het feit dat veel studenten (waarvoor op het moment van studeren VWO het hoogst behaalde diploma is) in deeltijd werken (in de figuur zijn degenen die minstens 12 uur per week werken meegeteld). tel

23 Kennisbox 1.4 Vervolg Delft scoort hoog op innovatie Relatieve score (Ned. = 1) Positie Opleiden Studenten 5 Studenten techniek score=7.8 1 Kenniswerkers Totaal 1 Technici Research R&D per inwoner 10 % Samenwerkend Innovatie Octrooien High-tech score=9.5 3 Octrooien overig score=5.0 2 % Productinnnovaties 4 % Procesinnovaties 2 % organisatorische innovaties 23 % marktinnovaties 11 Effecten % Omzet nieuwe producten 9 Technologisch hoogwaardig 9 Kennisintensieve diensten Score Delft Gemiddelde kennissteden (Leiden, Eindhoven en Enschede) Positie Plaats Delft in lijst van 29 kernsteden 6.9 Score kennissteden Door Bureau Louter zijn scores bepaald voor vijftien indicatoren voor (technische kennis). Het Nederlands gemiddelde is daarbij steeds gelijk aan 1. Voor een nadere toelichting per indicator wordt verwezen naar het rapport Regioverkenning Delft. Delft scoort op alle 15 indicatoren boven het nationaal gemiddelde. Voor zeven indicatoren staat Delft zelfs in de top-3 van een selectie van 29 kernsteden of subkernen van stadsgewesten. Overigens scoort de benchmarkgroep van kennissteden ook op alle indicatoren bovengemiddeld. Dat is vooral te danken aan brainport Eindhoven. Delft en regio top in kennis, innovatie en technologie In de Economische Monitor Delft 2008 heeft Bureau Louter specifiek onderzoek gedaan naar de mate waarin sprake is van een kenniseconomie. Voor 83 gebieden (43 steden en 40 suburbane of landelijke gebieden) is een ranglijst opgesteld aan de hand van twaalf indicatoren. Delft scoort daarin op plaats 2 (na Eindhoven) en Rijswijk op plaats 6. Daarnaast is voor 38 gebieden (de vier grote steden en Eindhoven, de vijf daaromheen gelegen regio s en nog 28 andere gebieden) een ranglijst opgesteld die is gebaseerd op 35 indicatoren die betrekking hebben op researchinspanningen en de innovativiteit van de bedrijvigheid. De regio Delft en Westland staat daarin op plaats 2, na de stad Eindhoven. Hoewel het onderzoek enigszins verouderd is, geeft dit wel aan dat Delft en de regio op een breed front van aspecten die samenhangen met kennis, innovatie en technologie tot de nationale top behoren. Meer informatie: Bureau Louter (2008) Economische Monitor Delft 2008, paragraaf 6.3. peter@bureaulouter.nl tel

24 Kennisbox 1.5 Haperende werkgelegenheidsgroei Ontwikkeling werkgelegenheid in Delft onder nationaal gemiddelde Landbouw Industrie Groothandel Vervoer / communicatie Bouwnijverheid Kennisintensieve diensten Op. bestuur / onderwijs Zorgsector Detailhandel / reparatie Vrijetijdsactiviteiten Totaal Delft Omliggend gebied Inwoners Kennissteden Inwoners jaar Nederland Weergegeven is de gemiddelde procentuele ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen van begin 2001 tot begin 2012 voor Delft en een drietal referentiegebieden. Opmerking: Landbouw is niet weergegeven voor Delft en de kennissteden in verband met het zeer geringe aantal arbeidsplaatsen, waardoor kleine veranderingen in absolute zin tot grote uitschieters in relatieve zin kunnen zorgen. De ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen bleef het afgelopen decennium achter bij het nationaal gemiddelde en bij het gemiddelde van de kennissteden. Het aantal arbeidsplaatsen nam in Delft af in materiaalgeoriënteerde activiteiten als industrie, groothandel en transport/communicatie. De afname in deze veel ruimte per arbeidsplaats vergende sectoren was sterker dan het nationaal gemiddelde. In de dienstensectoren nam het aantal arbeidsplaatsen veelal toe. De al eerder geconstateerde economische transformatie zet dus door, maar het tempo waarmee het totaal aantal banen toeneemt, blijft achter. peter@bureaulouter.nl tel

25 Epiloog/beschouwing Vraag niet wat de Metropoolregio kan doen voor Delft, maar wat Delft kan doen voor de Metropoolregio. (Vrij naar Kennedy 1961) De Delftse meerwaarde aan de MRDH is het economisch speerpunt kennis en technologie. Samen met Rijswijk vormt Delft het epicentrum van de Zuid-Hollandse kenniseconomie. Samen met de Rotterdamse haven, het Westlandse kassengebied, de Haagse internationale organisaties en (grenzend aan de MRDH) het Leidse life science cluster vormt het Delfts/Rijswijkse cluster kennis en technologie de kurk waar de economie van de MRDH (en de Zuidvleugel) op drijft. Binnen de regio kent Delft geen heel sterke brede werkgelegenheidsfunctie, maar wel een specialistische werkgelegenheidsfunctie. Opmerkelijk in dit verband is dat in de MIRT-gebiedsagenda de ambitie economie bevorderen is opgehangen is aan het havencomplex, de greenport, het cluster recht, vrede & veiligheid en het cluster life sciences, maar niet expliciet aan kennis & technologie. Mogelijk wordt dit economisch speerpunt zo evident geacht dat het niet eens wordt genoemd, mogelijk ook wordt het nog niet voldoende (h)erkend. Wat niet wegneemt dat Kennisstad Delft via cleantech verbonden is met het Rotterdamse havencomplex, via medtech met life sciences in Leiden en Rotterdam, via greentech met het tuinbouwcomplex en samen met ESA Estec in Noordwijk het belangrijkste space cluster van ons land vormt. De thans in besluitvorming zijnde adaptieve agenda biedt overigens naar verwachting een sterkere verankering voor Kennisstad Delft. Gevraagd wordt van Delft een pro-actieve, zelfbewuste houding om de meerwaarde van het kenniscluster voor de MRDH/Zuidvleugel verder te ontplooien, geheel in lijn met de uitspraak van Kennedy. Overigens heeft Kennedy met zijn uitspraak zeer waarschijnlijk niet bedoeld dat de overheid niets meer voor de burgers van de Verenigde Staten zou doen, maar dat de overheid vooral een faciliterende rol zou spelen om initiatieven te ondersteunen. Zo ook mag Delft binnen MRDH-verband uitgaan van een erkenning van de evidente economische meerwaarde van de stad (als technische Kennisstad) en ondersteuning bij het creëren van randvoorwaarden, bijvoorbeeld in de sfeer van ruimte en infrastructuur: aan Delft moeten wel de mogelijkheden worden geboden om de ambities waar te kunnen maken. Ondanks de evidente kracht van Delft als (technische) Kennisstad kan van achterover leunen geen sprake zijn. In het economische domein bestaan er diverse aandachtspunten en uitdagingen voor Delft als onderdeel van de MRDH en als onderdeel van de Zuidvleugel: De groei van de werkgelegenheid is het afgelopen decennium wat lager geweest dan het nationaal gemiddelde. Dat zou overigens samen kunnen hangen met gebrek aan ruimte en de wat traag op gang komende ontwikkeling van Technopolis. Prognoses van Bureau Louter in Regioverkenning Delft leren dat Delft de potentie heeft om tot 2030 een ontwikkeling van de werkgelegenheid te realiseren die ongeveer een half procent boven het nationaal gemiddelde ligt. De potenties liggen er, het is de uitdaging om deze waar te maken. Samen met Rijswijk vormt Delft het epicentrum van de Zuid-Hollandse (technische) Kenniseconomie. De kracht zit hem vooral in het bedenken (de TU, gerenommeerde researchinstellingen). Delft/Rijswijk is daarin excellent, ook binnen Nederland. Vooralsnog blijft Delft achter wat betreft het te gelde maken binnen de eigen regio ( valorisatie ). Kennis wordt toegepast in andere regio s binnen en buiten Nederland. Daar wordt wel geld mee verdiend. Maar het vertalen van kennis in regionaal gevestigde maakindustrie lukt minder goed dan in een regio als Eindhoven. Het aantal banen in de industrie neemt sterk af, zelfs in de high-tech industrie. Ook hier ligt een uitdaging, peter@bureaulouter.nl tel

26 bijvoorbeeld in het verankeren van technostarters (bijvoorbeeld vanuit Yes!Delft) aan de regio op het moment dat zij gaan produceren. Technopolis Delft kan ruimte bieden aan innovatieve industrie. De Rijksoverheid stimuleert negen geselecteerde topsectoren. Met name in kennisintensieve topsectoren als High-Tech Systemen en Materialen (HTSM), Life sciences, Energie (in absolute zin een kleine topsector) en Water (in Delft vooral het kennisinstituut Deltares) kent Delft een sterke vertegenwoordiging. Nationaal overheerst de neiging om vooral de grote gevestigde bedrijven financieel te ondersteunen. Dat staat bekend onder het principe backing the winners. Uit de innovatieliteratuur is echter bekend dat technologische doorbraken vaak juist voortkomen uit nieuwe bedrijvigheid. Ondersteuning daarvan ( backing challengers ) zou meer aandacht verdienen en zelfs moeten prevaleren. Innovatiebeleid moet niet de status quo bestendigen, naar nieuwkomers ondersteunen. Het hiervoor al genoemde Yes!Delft is daar een goed voorbeeld van. Het Rijk heeft negen topsectoren geselecteerd. Voor de economische ontwikkeling van een regio is het echter veel belangrijker aan te sluiten bij de eigen regionale kracht en potenties. In plaats van geforceerd proberen aan te sluiten bij het nationale topsectorenbeleid heeft het de voorkeur om vol gas te geven bij het faciliteren van ontwikkelingen in de regionale topsectoren. Delft kan in cleantech, medtech en greentech een cruciale rol spelen bij het ontwikkelen van kennis (waarbij uiteraard ook dwarsverbanden bestaan met de nationale topsectoren). peter@bureaulouter.nl tel

27 2 Woonaantrekkelijkheid: de Battle for Brains Hoofdlijn/Leitmotiv De groei van de bevolking vlakt af, delen van Nederland kennen zelfs een bevolkingskrimp. In Delft en omgeving is daar vooralsnog geen sprake van. Toch zal de toename van het aantal (potentiële) arbeidskrachten ook in deze regio gaan afvlakken. Ten eerste groeit het aantal inwoners van jaar minder sterk. Ten tweede zijn de mogelijkheden voor een verdere toename van de zogenaamde participatiegraad (het deel van de bevolking dat werkt of actief zoekt naar werk) beperkt, met name wat betreft hoog opgeleiden: hun participatiegraad is al zeer hoog. Naast de afvlakkende bevolkingsgroei is een andere voor Delft zeer relevante trend dat er, op langere termijn beschouwd, sprake zal zijn van een toenemende vraag naar hoog opgeleiden. Daar waar veel werk op middelbaar niveau op dit moment wordt weggeautomatiseerd en weggemechaniseerd, zal de vraag naar personeel dat om kan gaan met complexe vraagstukken naar verwachting alleen nog maar toenemen: een verdere kennisintensivering van de economie. Daarnaast lijkt een steeds scherpere taakverdeling te ontstaan in de specifieke bijdrage van regio s aan de economie. Enerzijds ontwikkelt zich een select gezelschap van kennisagglomeraties, waarin zich vooral kennisintensieve activiteiten concentreren (zowel technisch als niet-technisch denk aan clusters van hoofdkantoren of internationale organisaties, hoogwaardig openbaar bestuur, financiële centra, economisch/juridisch advies), anderzijds concentreren materiaalgeoriënteeerde activiteiten als land- en tuinbouw, industrie en distributie zich op productielocaties. Daar dwars doorheen vervullen steden regionaal-verzorgende functies (zorg, onderwijs, winkels, vrijetijdsactiviteiten), waarvoor ruimtelijke nabijheid veelal een vereiste is. De MRDH vormt een mengvorm, met enerzijds een kenniscorridor (Leiden, Utrechtse Baan/Delft/Rijswijk, Rotterdam-Noord) en anderzijds typische productielocaties als het Westland en de Rotterdamse haven. Daar waar bij productielocaties vooral optimale fysieke randvoorwaarden cruciaal zijn (goede verbindingen en ruimte), vormen voor kennisagglomeraties kenniswerkers de belangrijkste bron van het verdienvermogen (waarbij er uiteraard voor gezorgd moet worden dat zij niet permanent in de file staan). Hoog opgeleiden zijn mobieler dan laag opgeleiden (zij verhuizen meer en over gemiddeld grotere afstanden) en hebben, door hun grotere koopkracht, meer vrijheid bij de keuze van hun woning. Daarbij spelen niet alleen kenmerken van de woning zelf een rol, maar ook van de economische kracht van de regio (banen voor hoog opgeleiden bevinden zich vooral in kennisagglomeraties) en van kenmerken van de lokale omgeving [zie kennisbox 2.1; Bijdrage lokale omgeving aan woningprijzen verschilt sterk binnen Delft]. Veel kenniswerkers kunnen het zich permitteren om te kiezen tussen banen in verschillende kennisagglomeraties. Om deze cruciale productiefactor aan zich te binden, zullen dus niet alleen bedrijven moeten concurreren op basis van arbeidsvoorwaarden, maar zal een stad of regio ook aantrekkelijke woonmilieus in de aanbieding moeten hebben. In toenemende mate lijkt een battle for brains te ontstaan. Daarin zijn niet alleen de vestigingsvoorwaarden voor bedrijven zelf van belang, maar ook de vestigingsvoorwaarden voor hun hoog opgeleide personeel. Natuurlijk kan dat personeel pendelen uit andere regio s, maar de binding aan het bedrijf zal veel groter zijn wanneer die pendelafstanden (waarbij men vaak in de file staat of vertraging heeft met het openbaar vervoer) niet afgelegd behoeven te worden, ofte wel: wanneer men in Delft of in de buurt van Delft woont. peter@bureaulouter.nl tel

28 Hier ligt een grote uitdaging voor Delft en de regio: Om de positie als (technische) kennisstad vast te houden dienen Delft en omgeving aantrekkelijk te blijven (of zelfs aantrekkelijker te worden; dat wil zeggen concurrerend(er) ten opzichte van andere kennisagglomeraties) voor kenniswerkers. De woonaantrekkelijkheid van Delft en omgeving is cruciaal in de concurrentiestrijd met andere kennisagglomeraties om (technische) kenniswerkers. De positie van Delft is hierin niet onbedreigd, zo blijkt met name uit de bij andere kennissteden achterblijvende groei van het aantal wetenschappelijk opgeleide inwoners in Delft in de afgelopen twee decennia (Kennisbox 2.2). Uit de drie kennisboxen kan onder andere het volgende worden afgeleid: Delft kent voor de gemiddelde Nederlander een woonaantrekkelijkheid die iets boven het nationaal gemiddelde ligt. Voor kenniswerkers is die woonaantrekkelijkheid echter veel hoger (Kennisbox 2.1) Wat betreft sterke en zwakke punten in de woonaantrekkelijkheid lijkt Delft veel op andere middelgrote Randstadsteden. Vergeleken met omliggende gemeenten scoort Delft hoger op voorzieningen, maar minder hoog op harmonieuze omgeving (Kennisbox 2.1). Hier vullen de woonmilieus van Delft en de omliggende gemeenten elkaar dus aan (ze zijn complementair ). Binnen Delft vormt de binnenstad een aantrekkelijk woonmilieu. Net buiten de Delftse gemeentegrenzen geldt dat voor buurten in Delfgauw en Den Hoorn. De aantrekkelijkheid van de binnenstad voor kenniswerkers vertaalt zich in hoge woningprijzen en hoge gemiddelde inkomens van de inwoners (Kennisbox 2.1). Delft heeft zowel veel banen voor wetenschappelijk opgeleiden als veel wetenschappelijk opgeleide inwoners. De groei van met name het aantal wetenschappelijke opgeleide inwoners bleef de afgelopen twee decennia echter achter bij andere Randstadsteden en kennissteden (Kennisbox 2.2). Het aandeel van het Omliggend gebied in de werknemers bij Delftse bedrijven is sinds 1990 sterk gegroeid, vooral onder HBO ers). Het aandeel van inwoners van Delft in de werknemers bij bedrijvigheid in de eigen stad is juist gedaald, vooral onder wetenschappelijk opgeleiden (Kennisbox 2.2). Na Wageningen is Delft de gemeente met het grootste aantal woonachtige universiteitsstudenten per inwoner in Nederland. Van de toename van het aantal inwoners met sinds 2007 kwam 84% voor rekening van de groei van het aantal in Delft wonende studenten (Kennisbox 2.3). tel

29 Kennisbox 2.1 De specifieke woonaantrekkelijkheid van Delft Woonaantrekkelijkheid Delft en Omliggend gebied vullen elkaar aan Delft Benchmark: middelgrote Randstadsteden Omliggend gebied (114) Positie in ranglijst 408 gemeenten In het woonaantrekkelijkheidsweb staan de scores op zeven rubrieken waaruit de woonaantrekkelijkheid van alle Nederlandse gemeenten is bepaald. Dit is gebaseerd op het jaarlijkse onderzoek van Bureau Louter naar de beste woongemeente, in opdracht van het weekblad Elsevier. Daarin zijn in totaal 100 subindicatoren onderscheiden en gewogen opgeteld tot scores voor de rubrieken en voor de totaalscore van de woonaantrekkelijkheid.. Scores hoger dan nul liggen boven het nationaal gemiddelde, scores lager dan nul liggen onder het nationaal gemiddelde. Delft is enerzijds vergeleken met het gemiddelde van de Randstadsteden en anderzijds met het gemiddelde van het Omliggend gebied. Per rubriek is tussen haakjes de positie van Delft aangegeven binnen de ranglijst van 408 gemeenten. In de totale ranglijst van gemeenten naar woonaantrekkelijkheid staat Delft op positie 151. Die plaats is gebaseerd op gewichten die door de gemiddelde Nederlander worden toegekend aan de 100 subindicatoren (gebaseerd op een enquête met respondenten). Wordt echter specifiek gekeken naar aspecten van de woonaantrekkelijkheid die door hoog opgeleiden met een voorkeur voor stedelijk wonen het zwaarste gewicht krijgen, dan zou Delft positie 15 innemen. In het woonaantrekkelijkheidsweb komt dat onder andere naar voren in de hoge score op plusvoorzieningen. Delft scoort zeer laag op rust en ruimte en harmonieuze omgeving (aspecten als criminaliteit, hinder/overlast en gebrek aan sociale cohesie ). Wat betreft rust en ruimte is dat inherent aan leven in een stad. De lage score op harmonieuze omgeving blijkt ook karakteristiek te zijn voor steden, zo blijkt uit een vergelijking met de Randstadsteden. Het woonaantrekkelijkheidsweb van Delft en de Randstadsteden blijkt in het algemeen sterk op elkaar te lijken. Delft presteert iets beter op plusvoorzieningen, basisvoorzieningen en bereikbaarheid en iets minder goed op economie (beschouwd vanuit het arbeidsmarktperspectief voor de bevolking en de kracht van de economie in de ruime regio). Tussen Delft en het Omliggend gebied bestaan echter wel grote verschillen in het profiel van het woonaantrekkelijkheidsweb. In het Omliggend gebied is de score voor harmonieuze omgeving veel hoger. Op regionaal niveau vullen Delft en het Omliggend gebied elkaar dus aan: in Delft kunnen degenen wonen die de ambiance en de reuring van de stad zoeken, in het Omliggend gebied degenen die een huis met een tuintje in een wat rustiger omgeving prefereren. Meer informatie: Woonaantrekkelijkheidscan Delft tel

30 Kennisbox 2.1 Vervolg Woonaantrekkelijk hoog in binnenstad en net buiten Delft Score Zeer hoog Zeer laag Door Bureau Louter zijn in het onderzoek Waar willen we wonen 2012 scores van de woonaantrekkelijkheid voor elke buurt met minstens 500 inwoners bepaald. Daarbij zijn, om vanuit 100 subindicatoren te komen tot een totaalscore, de gewichten gehanteerd van de gemiddelde Nederlander. De donkerrode tot en met de donkerblauwe kleuren bevatten respectievelijk 5%, 10%, 15%, 20%, 20%, 15%, 10% en 5% van de kleuren binnen Nederland. De woonaantrekkelijkheid volgens de gemiddelde Nederlander is enerzijds hoog in de Delftse binnenstad en het gebied ten westen daarvan en anderzijds in suburbane buurten (Delfgauw, Den Hoorn, Schipluiden). Duidelijk zal zijn dat deze aantrekkelijkheid voor verschillende typen mensen geldt: waar de één de ambiance van de binnenstad zoekt, hecht de ander meer aan een wat rustiger woonbuurt (maar wel met de voorzieningen van de stad op redelijke afstand). Wanneer de specifieke gewichten die de aantrekkelijkheid van een binnenstad bepalen zouden worden gehanteerd (zie het kader De aantrekkelijke binnenstad van Delft ) zouden (nog) hogere scores resulteren voor buurten in de binnenstad. Alle negen buurten in de Delftse binnenstad zouden dan in de meest donkerrode kleur vallen (met als hoogste positie in de nationale ranglijst Centrum-West op plaats 98), aangevuld met de buurten Delftzicht, Zeeheldenbuurt, TU-Noord en Koningsveldbuurt, die weliswaar buiten de binnenstad zelf liggen, maar wel direct ten zuiden daarvan. Delftse buurten scoren slechts zelden hoog op de rubriek harmonieuze omgeving. Bovengemiddelde scores resulteren slechts in de buurten Hoornse Hof en Ecodus in het noordoosten van Delft en Koningsveldbuurt, dat nabijheid van de binnenstad combineert met een harmonieuze omgeving. Buiten Delft nemen buurten als Oude Leede en Buitengebied Nootdorp in Pijnacker-Nootdorp en Gaag- Maasland in Midden-Delfland posities in de nationale top-100 in. De aantrekkelijke binnenstad van Delft In recent onderzoek heeft Bureau Louter de aantrekkelijkheid van de binnensteden van 28 grote gemeenten in Nederland vergeleken (zie Bureau Louter 2013 Waar willen we wonen 2013). Wanneer specifiek wordt gekeken naar aspecten die bij uitstek kenmerkend zijn voor een aantrekkelijke binnenstad, namelijk cultuur, uitgaan en een aantrekkelijke bebouwing, neemt de binnenstad van Delft de vijfde plaats in, na respectievelijk Amsterdam, Utrecht, Maastricht en Haarlem, maar voor bijvoorbeeld Groningen (plaats 7) en Leiden (plaats 9). De binnensteden van andere kennissteden staan veel lager op de ranglijst. Eindhoven staat op plaats 17 Enschede op plaats 27. Delft heeft de hoge positie op de ranglijst vooral te danken aan de aantrekkelijke (historische) bebouwing: plaats 3 (na Amsterdam en Maastricht). Op cultuur neemt de Delftse binnenstad positie 10 in, op uitgaan positie 17. peter@bureaulouter.nl tel

31 Kennisbox 2.1 Vervolg Bijdrage lokale omgeving aan woningprijzen verschilt sterk binnen Delft score 1.23 of meer 1.14 tot tot tot tot tot tot 0.95 minder dan 0.93 In het Woningprijzenmodel van Bureau Louter wordt de prijs van een woning gekoppeld aan een groot aantal aspecten die op statistische gronden van betekenis blijken te zijn voor de prijsvorming. In het Woningprijzenmodel wordt de woningprijs per individuele woning bepaald op grond van de volgende typen verklarende variabelen: Woningkenmerken, zoals het aantal vierkante meters woonoppervlak, de beschikbaarheid van een garage, het aantal badkamers, enz., enz. De lokale omgeving: daarbij spelen aspecten een rol die de woonaantrekkelijkheid van een locatie bepalen. In het model is een zeer groot aantal aspecten getoetst op hun statistische invloed op de woningprijs. Regionale verschillen in economische kracht en kenmerken van de arbeidsmarkt. Deze bepalen verschillen in prijsniveau van woningen op nationaal niveau (waardoor een woning met soortgelijke woningkenmerken en kenmerken van de lokale omgeving bijvoorbeeld in Amsterdam veel duurder zal zijn dan in Pekela). In het kaartbeeld staat het effect op de woningprijzen van kenmerken van de lokale omgeving. In de meest donkerrood gekleurde gebieden zijn de prijzen voor exact dezelfde woning bijvoorbeeld minstens 23% hoger dan gemiddeld in Nederland, puur als gevolg van de kenmerken van de lokale omgeving. Binnen Delft kunnen verschillen in locatie van een huis met exact dezelfde kenmerken tot prijsverschillen van 30 tot 40% leiden. De woningprijzen zullen vooral hoger zijn op locaties waar degenen die het zich kunnen permitteren (hogere inkomensgroepen; dat zijn vaak hoog opgeleiden: de kenniswerkers) bereid zijn om meer te betalen voor een woning. Binnen Delft bieden vooral de binnenstad en het gebied ten oosten daarvan blijkbaar omgevingskenmerken die maken dat hogere inkomensgroepen bereid zijn om meer te betalen voor een woning. In andere delen van Delft (Delft-Zuid; Wippolder) is dat niet het geval. tel

32 Kennisbox 2.1 Vervolg Hoge inkomens in de binnenstad, lage in Delft-Zuid 4569 of meer 3448 tot tot tot tot tot tot 1961 minder dan 1741 In het kaarbeeld staat het gemiddeld fiscaal inkomen per inkomensontvanger (werknemers, zelfstandigen, uitkeringen en pensioenen). Ook wanneer het gemiddeld fiscaal maandinkomen per inkomensontvanger op de kaart wordt gezet, blijkt dat er binnen Delft aanzienlijke verschillen tussen wijken en buurten bestaan. tel

33 Kennisbox 2.2 De haperende kenniswerkersfunctie van Delft Veel banen en werkzame inwoners voor wetenschappelijk opgeleiden, maar weinig groei Delft Randstadsteden Kennissteden Zuidvleugel Nederland % werken % wonen Verandering (index) 0% 15% 30% 0% 15% 30% a. Wetenschappelijk opgeleiden Delft Randstadsteden Kennissteden Zuidvleugel Nederland b. Hoog opgeleiden (HBO) % werken % wonen Verandering (index) 0% 15% 30% 0% 15% 30% Banen (werken) Werkzamen (wonen) Weergegeven is het aandeel van wetenschappelijk opgeleiden (figuur a) en HBO ers (figuur b) in het totaal aantal banen in een gebied (% werken) en het aantal werkzamen in een gebied (% wonen). In de meest rechtse figuur staat de ontwikkeling van 1990 tot 2007/2009 (verandering, als index van de score in 1990), voor zowel banen als werkzame inwoners. In Delft is het aandeel van wetenschappelijk opgeleiden in het totaal aantal banen en werkzamen hoger dan in alle referentiegebieden. De relatieve ontwikkeling sinds 1990 blijft in Delft echter achter bij de ontwikkeling in de referentiegebieden. Dat geldt vooral voor het aandeel werkzame inwoners met een wetenschappelijke opleiding. Hoewel Delft nog steeds een voorsprong heeft op referentiegebieden is het verschil sinds 1990 kleiner geworden. In Delft is het aandeel wetenschappelijk opgeleide werkzame inwoners toegenomen met 2.8%-punten tegen respectievelijk 10.4, 10.2, 6.7 en 6.0 %-punten in de Randstadsteden, de kennissteden, de Zuidvleugel en Nederland. In tegenstelling tot de Randstadsteden, de kennissteden en de Zuidvleugel blijft de ontwikkeling van het aantal wetenschappelijk opgeleide inwoners achter bij de ontwikkeling van het aantal banen voor wetenschappelijk opgeleiden. Voor HBO ers zijn de verschillen tussen Delft en de referentiegebieden minder groot. Ook daarvoor is de relatieve groei echter lager in Delft dan in de referentiegebieden, zowel wat betreft banen als wat betreft werkzame inwoners. peter@bureaulouter.nl tel

34 Kennisbox 2.2 Vervolg Banen per werkzame inwoner in Delft vooral gegroeid voor hoog opgeleiden Basis-Laag Middelbaar Hoog Wetenschappelijk Totaal 2007/2009 Ontwikkeling sinds Delft Kennissteden Randstadsteden Weergegeven is het aantal banen in een gebied gedeeld door het aantal werkzame personen in dat gebied (linkerfiguur). Bij een score hoger dan 1 zijn er dus meer banen dan werkzamen, bij een score lager dan 1 meer werkzamen dan banen. Rechts staat de verandering van de pendelratio. Bij een positieve score is het aantal banen in een gebied sterker gegroeid dan het aantal werkzamen, bij een negatieve score is het aantal werkzamen sterker gegroeid dan het aantal banen. Op alle opleidingsniveaus kent Delft een positieve pendelratio (meer banen dan werknemers). Voor de kennissteden geldt dat in nog sterkere mate, voor de Randstadsteden in minder sterke mate. De Randstadsteden maken, evenals Delft, deel uit van polycentrische agglomeraties, zodat hun eigen werkgelegenheidsfunctie lager is dan de werkgelegenheidsfunctie van de kennissteden (met uitzondering van Leiden kernsteden binnen monocentrische stadsgewesten). Vergeleken met de Randstadsteden vervult Delft nog in vrij sterke mate een eigen werkgelegenheidsfunctie (een hogere pendelratio). Opvallend is de score op de pendelratio voor wetenschappelijk opgeleiden in de Randstadsteden: daar wonen meer werkzame academici dan er banen zijn, in tegenstelling tot Delft. Bij de ontwikkeling sinds 1990 valt vooral op dat de pendelratio voor wetenschappelijk opgeleiden voor Delft duidelijk toeneemt en voor kennissteden en Randstadsteden duidelijk afneemt. Dat vormt een aanwijzing voor de haperende functie als woonplaats voor academici van Delft. peter@bureaulouter.nl tel

35 Kennisbox 2.2 Vervolg Omliggend gebied belangrijker geworden als bron van personeel voor Delftse bedrijven Basis-Laag Middelbaar Hoog (HBO) Wetenschappelijk Totaal Inkomende pendel Verandering in % van totaal aantal banen in Delft Uitgaande pendel Verandering in % van totaal aantal werkzame personen in Delft -15% 0% 15% -15% 0% 15% Delft Omliggende regio Overig Zuidvleugel Overig Nederland Weergegeven is de verandering tussen 1990 en 2007/2009 in het aandeel van de banen bij Delftse bedrijven en instellingen ( zie inkomende pendel ) per gebied en de verandering in het aandeel van de gebieden waar inwoners van Delft werken (zie uitgaande pendel ). Het gaat om procenten van het totaal aantal banen in Delft (bij inkomende pendel ) en van het totaal aantal werkzame Delftenaren (bij uitgaande pendel ). De som over de vier gebieden is altijd gelijk aan 0. Het aandeel van inwoners van Delft in de banen voor wetenschappelijk opgeleiden in Delft is sinds 1990 afgenomen (zie Inkomende pendel ). Dat geldt vooral voor wetenschappelijk opgeleiden. Het aandeel van het Omliggend gebied (waar de bevolking sinds 1990 sterk is gegroeid) is juist toegenomen, vooral bij de hoog opgeleiden (HBO ers). Vanuit de overige delen van de Zuidvleugel is het aandeel afgenomen, met uitzondering van wetenschappelijk opgeleiden. Vooral onder kenniswerkers (hoog of wetenschappelijk opgeleiden) is het aandeel van de werknemers dat in Delft woont dus afgenomen en het aandeel dat in het Omliggend gebied woont toegenomen. Hoewel er geen harde statistische bewijzen liggen om dat aan te tonen lijkt hier een verband te bestaan met het in de beschouwde periode beschikbare woningaanbod in Delft en het Omliggend gebied. Uit de figuur met de Uitgaande pendel blijkt het deel van de wetenschappelijk/hoog opgeleide inwoners dat in Delft werkt niet (wetenschappelijk opgeleiden) of nauwelijks (HBO ers) is afgenomen. Dat komt doordat het aantal banen per werkzame inwoner in Delft zich voor hoog opgeleiden en, vooral, wetenschappelijk opgeleiden relatief gunstig heeft ontwikkeld. Laag en vooral middelbaar opgeleiden zijn juist meer dan in 1990 aangewezen op banen buiten Delft (in het Omliggend gebied voor laag opgeleiden en in het Omliggend gebied en de overige delen van de Zuidvleugel voor middelbaar opgeleiden). Voor deze opleidingsniveaus heeft het aantal banen per werkzame inwoner in Delft zich dan ook relatief ongunstig ontwikkeld sinds peter@bureaulouter.nl tel

36 Kennisbox 2.3 Delft studentenstad Een komen en gaan van studenten en afgestudeerden Leeftijd Leeftijd Migratie naar Delft Migratie vanuit Delft Nederland Nederland excl. Universiteitssteden Migratie naar Universiteitssteden Migratie vanuit Universiteitssteden Nederland Nederland excl. Universiteitssteden a. Delft b. Universiteitssteden Weergegeven is het aantal binnenlandse migranten naar Delft en vanuit Delft naar leeftijd (figuur a) per 1-jaars leeftijdsklasse en het gemiddelde voor de universiteitssteden (figuur b) voor een meerjaars gemiddelde ( ). Alle aantallen zijn uitgedrukt per duizend inwoners vaan de totale bevolking. Inclusief buitenlandse migratie zouden de pieken voor Delft nog sterker worden aangezet, gezien het grote aantal buitenlandse studenten bij de TU Delft. Ook is de migratie van studenten naar Delft de laatste jaren nog verder toegenomen De piek van migratie naar Delft in de leeftijdsklasse jaar ligt momenteel dus nog hoger dan in de figuur. In de migratiepatronen van Delft speelt de universiteit een zeer belangrijke rol. De specifieke onderwijsfunctie van Delft komt duidelijk naar voren in de figuur. De migratie naar Delft kent een duidelijke piek bij de leeftijdsklassen waarin studenten op kamers gaan wonen. Ook de migratie vanuit Delft neemt in die leeftijdsklassen toe. Dat betreft inwoners van Delft die elders in Nederland gaan studeren en om die reden verhuizen. Een deel van de afgestudeerden verlaat Delft weer. Voor late twintigers en dertigers betreft de migratie uit Delft overigens niet alleen afgestudeerden, maar ook jonge gezinnen. In de beschouwde periode ( ) hebben veel jonge gezinnen Delft verlaten omdat er niet voldoende woningen beschikbaar kwamen (en wel in bijvoorbeeld Delfgauw). Dat blijkt ook uit het feit dat er meer jonge kinderen Delft hebben verlaten (in gezinsverband) dan er zijn gevestigd. Duidelijk is dat de migratieintensiteit naar en vanuit Delft voor veel leeftijdsklassen boven het nationaal gemiddelde ligt, zeker indien dat nationaal gemiddelde wordt berekend exclusief de universiteitssteden. In het algemeen ligt de migratieintensiteit in universiteitssteden boven het nationaal gemiddelde, vooral in de leeftijdsklassen jaar. Dat is de periode dat veel studenten zich vestigen en na afstuderen ook weer vertrekken. Recente toename inwoners Delft vooral te danken aan groei woonachtige studenten Van 2007 tot 2013 is het aantal studenten bij de TU Delft toegenomen van naar Tevens nam het aantal in Delft wonende studenten in die periode sterk toe: van naar Na Wageningen is Delft inmiddels de gemeente met de meeste woonachtige universiteitsstudenten per inwoner in Nederland. Deze extra studenten zijn goed voor 84% van de totale groei van het aantal inwoners in Delft tussen 2007 en Inclusief studenten was de groei van het totaal aantal inwoners 0,54% per jaar (van 95.4 duizend naar 99.1 duizend), bij een nationale groei van 0,43% per jaar. Exclusief in Delft wonende studenten zou de groei slechts 0,10% per jaar zijn geweest (van naar ). peter@bureaulouter.nl tel

37 Epiloog/beschouwing Kenniswerkers vormen de cruciale productiefactor in een kenniseconomie. Ondanks het feit dat kenniswerkers bereid zijn om over grotere afstanden naar hun werk te reizen dan middelbaar en laag opgeleiden, zal de binding aan een bedrijf (of de bereidheid om over te stappen naar een ander bedrijf in of nabij Delft) groter zijn wanneer zij in of nabij Delft wonen. Om de ambities om de (technische) Kenniseconomie verder uit te bouwen te ondersteunen is een aantrekkelijk woon- en leefmilieu in Delft of de directe omgeving dus een belangrijk pluspunt. Ervaringen uit de laatste twee decennia leren echter dat het aantal hoog opgeleide inwoners (met name wetenschappelijk opgeleiden) minder sterk is gegroeid dan in andere middelgrote Randstadsteden en andere kennissteden. Weliswaar is hierbij sprake van de wet van de remmende voorsprong, want in 1990 woonden er al zeer veel wetenschappelijk opgeleiden in Delft. Maar dat is niet het hele verhaal. Daarvoor bleef de ontwikkeling van het aantal wetenschappelijk opgeleiden te ver achter bij vergelijkbare benchmarksteden. Een andere constatering is dat Delft onder studenten sterk aan populariteit heeft gewonnen als stad om te wonen. Het aantal in Delft wonende universiteitsstudenten is sinds 2007 met 44% toegenomen (mede doordat er meer studentenwoningen beschikbaar zijn gekomen). Naast de grotere binding aan de regionale arbeidsmarkt van werknemers die in de regio wonen is er nog een tweede voordeel: het inkomen van kenniswerkers is gemiddeld hoog. Zij hebben dus veel te besteden. Dat doen zij ook bij winkels en vrijetijdsactiviteiten in Delft. Dat geldt voor degenen die in Delft zelf wonen, maar ook voor degenen die buiten Delft wonen, maar wel gebruik maken van de Delftse voorzieningen. Dat levert werk op voor inwoners van Delft. Hier liggen dwarsverbanden met de relatiepatronen die in opgave 3 centraal staan en met kansen op de arbeidsmarkt voor laag opgeleiden, die in de afzonderlijke rapportage over het sociale domein worden besproken. Om de groei van het aanbod van kenniswerkers in Delft en omgeving te waarborgen zijn er twee strategieën die gelijktijdig uitgevoerd kunnen worden. Ten eerste het behoud van de al in de stad of omgeving wonende kenniswerkers en mogelijk het aantrekken van nieuwe kenniswerkers van elders. Ten tweede het behouden van het sterk gegroeide aantal in de stad wonende TU-studenten nadat zij zijn afgestudeerd. Om aantrekkelijk te zijn voor een stad en omgeving voor kenniswerkers zijn drie factoren van belang: De aanwezigheid van een universiteit om toekomstige kenniswerkers aan te trekken. Delft voldoet aan die voorwaarde. Een grote woonaantrekkelijkheid voor kenniswerkers. Met een fraaie binnenstad en rustiger woongebieden in de omgeving leveren Delft en de regio basisvoorwaarden om daaraan te voldoen. Cruciaal is hier dat het woningaanbod ook voldoet aan de wensen van de kenniswerkers. Voldoende werkgelegenheid, anders verlaten de afgestudeerden (en mogelijk zelfs de al woonachtige kenniswerkers) de stad en omgeving voor banen elders. Dit haakt aan bij opgave 1 (Delft technische Kennisstad). Cruciaal, maar ook complex is het juiste woningaanbod voor kenniswerkers. Complex omdat Delft zeer weinig beschikbare ruimte meer heeft. Woningen met een aanzienlijk kaveloppervlak (200 à 300 vierkante meter) kunnen eventueel binnen Delft gebouwd worden. Delft heeft echter geen ruimte voor een wijk als Emerald waar dat type kavels (in een deel van de wijk) beschikbaar was. In Emerald wonen nu 7 duizend mensen op een oppervlak van 0,8 vierkante kilometer. Dat is ongeveer het bruto oppervlak van Technopolis Delft. Een aanzienlijk deel van de woningbouw in Delft zal in hogere dichtheden plaatsvinden, aansluitend bij kenniswerkers die een stedelijke peter@bureaulouter.nl tel

38 omgeving prefereren. Binnen de regio zullen daarnaast nog mogelijkheden moeten worden ontwikkeld voor suburbaan/landelijk wonen: een huis met een tuin(tje). Voor stedelijk wonen, maar ook voor inwoners van omliggende gemeenten die gebruik maken van de voorzieningen in Delft, is een hoogwaardig voorzieningenniveau een belangrijke voorwaarde. Dat geldt vooral voor kenniswerkers, die belang hechten aan de aanwezigheid van plusvoorzieningen (uitgaansmogelijkheden, culturele instellingen) en een goed onderhouden gebouwde omgeving. Daarbij zijn ook de gemeentefinanciën van belang en juist die zullen de komende jaren sterk onder druk komen te staan (zie de afzonderlijke rapportage sociaal domein). Het zal steeds moeilijker worden om deze (met algemene middelen uit de Delftse begroting gefinancierde of gesubsidieerde) voorzieningen in stand te houden. Het zal een kwestie van zorgvuldig balanceren worden om noodzakelijke bezuinigingen niet op een zodanige wijze door te voeren dat daarmee de woonaantrekkelijkheid van Delft wordt ondermijnd en daarmee de geneigdheid van kenniswerkers om in Delft te gaan (of te blijven) wonen. Die aantrekkelijkheid van Delft straalt overigens ook uit op woonlocaties rond Delft, waarvan de inwoners gebruik maken van de voorzieningen van Delft (met name Den Hoorn en Delfgauw, maar ook Schipluiden en Pijnacker en voor bepaalde voorzieningen zelfs Nootdorp, Rijswijk, delen van het Westland en delen van Den Haag, zoals Ypenburg). Wat voor de huidige kenniswerkers geldt, gaat ook op voor de toekomstige kenniswerkers: de studenten. Ook hier ligt een uitdaging om de binnenkort afstuderende twintigers een geschikte woning en een aantrekkelijke woonomgeving te bieden, waar iets te beleven valt. tel

39 3 Ruimtelijke relatiepatronen: opereren op diverse schaalniveaus Hoofdlijn/Leitmotiv Delft is op vele manieren verweven met de omgeving : mensen verhuizen naar de stad en verhuizen uit de stad. Zeker voor een universiteitsstad als Delft zijn deze migratiestromen zeer omvangrijk. Zicht hierop is van belang voor de woningmarkt. Velen verlaten dagelijks de stad om elders te gaan werken of komen naar Delft toe om te werken bij Delftse bedrijven en instellingen. Door dergelijke pendelrelaties opereert de arbeidsmarkt niet lokaal, maar regionaal en soms (met name voor hoog opgeleiden) zelfs bovenregionaal. Gemeentegrenzen worden ook overschreden om onderwijs te volgen. Ook hierbij gaan de stromen beide kanten op: zowel Delft uit als (in meerdere mate) Delft in. Tenslotte maken bewoners gebruik van voorzieningen (winkels, vrijetijdsactiviteiten, onderwijs, recreatie, medische zorg). Een aanzienlijk deel daarvan gebeurt binnen de eigen gemeente, maar ook hier is sprake van intergemeentelijke relaties. De ruimtelijke reikwijdte van relatiepatronen verschilt onderling sterk: van zeer lokaal (basisonderwijs, dagelijkse boodschappen, huisarts) tot vele tientallen kilometers (volgen van hoger onderwijs, verhuizen om werkredenen, pendel van hoog opgeleiden). Kortom: elk relatietype zijn eigen ruimtelijk schaalniveau. De lappendeken van bestuurlijke samenwerkingsverbanden (Kennisbox 3.1) is dan ook begrijpelijk en op inhoudelijke gronden te verdedigen (hoewel enige stroomlijning denkbaar en gewenst is). Om te bepalen wat relevante ruimtelijke schaalniveaus zijn, is een inhoudelijke aanvliegroute gekozen: niet de bestaande bestuurlijke samenwerkingsverbanden zijn centraal gesteld, maar de feitelijk gemeten relatiepatronen. Deze kunnen een basis vormen voor bestuurlijke samenwerkingsverbanden. Naast inzicht in de ruimtelijke reikwijdte bieden gegevens over relatiepatronen ook de mogelijkheid om te beoordelen in hoeverre Delft een centrumfunctie vervult (meer inkomende dan uitgaande stromen), hoe omvangrijk die centrumfunctie is en waarvoor deze geldt. Een stad kan een centrumfunctie vervullen op het gebied van werken (veel banen voor inwoners in de omgeving), op het gebied van wonen (veel woningbouw, waardoor sprake is van grote migratiestromen naar de stad), op het gebied van onderwijs en voor allerlei typen voorzieningen (winkelen, cultuur, zorg en welzijn). Op grond van de resultaten van de analyse kan worden geconcludeerd dat Delft op verschillende terreinen een centrumfunctie vervult, maar dat daar minder sprake van is dan in steden als Zwolle, s-hertogenbosch of Groningen (centra van monocentrische stadsgewesten, zonder noemenswaardige concurrentie in de omgeving ). De ruimtelijke reikwijdte waarover Delft een belangrijke centrumfunctie kan vervullen, is beperkt, opererend in de schaduw van giganten als Den Haag en Rotterdam. Voor (delen van) Midden- Delfland en Pijnacker-Nootdorp vervult Delft echter een belangrijke centrumfunctie voor een breed scala aan activiteiten. Voor sommige andere functies stijgt het belang van Delft boven dat ruimtelijk niveau uit (bijvoorbeeld de universiteit, banen voor hoog opgeleiden en de winkelfunctie voor niet-dagelijkse goederen : IKEA). Delft vervult een brede functie als voorzieningencentrum op subregionaal niveau (vooral voor Midden-Delfland en Pijnacker-Nootdorp) naast enkele specifieke regionale functies. Momenteel ontwikkelen Haaglanden en Rijnmond initiatieven om tot verdergaande samenwerking te komen in het kader van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag. Dat is een vorm van ruimtelijke opschaling in samenwerkingsverbanden die vooral relevant is binnen het economische domein en delen van het fysieke domein (met name infrastructuur, maar weer minder voor groen & recreatie). Gezien de centrale ligging kan Delft daarvan mogelijk profiteren. peter@bureaulouter.nl tel

40 De noodzaak voor ruimtelijke opschaling binnen het sociale domein lijkt voor Delft echter veel minder relevant, gezien de bestaande relatiepatronen. Zie voor het sociale domein uitvoeriger de afzonderlijke rapportage van Bureau Louter, Royal HaskoningDHV en IROKO. Om een totaalbeeld van alle typen bestuurlijke samenwerkingsverbanden te kunnen schetsen is hier ook het sociale domein meegenomen. Uit de drie kennisboxen kan onder andere het volgende worden afgeleid: Delft heeft de meeste bestuurlijke samenwerkingsverbanden in het economische, fysieke en sociale domein met Midden-Delfland en Pijnacker-Nootdorp, gevolgd door Rijswijk en Westland: het Omliggend gebied. Daarna volgen de andere gemeenten in Haaglanden (Kennisbox 3.1). Samenwerkingsverbanden in het sociale domein bestaan vrijwel uitsluitend met gemeenten Haaglanden en Lansingerland, in het economische domein met het Omliggend gebied en met steden (Rotterdam, Den Haag, Leiden) en in het fysieke domein met de buren Midden-Delfland en Pijnacker-Nootdorp, gevolgd door andere gemeenten in Haaglanden (Kennisbox 3.1). Het grootste deel van de relatiepatronen vindt binnengemeentelijk plaats. Met uitzondering van migratie resulteert voor Delft veelal een positief saldo van inkomende en uitgaande intergemeentelijke stromen (Kennisbox 3.2). De relatiepatronen zijn in het algemeen duidelijk intensiever naarmate de afstand kleiner is. Met nabijgelegen gebieden in Rijnmond ( Rotterdam-Plus ) heeft Delft duidelijk minder hechte relaties dan met andere gemeenten in Haaglanden (Kennisbox 3.2). In absolute zin zijn de stromen naar en vanuit Overig Haaglanden (Haaglanden exclusief het Omliggend gebied) vaak even omvangrijk als of omvangrijker dan met het Omliggend gebied, ondanks de wat grotere afstand. Dat hangt samen met de massa: in Overig Haaglanden zijn er ruim drie maal meer inwoners dan in het Omliggend gebied (Kennisbox 3.2). Ten opzichte van het Omliggend gebied kent Delft veelal een positief saldo (met uitzondering van migratiestromen). Ten opzichte van de overige delen van Haaglanden is meer sprake van evenwicht (Kennisbox 3.2). Delft kent in absolute zin de sterkste relaties met Den Haag, gevolgd door Rotterdam en Pijnacker-Nootdorp. Daarna volgen de andere drie gemeenten in het Omliggend gebied en Zoetermeer (Kennisbox 3.3). Als aandeel in het totaal van hun uitgaande en inkomende stromen is Delft vooral van belang voor Midden-Delfland en Pijnacker-Nootdorp. Zij worden gevolgd door Rijswijk, Den Haag en Westland (Kennisbox 3.3). peter@bureaulouter.nl tel

41 Kennisbox 3.1 Een lappendeken van samenwerkingsverbanden Meeste samenwerkingsverbanden met Omliggend gebied Aantal bestuurlijke samenwerkingsverbanden per domein Gemeente Totaal Economisch Sociaal Fysiek Delft (tevens totaal aantal verbanden) Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Westland 's-gravenhage Leidschendam-Voorburg Zoetermeer Wassenaar Lansingerland Rotterdam Schiedam Vlaardingen Maassluis Voorschoten Leiden Albrandswaard Barendrecht Bernisse Brielle Capelle aan den IJssel Hellevoetsluis Krimpen aan den IJssel Ridderkerk Spijkenisse Westvoorne Delft werkt op verschillende terreinen samen met andere gemeenten. Hier is een inventarisatie gemaakt van de samenwerkingsverbanden in het economische, sociale en fysieke domein. Van samenwerkingsverbanden op het gebied van Veiligheid is afgezien, omdat die samenwerkingsverbanden niet samenhangen met de drie decentralisaties van Rijkstaken. Sommige samenwerkingsverbanden zijn van belang voor 2 of 3 domeinen. Bij het totaal zijn deze slechts één maal geteld. Uitgegaan is van de nieuwe situatie per Daarom zijn bijvoorbeeld meegeteld de nieuwe WMO-regio, de nieuwe Jeugdzorgregio en de MRDH (die momenteel officieel nog in oprichting is). Met verschillende blauwtinten zijn Delft, de gemeenten in het Omliggend gebied, de overige gemeenten in Haaglanden en de gemeenten in Rijnmond-Plus weergegeven. Delft heeft de meeste bestuurlijke samenwerkingsverbanden met de vier gemeenten in het Omliggend gebied. Daarna volgt een groepje met de overig gemeenten in Haaglanden. Vervolgens komt het groepje met de vijf gemeenten in Rotterdam-Plus, waarmee vooral relaties in het fysieke domein bestaan, in het economische domein met Rotterdam en in het sociale domein met Lansingerland. Meer informatie: Regioverkenning Delft, paragraaf 5.6; Gemeente Delft (2013) Delft en omgeving. peter@bureaulouter.nl tel

42 Kennisbox 3.1 Vervolg Ruimtelijke reikwijdte samenwerkingsverbanden verschilt tussen domeinen score score 20 of meer 13 tot 17 5 tot tot a. Totaal b. Economisch score score c. Sociaal d. Fysiek In de kaartbeelden staat per gemeente het aantal bestuurlijke samenwerkingsverbanden met Delft, voor het totaal en onderscheiden naar de drie domeinen. Uit de kaartbeelden blijkt het volgende: In het economische domein bestaan buiten Haaglanden nog hechte relaties met Rotterdam en (in iets mindere mate) Leiden. De meeste samenwerkingsverbanden bestaan hier met Den Haag. In het algemeen komen de steden hier wat meer naar voren dan bij het sociale domein en het fysieke domein. In het sociale domein is de ruimtelijke reikwijdte van de samenwerkingsverbanden duidelijk lager dan bij de twee andere domeinen. Buiten Haaglanden bestaan verder slechts met Lansingerland vrij veel bestuurlijke samenwerkingsverbanden. In het fysieke domein bestaan de meeste samenwerkingsverbanden met de buurgemeenten Midden-Delfland en Pijnacker-Nootdorp, vooral op het gebied van groen. Daarnaast bestaan er veel bestuurlijke samenwerkingsverbanden met de overige gemeenten in Haaglanden en met gemeenten in Rotterdam-Plus. Meer informatie: Regioverkenning Delft, paragraaf 5.6; Gemeente Delft (2013) Delft en omgeving. peter@bureaulouter.nl tel