Buitenhof Het Essenvelt

Transcriptie

1 W alcherse A rcheologische D ienst Buitenhof Het Essenvelt Buitenhof Het Essenvelt, zoals weergegeven op de kaart van Hattinga (ca. 1750). BRON: Zeeuws Archief De familie v a n Es s e n J. Kaljouw & L. Hollestelle Aankoop Wa n n e e r h e t h o f E s s e n v e l t i s g e s t i c h t, i s n i e t b e k e n d. O p d e Vi s s c h e r-romank a a r t van i s i n d i e h o e k we l beplanting te zien, maar geen bebouwing. Op de tiendkaart van 1691 (blok S chuylwer ve) is dit wel het geval. O p d e k a a r t v a n d e H a t t i n g a s u i t p r i j k t h e t l a n d g o e d i n volle glorie met veel bos en enkele vijvers. Als e i g e n a a r wordt genoemd: Hr. van Essen. Dat klopt ook aardig met de gegevens uit het transportregister

2 De oudste kaart waarop de locatie van het Essenvelt staat weergegeven is de Tiendkaart uit Er is al wel bebouwing aanwezig maar nog geen buitenplaats. BRON: Zeeuws Archief van de Landvierschaar van Vlissingen. Daarin staat vermeld d a t o p 2 8 f e b r u a r i e e n z e k e r e m o n s i e u r J a c o b u s van Essen koper is van een hofstede met Heere wo n i n g e, b o e r e w o n i n g e, s t a l l i n g e e n b a k k e e t e. H i j k o c h t h e t l a n d g o e d v a n m o n s i e u r C o r n e l i s Ta a r l i n g, k o o p m a n i n M iddelburg. Het lag in Pieter Cornelis Lievensblok op het grondgebied van Koudekerke. I n andere archiefbro n n e n wordt het buitenhuis Essenveld, met een d, genoemd. I n één koop werd door Van Essen ook nog een h o fstede i n h e t B l o c k b e n o o r d e n d e n A b e e l e g e k o c h t. D i e l a g aan de Abeelse Zandweg, thans Abeelsewegje ( b i j G ro o t Abeele). O ok nog diverse stuk ken land in de H a i j m a n b i j de K leine Abeele en in Welzinge werden aangekocht. D e totale opper vlakte bedroeg ongeveer 36 gemeten ( r u i m 14 hectare). De hoogste bieder I n i s h e t h e r e n h u i s e n d e h o f s t e d e n o v e r g e g a a n naar Willem de M eester. I n 1778 komt Essenve l d i n b e z i t van Pieter B os. Diens weduwe werd in 1804 als e i g e n a a r

3 vermeld. Volgens een adver tentie in de Middelburgsche Courant van 22 juni 1809 werd op donderdag 6 juli een hofstede m e t heerenhuizinge, zomerhuis en stal genaampt Essenveld te koop aangeboden. D e totale opper vlakte b e d ro e g 4 2 gemeten, waar van ongeveer 39 gemeten verpacht ware n aan Jacob R eierse, de buurman die aan de ove r k a nt van de weg boerde op de hofstede Thuinenburg. D e pacht of h u u r l i e p n o g d o o r t o t m e d i o , wellicht t o t n á h e t binnenhalen van de oogst. De overige t wee gemeten, met het herenhuis, waren verpacht tot augustus , zodat dat al kort nadien vrij kwam. Reierse heeft wellicht veel belangstelling voor het land dat hij zelf gebruikte en hij zal waarschijnlijk flink meegeboden hebben. O f juist niet, want het was de tijd van de Franse o verheersing e n h e t g o n s d e v a n d e g e r u c h t e n v a n e e n naderende invasie van de Engelsen die ongeveer een maand l ater p l a atsvo n d b i j Vro u we n p o l d e r. N i e t zo n b e s te t i j d voor h e t verkopen v a n o n roerend g o e d. H o e h e t o o k i s geweest: Reierse werd hoogste bieder en k wam dus in het bezit van de hofstede Essenveld en de hofstede Zandweg of Zandhof. Hoe het verder is gegaan met Essenveld is niet b e k e n d, m a a r v e r m o e d e l i j k i s h e t n i e t l a n g d a a r n a g e s l o o p t, mogelijk na het overlijden van Jacob Reierse in Bij h e t o v e r l i j d e n v a n A d r i a n a B a i j e n s, d e e c h t g e n o t e v a n Jacob R eierse in 1837, wordt in een inventaris nog wel de hofstede Zandwe g g enoemd, m aar Essenve ld n i e t m e e r. O p d e k a d a s t r a l e k a a r t v a n K o u d e k e r k e v a n s t a a t alleen de grachten aangegeven.

4 Va n k a a r t t o t o p g r a v i n g B. Silkens Vooronderzoek T i j d e n s d e p l a n v o r m i n g v o o r h e t E s s e n v e l t, t o e n n o g Erasmuswijk Zuid, werd archeologie al in een vroeg stadium bij de plannen betrok ken. I n overleg met de Wa l c h e r s e Archeologische Dienst, de afdeling Ruimtelijk Beleid van de gemeente M iddelburg en architec tenbureau Lubbers w e r d e e n c o n c e p t o n t w i k k e l d w a a r b i j d e h i s t o r i s c h e s i t u a t i e e e n b e l a n g r i j k u i t g a n g s p u n t v o o r d e n i e u w e planvorming vormde. Ook werd de oorspronkelijke naam Erasmuswijk Zuid omgedoopt tot Essenvelt, zodat d e 18e - eeuwse buitenplaats ook in de nieuwe bestemming k an doorleven. Recente luchtfoto van de onderzoekslocatie. In de akker zijn de grachten van Het Essenvelt nog herkenbaar. Bron: CHS provincie Voor het archeologisch onderzoek stelde de g e m e e nte Middelburg de nodige fondsen ter beschikking en in overleg met de WAD werd een plan van aanpak opgesteld. I n eerste instantie stelde R AAP een inventaris o p van a l l e bekende gegevens, zoals historische en geomorfologische kaarten, bekende vondsten en vindplaatsen, (lucht) Zeeland

5 fotografische documentatie, archiefmateriaal, het Actueel H o o g tebestand N e d e r l a n d (A H N ), e tc... ( D e B o e r ). O m d e b e t rouwbaarheid v a n d e ze g e g e vens te testen, verrichtte ADC vervolgens een archeologisch booronderz o e k d a t t o e l i e t d e l i g g i n g v a n d e b u i t e n p l a a t s b e t e r af te bakenen (Stiekema2007). Aanvullend we rd m e t d e hulp van ondermeer dhr. J. Kaljouw en archivaris Pe ter Sijnke, Leo Hollestelle en Ber t Wennekes van het Zeeuws Archief de historische informatie over buitenplaats H e t Essenvelt scherper gesteld. Tijdens het proefsleuvenonderzoek werden ondermeer de grachten en het centrale bruggenhoofd gevonden. Bron: RAAP Proefsleuvenonderzoek Door middel van proefsleuven wilden we de bewaringstoestand en de precieze aard van de sporen vaststellen. Dit onderzoek werd in de zomer van 2007 door RAAP uitgevoerd en toonde aan dat de ligging, zoals verondersteld op basis van het vooronderz o e k, v r i j p r e c i e s b l e e k te k loppen (Schute2007). Op vier plaatsen we rd d e gracht die om het buite n h o f l a g, a a n g e s n e d e n. E n k e l d e k o p s e k a n t a a n d e n o o r d w e s t e l i j k e z i j d e viel buiten het bereik van de sleuven. D e l e n van d e gracht zijn voorzien van een b e s c h o e i i n g m e t h o u t e n planken. Het buitenhof bestond uit twee delen, een voorterr e i n i n h e t n o o r d w e s t e n e n e e n h o o f d t e r r e i n i n het zuidoosten, van elk aar gescheiden door e e n gracht.

6 D eze situatie is ook op die manier weergegeve n o p d e kaart van Hattinga uit In deze gracht werden tijd e n s h e t a rcheologisch o n d e r zoek d e resten v a n t wee b r u g g e n h o o fd e n teruggevo n d e n. H e t l i j k t e ro p d at b i j h e t u i tgraven v a n d e gracht e e n h o e veelheid grond i s blijven staan als basis voor de brug. H ieromheen we rd een beschoeiing van houten vierk ante palen g e zet m e t daartussen horizontaal geplaatste planken. Waar de grond verzakte, werd deze versterkt met los puin. E rove r h e e n ware n ve r m o e d e l i j k p l a n k e n g e l e g d d i e d e ve r b i n d i n g t u s s e n h o o f d - e n v o o r t e r r e i n m o e s t e n v o r m e n. D e z e werden niet teruggevonden tijdens het onderzoek. Enk e l e m o o i e p a rallellen z i j n te v i n d e n b i j h e t H u ys d e n D olphijn (van den Broeke 2001, p.58) en het k a s teel te West-Souburg (van den Broecke 1978, p.31). De bewerkingssporen op de houten palen van de brug wijzen op herbruik. Bron: RAAP Studie van één van de houten palen van het bruggenhoofd toont aan dat het gaat om eikenhout dat mogelijk afkomstig is uit Oost-Denemarken en volgens dendroc h ronolgisch o n d e r z o e k n á n. C h r. i s g e k a p t. O p het hout zijn nog sporen van bewerk ing aanwe z i g d i e, vermits de paal tot in het veen geslagen was, niet tot de construc t i e v a n d e b r u g k u n n e n h e b b e n b e h o o rd. H e t

7 gaat dus om hergebruikt construc tiehout, bijvo o r b e e l d van een schip of een gebouw. T i j d e n s h e t o n d e r z o e k w e r d e n g e e n s p o r e n v a n e e n w o o n h u i s g e v o n d e n. M o g e l i j k v i e l d e b e b o u w i n g, weergegeven op de k aar t van Hattinga, net b u i ten h e t b e re i k van d e p ro e fsleuf. H e t vo o r terre i n s t a at o p a l l e historische k aar ten leeg weergeven en zal waarschijnlijk dienst gedaan hebben als tuin. Leren sandaal, gevonden in de gracht langs de brug. Bron: RAAP Het aantal vondsten is beperkt en bestaat gro tendeels u i t a a rd e we r k, e e n b e e t j e g l a s, m e t a a l, b o u w m ateriaal e n o p v a l l e n d, e e n l e r e n s a n d a a l d i e g e v o n d e n w e r d n a a s t d e b r u g. D e v r o e g s t e v o n d s t e n d a t e r e n u i t d e L ate M i d d e l e e u we n, c i rc a n. C h r., m a a r z i j n zeer waarschijnlijk niet in verband te brengen m e t h e t Essenvelt zelf, eerder met middeleeuwse moerneringsa c t i v i t e i t e n o p d e z e p l e k. D e m e e s t e vondsten z i j n t e

8 plaatsen in de periode n. Chr., met fo c u s o p de periode na Dit is deels in overeenstemming met de tijd waarin de buitenhof op basis van het archiefmater iaal in gebruik is geweest, maar het vroegere m ateriaal ( ) roept vragen op. De concentratie van 16e/ v roeg 1 7 e - e e u w s m a t e r i a a l b e v i n d t z i c h voornamelijk t e r h o o g t e v a n d e b r u g e n b e h o o r t m i s s c h i e n n o g t o t het ser viesgoed van de familie van Essen (er fstuk k e n? ). Een tweede mogelijkheid is het bestaan van een 16e/ v ro e g 1 7 e - e e u wse vo o r l o p e r van h e t E s s e nve l t. I n d i e n dit laatste het geval is, moeten we denken a a n e e n v r i j bescheiden complex, niet opgetekend op de k a a r t van Vi s s c h e r-roman u i t , van waaruit h e t b u i tenhof i s gegroeid. D e archiefbronnen geven aan dat Jacobus van Essen in 1710 een hofstede met Heerewoninge, boerewoninge, stallinge en bakkeete kocht, wat m o g e l i j k h e t vroegere vondstmateriaal kan verklaren. A angezien de buitenplaatsen en -hoven een b e l a n gr i j k onderdeel van de Walcherse onderzoeksagenda vormen, wordt gekeken of Het Essenvelt gevrijwaard k an blijven in de planvorming. I ndien dit niet mogelijk blijkt, zal de buitenplaats aan nader onderzoek worden onder worpen i n d e vorm v a n e e n o p graving. D i t o n d e r zoek k a n e e n a a nv u l l i n g b i e d e n o p d e g e s c h re ve n e n c a r tografische b ronnen e n b ovendien i n fo r m a t i e verschaffe n over d e w o o n - e n l e e f o m s t a n d i g h e d e n o p h e t b u i t e n h o f v a n Jacobus van Essen.

9 L i t e r a t u u r DE BOER, G.H Plangebied Erasmuswijk Zuid, Gemeente Middelburg. Archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek. RAAP-notitie RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam. J ACO B S - S T R O O, O. K l e i n e A b e e l e. D e g e s c h i e d e n i s v a n e e n boerderij op de grens van vier gemeenten, in: De Wete 31 jrg. Nummer 4 (oktober 2002), p K A L J O U W, J. Va n Zo r g v r i j t o t B u i t e n r u s t. B u i t e n p l a a t s e n e n herenhuizen langs de Oude Vlissingseweg, in: De Wete 36 jrg. Nummer 3 (juli 2007), p KESTELOO, H.M. (1899). De stadsrekeningen van Middelburg. Deel V Middelburg. NAGTGLAS, F. (ed.) (1890). Levensberichten van Zeeuwen, zijnde een vervolg op P. De la Rue, geletterd, staatskundig en heldhaftig Zeeland. Middelburg. SCHUTE, I.A., F. STEVENS & B. SILKENS Plangebied Essenvelt te Middelburg. Gemeente Middelburg. Archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek (proefsleuven). RAAP-rapport RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam. STIEKEMA, M. & J. WALSTRA Middelburg-Erasmuswijk Zuid (gem. Middelburg). Een inventariserend veldonderzoek in de vorm van boringen. ADC rapport 806. ADC Archeoprojecten, Bunschoten. Walcherse Archeologische Dienst (Middelburg, Veere & Vlissingen) drs B. Meijlink & drs B. Silkens Zeeuws Archief Postbus AB M iddelburg b.meijlink@middelburg.nl b.silkens@middelburg.nl met medewerking van J. Kaljouw & L. Hollestelle VAN DEN BROEKE, M Jan Arends. Buitenplaatsen op W a l c h e r e n. A a n h a n g s e l L e v e n e n w e r k e n v a n J a n A r e n d s ( ). Alphen aan den Rijn. VA N D E N B R O E C K E, J. P M i d d e l e e u w s e k a s t e l e n v a n Zeeland. Delft. VAN DER BIJL, M. (1981). Idee en Interest. Voorgeschiedenis, verloop en achtergronden van de politieke twisten in Zeeland en vooral in Middelburg tussen 1702 en Groningen. Zeeuws Archief