Kwetsbare groepen in Amsterdam

Transcriptie

1 Kwetsbare groepen in Amsterdam Factsheet Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2012 Kernpunten - Eén op de vijf Amsterdammers van 19 jaar of ouder is kwetsbaar, bij hen stapelen veel problemen zich op. In deze factsheet staat informatie over drie indicatoren van kwetsbaarheid: verminderde zelfredzaamheid, maatschappelijke inactiviteit en sociale uitsluiting; - Van de Amsterdammers is 15% verminderd zelfredzaam, 13% maatschappelijke inactief en 9% sociaal uitgesloten. Een kleine groep inwoners scoort ongunstig op alle indicatoren van kwetsbaarheid. Dat geldt voor 3% van de 19 t/m 64 jarigen en voor 5% van de 65-plussers; - Laagopgeleiden, inwoners van niet-westerse herkomst en gescheiden of verweduwde Amsterdammers hebben een hoger risico op kwetsbaarheid; - Er zijn verschillen tussen de stadsdelen in het voorkomen van kwetsbaarheid. In Nieuw-West, Noord en Zuidoost zijn meer 19 t/m 64 jarigen kwetsbaar dan gemiddeld. Bij 65-plussers zien we deze problemen vooral in West, Oost en Zuidoost; - Amsterdammers met lichamelijke of psychische gezondheidsproblemen zijn minder vaak maatschappelijk actief en vaker sociaal uitgesloten dan de gemiddelde Amsterdammer.

2 2

3 Wat leest u in deze factsheet? In deze factsheet beschrijven we kwetsbare groepen in Amsterdam, mensen die zowel lichamelijk, psychisch als sociaal kwetsbaar zijn. Bij hen stapelen veel problemen zich op, waardoor zij meestal op meerdere vlakken kwetsbaar zijn. Ze hebben bijvoorbeeld weinig geld en geen sociaal netwerk. Hierdoor is het moeilijk om zelfstandig te zijn en de touwtjes in handen te hebben. 1-3 We presenteren drie indicatoren van kwetsbaarheid: 2. Maatschappelijke inactiviteit: hoeveel 19 t/m 64 jarige Amsterdammers zijn niet maatschappelijk actief, omdat zij geen betaald werk hebben, geen opleiding volgen en geen mantelzorg verlenen of vrijwilligerswerk doen? 3. Sociale uitsluiting: hoeveel inwoners kunnen niet volledig deelnemen aan de samenleving vanwege individuele omstandigheden of vanwege factoren uit de omgeving? 1. Zelfredzaamheid: welke inwoners zijn niet of verminderd zelfredzaam? Op welke levensdomeinen ervaren zij problemen? De gegevens komen uit de Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2012 (AGM 2012). Wat is de Amsterdamse Gezondheidsmonitor? De Amsterdamse Gezondheidsmonitor (AGM) is het vierjaarlijkse gezondheidsonderzoek van de GGD Amsterdam onder zelfstandig wonende Amsterdammers van 19 jaar en ouder. In 2012 deden ruim Amsterdammers (respons: 38%) mee aan het onderzoek. Hoe zijn de berekeningen uitgevoerd? Met statistische toetsen zijn de resultaten tussen groepen vergeleken, bijvoorbeeld tussen mannen en vrouwen, leeftijdsgroepen en opleidingsniveaus. Verschillen tussen groepen zijn statistisch significant als de kans op toeval kleiner is dan 5% (p< 0,05). In de tabellen staat bij deze verschillen een (*). Interpretatie cijfers zelfredzaamheid De gepresenteerde percentages moeten voorzichtig geïnterpreteerd worden. De zelfredzaamheid is beperkt in beeld gebracht met de beschikbare gegevens uit de AGM De cijfers zijn vooral bruikbaar om groepen te vergelijken, maar niet om de zelfredzaamheid in absolute termen te beschrijven. Zijn de gegevens representatief voor Amsterdam? Ja, de gegevens zijn gewogen naar de bevolkingssamenstelling van Amsterdam voor geslacht, leeftijd, burgerlijke staat, huishoudgrootte, inkomen en herkomst. Hierdoor zijn de resultaten zoveel mogelijk representatief voor de bevolking van Amsterdam. Meer lezen? Meer resultaten uit AGM 2012 vindt u in de eindrapportage op en op Waarom deze factsheet? Sinds 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor jeugdzorg, delen van de AWBZ en voor participatie van mensen met afstand tot de arbeidsmarkt. Daarbij stimuleren gemeenten de eigen kracht van burgers en laten hen meer een beroep doen op het eigen sociaal netwerk bij een behoefte aan hulp of ondersteuning. Deze decentralisatie van taken naar de gemeenten gaat gepaard met grote bezuinigingen. Dit brengt risico s met zich mee, juist voor de meest kwetsbare burgers. De gemeente Amsterdam heeft daarom inzicht nodig in deze kwetsbare groepen: om hoeveel inwoners gaat het, welke problemen ervaren zij en wat zijn risicogroepen? Een kanttekening bij deze factsheet is dat bepaalde groepen kwetsbare burgers niet bereikt zijn in de AGM 2012, zoals daklozen, illegalen en bewoners van instellingen. Landelijk gaat het om circa 2% van de bevolking 4. Het onderzoek is immers uitgevoerd onder zelfstandig wonenden via een steekproef uit het bevolkingsregister. Factsheet Amsterdamse Gezondheidsmonitor

4 1. Hoe vaak komt een verminderde zelfredzaamheid voor in Amsterdam? Verminderde zelfredzaamheid bij 15% inwoners Tabel 1 laat zien dat circa 15% van de 19 t/m 64 jarige Amsterdammers verminderd zelfredzaam is. Zij kunnen algemene dagelijkse levensverrichtingen niet zelfstandig uitvoeren en hebben daarvoor niet de juiste hulp ingeschakeld. Hoe iemands zelfredzaamheid is bepaald, leest u in tekstbox 1. Bij het stijgen van de leeftijd neemt de zelfredzaamheid op het gebied van werk en opleiding, geestelijke en lichamelijke gezondheid en sociaal netwerk af (zie bijlage, tabel 1). Van de 65-plussers is 14% verminderd zelfredzaam. Bij het stijgen van de leeftijd neemt de zelfredzaamheid af. Dit komt vooral door een toename van lichamelijke gezondheidsproblemen en ADL-beperkingen (Activiteiten Dagelijks Leven), zoals wassen, zichzelf aankleden en traplopen. Figuur 1: Verminderde zelfredzaamheid op 7 domeinen naar opleidings niveau, 19 t/m 64 jarigen (%) maatschap. participatie sociaal netwerk verslaving lichamelijke gezondh. geestelijke gezondh. financiën Werk, opleiding Nieuw-West, Noord en Zuidoost minst gunstig In Nieuw-West, West, Noord en Zuidoost komen problemen met de zelfredzaamheid onder 19 t/m 64 jarige inwoners het vaakst voor. Inwoners uit Centrum en Zuid scoren het gunstigst. Onder de 65-plussers zien we een iets ander beeld. Problemen met de zelfredzaamheid komen bij hen het meest voor in West, Oost en Zuidoost. Opnieuw hebben stadsdeel Centrum en Zuid de gunstigste cijfers. Laagopgeleiden vaak verminderd zelfredzaam Ruim vier op de tien van de laagopgeleide 19 t/m 64 jarigen heeft moeite om zichzelf te redden. Datzelfde geldt voor een derde van de laagopgeleide 65-plussers. Figuur 1 en 2 laten zien dat de problemen op vrijwel alle levensdomeinen afnemen bij het stijgen van het opleidingsniveau. Wat blijkt verder? Inwoners van niet-westerse herkomst, verweduwde of gescheiden Amsterdammers en alleenwonende ouderen scoren laag op het gebied van zelfredzaamheid. Zij hebben vaker dan gemiddeld problemen met financiën, werk & opleiding 1, lichamelijke gezondheid en ADL. Maar ook een klein sociaal netwerk en problemen bij de geestelijke gezondheid komen in deze groepen vaker voor. 1 alleen jarigen LO Vmbo Mbo, havo, vwo Hbo, wo Figuur 2: Verminderde zelfredzaamheid op 7 domeinen naar opleidings niveau, 65-plussers (%) maatschap. participatie sociaal netwerk verslaving lichamelijke gezondh. geestelijke gezondh. financiën ADL LO Vmbo Mbo, havo, vwo Hbo, wo 4

5 Tekstbox 1: Hoe is een verminderde zelfredzaamheid bepaald? Zelfredzaamheid is het vermogen om dagelijkse algemene levensverrichtingen zelfstandig uit te voeren of daarvoor zelf tijdig de juiste hulp in te schakelen. Een schatting van de scores op de levensdomeinen uit de Zelfredzaamheidsmatrix 5 is gemaakt op basis van informatie uit AGM Het gaat om de volgende domeinen: financiën, dagbesteding (werk/opleiding), huiselijke relaties, geestelijke gezondheid, lichamelijke gezondheid, verslaving, Activiteiten Dagelijks Leven (ADL), sociaal netwerk en maatschappelijke participatie. Hieronder staat per domein aangegeven hoe een verminderde zelfredzaamheid is gedefinieerd. Personen met een verminderde zelfredzaamheid op drie of meer domeinen werden als verminderd zelfredzaam beschouwd. De resultaten moeten met voorzichtigheid geïnterpreteerd worden, want over enkele domeinen was er weinig informatie beschikbaar. Het domein justitie is buiten beschouwing gelaten, vanwege het ontbreken van informatie. financiën: - afhankelijk van een uitkering (bijstand, arbeidsongeschiktheidsregeling, WW of studiebeurs); - grote moeite met rondkomen; - geen betaald werk èn een laag inkomen èn enige moeite met rondkomen; dagbesteding (werk of opleiding): - geen betaald werk of minder dan 20 uur per week en niet studeren; - volledig arbeidsongeschikten, vervroegd gepensioneerden en 65-plussers worden op dit domein buiten beschouwing gelaten; huisvesting: een achterstand in de betaling van de huur of hypotheek; huiselijke relaties: in het voorgaande jaar slachtoffer van huiselijk geweld en niet alleenwonend; geestelijke gezondheid: - ernstige psychische klachten, zonder medicijnen te gebruiken of onder behandeling te zijn; - in het voorgaande jaar een suïcidepoging ondernomen of vaak serieuze suïcidegedachten; lichamelijke gezondheid: - minimaal één langdurige beperking bij zien, horen of bewegen, zonder dat een hulpmiddel, zoals een bril, stok of een hoorapparaat, dit kan compenseren; - een chronische aandoening en hierdoor sterk belemmerd; - in het voorgaande jaar een medische behandeling nodig, maar niet ontvangen; verslaving: - rookt en heeft een potentieel gerelateerde chronische aandoening (kanker, astma/copd, beroerte, hartinfarct); - gebruikt minimaal zes dagen per week cannabis; - heeft cocaïne, heroïne, amfetamine of GHB gebruikt in de afgelopen vier weken; - drinkt zwaar en/of overmatig en ondervindt hiervan sociale problemen; ADL: - 19 t/m 64 jaar: geen informatie beschikbaar; - 65-plussers met één of meer beperkingen bij ADL of HDA en geen huishoudelijke hulp; sociaal netwerk: (zeer) ernstig eenzaam; maatschappelijke participatie: heeft (zeer) vaak het gevoel buiten de samenleving te staan en doet geen vrijwilligerswerk. Factsheet Amsterdamse Gezondheidsmonitor

6 Tabel 1: Drie indicatoren van kwetsbaarheid bij Amsterdammers van 19 jaar en ouder (%) verminderd zelfredzaam totaal 65+ totaal maatschappelijk inactief sociaal uitgesloten drie indicatoren verminderd zelfredzaam sociaal uitgesloten twee indicatoren Amsterdam geslacht mannen vrouwen leeftijd * * * * jaar jaar jaar jaar jaar jaar of ouder stadsdeel * * * * * Centrum West Nieuw-West Zuid Oost Noord Zuidoost opleiding * * * * * * * LO Vmbo Havo, Vwo, Mbo Hbo, wo herkomst 1 * * * * * * * Nederland Marokko Turkije Suriname Ov. niet-westers Ov. westers burgerlijke staat * * * * * gehuwd, samenwonend ongehuwd gescheiden verweduwd huishouden * * * * 2-oudergezin oudergezin alleenwonend overig *significant verschil (p<0,05) 1 bij 65-plussers is herkomst in 3 categorieën verdeeld: Nederlands, niet-westers, westers 6

7 2. Hoeveel Amsterdammers zijn maatschappelijk inactief? Meeste 19 t/m 64 jarigen maatschappelijk actief De meeste Amsterdammers (87%) doen betaald werk of vrijwilligerswerk, volgen een opleiding en/of verlenen mantelzorg. Dat betekent dat we 13% van de 19 t/m 64 jarigen als niet maatschappelijk actief beschouwen (tabel 1). Mannen en vrouwen zijn even vaak maatschappelijk inactief. Wel zijn er verschillen naar leeftijd, opleidingsniveau, inkomen, herkomst en burgerlijke staat. Onder 55 t/m 64 jarigen, laagopgeleiden, lage inkomensgroepen, Turkse en Marokkaanse Amsterdammers en gescheiden of verweduwde Amsterdammers is het aandeel maatschappelijk inactieven hoger dan gemiddeld. De cijfers vindt u in tabel 2 van de bijlage. Lage arbeidsparticipatie bij inwoners met gezondheidsproblemen Chronisch zieken (27%) en inwoners met een matige of slechte ervaren gezondheid (35%), een lichamelijke beperking (42%) of ernstige psychische klachten (43%) zijn vaker maatschappelijk inactief dan de gemiddelde Amsterdammer (13%). Dit leest u in figuur 3. Ook als rekening wordt gehouden met verschillen in leeftijd, geslacht, opleiding en inkomen blijft dit patroon zichtbaar. Vooral de arbeidsparticipatie is lager in deze groepen, het aandeel vrijwilligers of mantelzorgers verschilt niet of nauwelijks. Opvallend: chronisch zieken verlenen vaker mantelzorg dan inwoners zonder chronische aandoening. Figuur 3: Maatschappelijke inactiviteit en sociale uitsluiting onder 19 t/m 64 jarige Amsterdammers met gezondheidsproblemen (%) gezondheidsbeleving gaat wel/slecht ernstige psychische klachten maatschappelijk inactief 2 chronische aandoeningen sociaal uitgesloten beperking horen, zien, bewegen totaal Amsterdam 3. Hoe vaak komt sociale uitsluiting voor in Amsterdam? Meer sociale uitsluiting dan landelijk Driekwart van de Amsterdammers komt voldoende mee in de samenleving. Een deel kan echter minder goed meekomen: 9% van de Amsterdammers is matig tot sterk sociaal uitgesloten en 16% enigszins (tabel 1). Dit is hoger dan de landelijke cijfers (respectievelijk 5% en 10%). Sociale uitsluiting komt in Amsterdam bij mannen en vrouwen en in de verschillende leeftijdsgroepen even vaak voor. Met sociale uitsluiting bedoelen we dat mensen niet volledig deelnemen aan de samenleving vanwege individuele omstandigheden of omgevingsfactoren. Onvoldoende sociale contacten of financiële middelen bijvoorbeeld, kunnen leiden tot sociale uitsluiting. Maar ook gebrekkige medische zorg, slechte woonomstandigheden of discriminatie kunnen ervoor zorgen dat mensen sociaal uitgesloten raken. 6,7 Amsterdammers niet-westerse herkomst vaker sociaal uitgesloten Sociale uitsluiting komt duidelijk meer voor onder inwoners met een niet-westerse herkomst dan onder inwoners met een Nederlandse of andere westerse herkomst. De hogere mate van sociale uitsluiting in Amsterdam hangt voor een belangrijk deel samen met het hogere aandeel inwoners van niet-westerse herkomst in Amsterdam ten opzichte van de rest van Nederland. De verschillen tussen de Amsterdammers van niet-westerse en Amsterdammers van westerse herkomst worden gedeeltelijk verklaard door verschillen in opleidingsniveau, werksituatie en inkomen. Factsheet Amsterdamse Gezondheidsmonitor

8 worden voor een deel verklaard door verschillen in bevolkingskenmerken. Maar ook als rekening gehouden wordt met de bevolkingsopbouw naar geslacht, leeftijd, opleiding, inkomen, werksituatie, burgerlijke staat, huishoudsamenstelling en herkomst, blijft sociale uitsluiting een groter probleem in Zuidoost dan in de rest van Amsterdam. Waarschijnlijk spelen ook andere, niet bekende factoren een rol. Inwoners met gezondheidsproblemen vaker sociaal uitgesloten In figuur 3 ziet u dat een kwart van de Amsterdammers met een ongunstige gezondheidsbeleving matig of sterk sociaal uitgesloten is. Dat is aanzienlijk meer dan het gemiddelde in Amsterdam (9%). Ook komt sociale uitsluiting vaak voor bij chronische zieken (17%), inwoners met ernstige psychische klachten (45%) of inwoners met beperkingen bij horen, zien of bewegen (27%). Figuur 4: Sociale uitsluiting in de 22 gebieden van Amsterdam (%) Noord West Noord Oost Lage opleiding of inkomen, geen werk: hoger risico Amsterdammers met een lage opleiding, een laag inkomen of zonder betaald werk zijn vaker sociaal uitgesloten dan Amsterdammers met een gunstigere sociaaleconomische positie. Van de Amsterdammers die gehuwd zijn of samenwonen kan het merendeel prima meekomen in de samenleving. Onder gescheiden Amsterdammers en éénoudergezinnen vinden we veel vaker sociale uitsluiting. Veel sociale uitsluiting in Zuidoost en Nieuw-West In stadsdeel Centrum komen de meeste mensen voldoende mee in de maatschappij, slechts een klein deel (4%) is matig tot sterk sociaal uitgesloten. In de stadsdelen Zuidoost (16%) en Nieuw- West (13%) liggen deze percentages aanzienlijk hoger. Figuur 4 laat zien dat ook tussen de 22 gebieden verschillen bestaan in het voorkomen van sociale uitsluiting. De verschillen in sociale uitsluiting tussen de stadsdelen en gebieden Westerpark Oud Noord Geuzenveld Slotermeer Bos en Lommer Centrum West Osdorp De Baarsjes Oud West Centrum Oost Slotervaart Oud Oost IJburg Zeeburgereiland De Aker Nieuw Sloten Zuid Buitenveldert Zuidas De Pijp Rivierenbuurt Watergraafsmeer Bijlmer Oost Bijlmer Centrum Gaasperdam Driemond minder dan 9,2 % tussen 9,2 en 16,4 % meer dan 16,4 % 8

9 Sociaal uitgesloten in de grote stad Nader onderzoek naar sociale uitsluiting in de Tekstbox 2: Hoe is sociale uitsluiting bepaald? vier grote steden (G4) laat zien dat bijna de helft Sociale uitsluiting is in de AGM 2012 van de sociaal uitgesloten volwassenen in de gemeten door 18 vragen te stellen over vier G4 werkloos is of uitkeringsgerechtigd. Twee dimensies. Iemand is sociaal uitgesloten als hij derde heeft een niet-westerse achtergrond. Hun of zij een achterstand heeft op twee of meer sociale netwerk is vaak beperkt en kwetsbaar. van deze dimensies: Sociaal uitgesloten burgers kampen met veel s ociale participatie (eenzaamheid, sociale gezondheidsproblemen, ervaren weinig regie over het eigen leven en hebben vaak een negatief of onrealistisch toekomstbeeld. Een laag inkomen en schulden veroorzaken veel stress en beperken de participatie en de toegang tot zorg. Het merendeel van de sociaal uitgesloten volwassenen wil (meer) participeren in de maatschappij, maar contacten); m ateriële deprivatie (gebrek aan financiële middelen); t oegang tot sociale grondrechten (woning, zorg, discriminatie); n ormatieve integratie (naleven van normen en waarden in de samenleving). heeft ondersteuning nodig om de eigen kracht te Op basis van deze 18 vragen is een score versterken.6 berekend. Aan de hand van landelijk onderzoek is een indeling gemaakt in deze score. Er wordt onderscheid gemaakt naar niet of nauwelijks sociaal uitgesloten (de 85% van de Nederlandse bevolking die het best scoorde), enigszins sociaal uitgesloten (de volgende 10%) en matig tot sterk sociaal uitgesloten (de 5% slechtst scorende). De scores waarmee deze groepen zijn ingedeeld, zijn als afkappunten gebruikt.7 Factsheet Amsterdamse Gezondheidsmonitor

10 4. Hoe vaak komt een overlap tussen kwetsbaarheden voor? Kleine groep inwoners extra kwetsbaar Figuur 5 en 6 laten zien dat er een overlap is tussen de drie indicatoren van kwetsbaarheid. Drie procent van de jarige Amsterdammers is kwetsbaar op alle drie indicatoren. Met andere woorden: problemen op één van de indicatoren hangen samen met problemen op de andere indicator(en). Dit kan mensen extra kwetsbaar maken. Deze samenhang vinden we vooral onder laagopgeleiden (13%), inwoners van niet-westerse herkomst (8%) en gescheiden (12%) of verweduwde (10%) Amsterdammers. Vijf procent van de 65-plussers is kwetsbaar op de twee onderzochte indicatoren. Dit percentage ligt hoger onder de laagst opgeleiden (12%) en onder inwoners van niet-westerse herkomst (17%). Meeste Amsterdammers geen problemen Positief: de meeste Amsterdammers scoren gunstig op alle onderzochte indicatoren. Zij zijn voldoende zelfredzaam, niet sociaal uitgesloten en maatschappelijk actief. Dat geldt voor 80% van de 19 t/m 64 jarigen. Van de 65-plussers is 85% voldoende zelfredzaam en niet sociaal uitgesloten. Figuur 5: Overlap tussen kwetsbaarheidsindicatoren bij 19 t/m 64 jarigen in Amsterdam Figuur 6: Overlap tussen kwetsbaarheidsindicatoren bij 65-plussers in Amsterdam 1% sociaal uitgesloten 2% sociaal uitgesloten 1% maatschap - pelijk inactief 5% 3% 3% 5% 4% verminderd zelfredzaam 4% verminderd zelfredzaam 9% 10

11 Bronnen 1. RMO. Kwetsbaar in kwadraat: krachtige steun aan kwetsbare mensen. Den Haag: Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, Sdu Uitgevers, Campen C van (red). Kwetsbare ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, Bergen A van, Smit R, Reinking D, Muis L, van der Leer M, Kolen M, et al. Zorg voor sociaal kwetsbaren. Themarapport Volksgezondheidsmonitor Utrecht Utrecht: GG&GD Utrecht, Muffels RJA. Sociale uitsluiting en sociale dynamiek. In: M. Mol, HJ Dirven, R van der Bie (red). Dynamiek in de sociale statistiek. Nieuwe cijfers over de sociaaleconomische levensloop. Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek, Lauriks S, Buster M, Wit M de, Weerd S van de, Theunissen V, Schönenberger M & Fassaert F. Handleiding Zelfredzaamheid-Matrix Amsterdam: GGD Amsterdam, Bergen A van, Loon A van, Ballering C, Carlier B & Aangeenbrug M. Sociaal uitgesloten in de grote stad. Cijfers, ervaringen en adviezen uit het veld. Utrecht: Gemeente Utrecht Volksgezondheid, Bergen A van, Loon A van. Methodologische toelichting bij Sociale Uitsluitingsindex Gezondheidsenquête. Amsterdam: Academische werkplaats OGGZ G4-USER, Factsheet Amsterdamse Gezondheidsmonitor

12 Colofon tekst GGD Amsterdam, 2015 fotografie Annelies van Brink, Edwin van Eis vormgeving Tom van Veenhuijzen telefoon website