Feitendossier. Tsjernobyl. 26 april april 2006

Transcriptie

1 Feitendossier Tsjernobyl 26 april april 2006

2 Feitendossier Tsjernobyl 26 april april 2006 Het Feitendossier Tsjernobyl is gepubliceerd door NucNet, in samenwerking met Insight, het tijdschrift van het International Tsjernobyl Centre, dat wordt ondersteund door het Britse Ministerie van Handel en Industrie. De Nederlandse Nucleaire Industrie heeft zorggedragen voor de vertaling en deed enkele toevoegingen met betrekking tot de Nederlandse situatie. Wat er is gebeurd, hoe het is gebeurd, de gevolgen en de lessen die zijn geleerd. Copyright NucNet Reproductie niet toegestaan. februari 2006

3 Het is twintig jaar geleden dat het ongeval in Tsjernobyl gebeurde... 1 Inhoud pagina Inleiding 1 Inleiding 3 2 Samenvatting 5 3 Het ongeval 9 4 De nasleep 15 5 De gevolgen voor de gezondheid 19 6 Tsjernobyl vandaag 25 7 De toekomst 29 8 Slavutich 33 9 Milieu Nucleaire veiligheid Overige rapporten over het onderwerp Woordenlijst 46 Er zijn maar weinig technische onderwerpen die zoveel stof doen opwaaien als kernenergie. En binnen de kernenergie liggen maar weinig onderwerpen zo gevoelig als de ramp die zich in april 1986 in Tsjernobyl voltrok. Het woord Tsjernobyl roept beelden op van een milieuramp en ernstige gevolgen voor de volksgezondheid op de lange termijn. De combinatie van geruchten en de complexe aard van het wetenschappelijke bewijs rond Tsjernobyl maakt het moeilijk om schijn en werkelijkheid van elkaar te onderscheiden. De soms tegenstrijdige berichtgeving in de media maken het beeld nog ingewikkelder. Op sommige vragen is geen eenduidig antwoord te geven. In een vroeg stadium werd gespeculeerd dat blootstelling aan straling tienduizenden levens zou eisen. Toch waren medio 2005 minder dan 50 sterfgevallen rechtstreeks aan straling toegeschreven. Armoede, geestelijke gezondheidsproblemen en ziektes die samenhangen met de levenswijze, die nu veel voorkomen in de voormalige Sovjet-Unie, vormen een grotere bedreiging voor lokale gemeenschappen dan blootstelling aan straling. Het Feitendossier Tsjernobyl is bedoeld om inzicht te geven in de redenen achter het gebeuren en de tegenstrijdigheden die zijn ontstaan. Het dossier concentreert zich op de feiten rond Tsjernobyl. Als er geen feiten kunnen worden vastgesteld, wordt eminent wetenschappelijk bewijs als bron gebruikt, zoals het rapport van het Chernobyl Forum van 2005* met betrekking tot de gevolgen voor de gezondheid en de Assessment of Radiological and Health Impacts van 2002 van de Nuclear Energy Agency.** De ramp bij Tsjernobyl heeft zowel het pleidooi voor, als tegen de kernenergie vertekend. En terwijl de voors en tegens vertekend raakten, 2 3

4 gebeurde dit ook met de mening van het publiek over wat er in Tsjernobyl mis was gegaan en wat er na het ongeval is gebeurd. Dit is een belangrijke tijd voor de kernenergiesector. Het is twintig jaar geleden dat het ongeval bij Tsjernobyl gebeurde. Het ongeval bij Tsjernobyl heeft de ontwikkelingen op het gebied van de kernenergie in het gehele Sovjetblok aanzienlijk vertraagd. De bouw van nieuwe installaties werd stopgezet en plannen werden opgeschort vanwege milieuprotesten en weerstand van lokale autoriteiten. Door de toenemende bezorgdheid omtrent leveringszekerheid van energie en het broeikaseffect staat kernenergie wereldwijd weer bovenaan de politieke agenda en is ook weer terug in de media. In elk onderdeel van het Feitendossier Tsjernobyl wordt een belangrijk aspect van het ongeval en de nasleep ervan behandeld, zoals onder meer hoe het gebeurde, waarom het gebeurde en de stappen die zijn ondernomen om ervoor te zorgen dat het niet nog eens kan gebeuren. De gebeurtenissen die leidden tot en volgden op het ongeval worden beschreven en toegelicht. De mythes die rond Tsjernobyl zijn ontstaan worden genuanceerd. De redenen waarom het ongeval gebeurde en de negatieve gevolgen ervan worden verduidelijkt. De informatie in dit document is bedoeld voor iedereen die geïnteresseerd is in wat er in Tsjernobyl gebeurd is. * Chernobyl s Legacy: Health, Environmen- tal and Socio economic Impacts, door het Chernobyl Forum, september ** Assessment of Radiological and Health Impacts Update of Chernobyl: Ten Years On. Samenvatting Door een hevige explosie werd de duizend ton zware afsluitkap van de bovenkant van de reactor geblazen. De kernenergie-installatie van Tsjernobyl had vier RBMK-reactorunits. Het ongeval op 26 april 1986 voltrok zich in de vierde reactor. RBMK is de afkorting van reaktor bolshoy moshch nosti kanalniy (high-power channel reactor), een type reactor met afzonderlijke splijtstofkanalen die gebruik maakt van gewoon water als koelmiddel en grafiet als mode rator. De combinatie van grafiet als moderator en gewoon water als koelmiddel komt niet in enig ander type centrale voor. De RBMK werd nooit buiten de voormalige Sovjet- Unie gebouwd en had bepaalde ontwerpkenmerken, waardoor er elders geen vergunning voor zou worden gegeven. De reactor had eigenschappen die hem gevoelig maakte voor spontane toename van de energieproductie. Bovendien was de reactor niet volledig omsloten door een gasdicht omhulsel. Het ongeval bij Tsjernobyl werd veroorzaakt toen het bedienende personeel van de kerncentrale de veiligheidssystemen uitschakelde om een test uit te kunnen voeren. Door een hevige explosie werd de ton zware afsluitkap van de bovenkant van de reactorkern geblazen. Door een tweede explosie werden deeltjes brandende splijtstof en grafiet uit de kern geblazen en kon lucht naar binnen stromen, waardoor de grafiet moderator in brand vloog

5 Twee werknemers vonden de dood bij de eerste explosie. Achtentwintig brandweerlieden en hulpdienstmedewerkers stierven binnen drie maanden aan de acute gevolgen van een zeer hoge dosis straling en één aan een hartstilstand. Sinds 1986 zijn er gevolgen geweest voor de gezondheid op de lange termijn. Deze kunnen zich ook in de toekomst blijven voordoen. Volgens een rapport dat in 2005 door het Internationaal Atoom Energie Agentschap werd gepubliceerd zal het dodental door blootstelling aan de straling na het ongeval uiteindelijk oplopen tot vierduizend. In het rapport wordt ook gesteld dat de gevolgen voor de volksgezondheid niet zo groot zijn als eerst werd gevreesd. Tot medio 2005 waren er minder dan vijftig sterfgevallen direct aan de straling na het ongeval toegeschreven. Het ging hierbij vrijwel uitsluitend om intensief blootgestelde reddingswerkers van wie er velen binnen enkele maanden na het ongeval overleden en een aantal pas in 2004 overleed. In 1986 werd een constructie gebouwd om de overblijfselen van de verwoeste reactor in te sluiten. De constructie, die aanvankelijk de sarcofaag werd genoemd, is overhaast binnen zeven maanden gebouwd en raakt in verval. Om het risico van instorting te verkleinen, worden werkzaamheden uitgevoerd om de meest kwetsbare delen van de constructie te stabiliseren en te versterken. Een conceptontwerp voor een nieuwe, boogvormige constructie, bekend als de New Safe Confinement (NSC), is goedgekeurd en momenteel worden de offertes beoordeeld. Dit enorme bouwwerk, dat een ontwerplevensduur heeft van 100 jaar, zal op afstand van de sarcofaag worden gebouwd om de werknemers minder aan straling bloot te stellen. Zodra hij is voltooid zal hij in één dag over de sarcofaag worden geschoven. Hierdoor zal de sarcofaag van de weersomstandigheden en de externe omgeving worden afgeschermd en wordt gezorgd voor veilige omstandigheden voor de toekomstige ontmantelingswerkzaamheden die binnen de constructie plaats zullen vinden. Het Fonds Insluiting Tsjernobyl dat wordt beheerd door de European Bank for Reconstruction and Development, is in 1997 opgericht om de sarcofaag stabiel en veilig te maken voor het milieu. Het project zal naar verwachting 731 miljoen euro gaan kosten. De afronding van de belangrijkste bouwprojecten is gepland voor De hele stad Pripjat (met inwoners), die op vier kilometer afstand van de installatie ligt, was binnen 36 uur na het ongeval geëvacueerd. In totaal zijn ongeveer mensen ten gevolge van het ongeval verhuisd. Alle vier de reactoren bij Tsjernobyl zijn inmiddels gesloten en de installatie is niet meer in bedrijf. De laatste reac tor, reactor 3, werd op 15 december 2000 uitgeschakeld. Er zijn nog 15 RBMK-kerncentrales in bedrijf: In Rusland 14 en één in Litouwen. Volgens de planning zal de Litouwse RBMK tegen 2009 worden uitgeschakeld als voorwaarde voor de toetreding van Litouwen tot de Europese Unie. Al deze RBMK-reactoren hebben wijzigingen ondergaan om de gebreken die het ongeval bij Tsjernobyl veroorzaakten weg te nemen

6 De ontplofte kerncentrale in Tsjernobyl legde een deken van giftige, radioactieve stoffen over grote delen van Europa. Stelling 1 De brand die volgde op het reactorongeluk zorgde ervoor dat er een wolk met radioactieve deeltjes ontstond. Deze wolk dreef westwaarts over grote delen van Europa. De toen nog zeer gesloten Sowjet-Unie weigerde het ongeluk te erkennen en verzweeg de gevolgen. Een Zweeds onderzoeksinstituut sloeg alarm toen het een plotseling sterk verhoogde radioactiviteit in de atmosfeer vaststelde. Wat waren hiervan de gevolgen? Omdat goede informatie, normen en wetgeving ontbraken, ontstond er een onduidelijke en onzekere situatie. Koeien moesten in Nederland op stal en spinazie mocht enkele dagen lang niet meer worden gegeten. In Nederland zijn, voor zover men kan nagaan, in relatie tot het kernongeluk geen dodelijke slachtoffers gevallen. Deskundigen verwachten dat radioactieve besmetting van de bevolking te verwaarlozen is. Uiteindelijk bleek dat cesium-137 (halveringstijd 30 jaar) de meeste zorgen opleverde. Deze radioactieve stof hecht zich aan bodemdeeltjes en kan in gewassen terechtkomen. Omdat het goed is te meten, kon besmet voedsel eenvoudig worden ontdekt. Een voorbeeld is de wijnoogst uit Dat jaar steeg inderdaad het gehalte van radioactieve stoffen in wijn. In Duitsland liep de concentratie op van ongeveer 0,01 (normale waarde) tot ongeveer 1 becquerel per liter (factor 100 hoger). Dit komt overigens totaal niet in de buurt van de huidige voedselnorm (600 becquerel per liter). Dus aan de wijnoogst van 1986 kleeft geen bijzonder risico. In de oogst van 1987 was de concentratie overigens weer een factor 10 gedaald, dus tot ongeveer 0,1 Bq/l. Het ongeluk maakte zeer wel duidelijk dat adequaat optreden en goede informatieverstrekking alleen mogelijk is als er goede internationale afspraken worden gemaakt. Kennis over radioactiviteit en gezondheidsmaatregelen moet beter worden gedeeld. Direct na het ongeluk is er in internationaal verband veel veranderd: binnen EU en VN verband zijn goede afspraken gemaakt over het uitwisselen van kennis, normalisatie en wetgeving. In de vroege uren van zaterdag 26 april 1986 voltrok s werelds ergste kernongeval zich in de centrale van Tsjernobyl in de voormalige USSR, Het ongeval het huidige Oekraïne, 130 kilometer ten noorden van Kiev. Het ongeval was het gevolg van een gebrekkig Sovjet reac torontwerp in combinatie met fouten van het personeel van de installatie binnen een systeem waarin opleidingen minimaal waren. Op hun beurt waren deze fouten een direct gevolg van de isolatie tijdens de Koude Oorlog en het daaruit voortvloeiende gebrek aan een strenge veiligheidscultuur. Reactor nummer vier, een RBMKunit van 925 mega watt, moest uitgeschakeld worden voor routineonderhoud en er werd besloten om daarvan gebruik te maken voor het uitvoeren van een test. Ironisch genoeg was de test bedoeld om de veiligheid te verbeteren. De koelmiddelpompen van de kernreactor waren afhankelijk van de elektriciteitsvoorziening, dus de operators wilden bepalen of, in geval van stroomuitval, de kinetische energie van de vertragende turbogenerator voldoende elektriciteit kon leveren om de nooduitrusting en de koelwatercirculatiepompen van de kern draaiend te houden totdat het dieselnoodaggregaat werkte. Het doel van de test was te bepalen of het koelen van de kern gewaarborgd bleef in geval van stroomuitval. Om de koelingsbehoefte te verminderen, zou de reactor op een laag vermogen worden gezet, ondanks het feit dat het bekend was dat RBMK-reactoren onstabiel waren als ze op een laag vermogen werden ingesteld. Twee keer eerder was geprobeerd de test te doen, maar hij was nog nooit volledig uitgevoerd. Het vermogen van de reactor werd met de helft verminderd en een van de twee turbogeneratoren, die werden aangedreven door de reactor, werd ontkoppeld. Het noodkoelsysteem van de reactor werd met opzet uitgeschakeld, omdat de operators niet wilden dat het automatisch ingeschakeld zou worden als de hoofdkoelmiddelpompen langzamer gingen draaien

7 Op dit moment vroegen netwerkcontrollers om de test uit te stellen vanwege de stroombehoefte. De reactor werkte meer dan negen uur in deze staat voordat toestemming werd gegeven om het vermogen te verlagen zodat de test kon worden uitgevoerd. Het vermogen had vastgehouden moeten worden op het testniveau van 700 tot MW, maar de automatische regeling was onjuist ingesteld en het vermogen nam af tot 39 MW, waardoor concentraties van het neutronenabsorberend splijtingsproduct xenon zich ophoopten. Samen met het feit dat zes hoofdkoelpompen in bedrijf waren en dat de waterstroom overmatig was, zorgde dit ervoor dat het moeilijk werd voor de operator om het vermogen te herstellen. Uiteindelijk lukte het de operator om het vermogen te stabiliseren op 200 MW, maar het lukte niet om het nog verder te verhogen. Dit vermogen was ver beneden de vereiste veilige waarde, maar ondanks dat werd besloten om de test uit te voeren. Nog twee stand-by koelmiddelpompen werden opgestart, waardoor de waterstroom de bedrijfsgrenzen overschreed. Dit veroorzaakte een vermindering van de stoombellen in het koelsysteem, waardoor de reactiviteit nog verder werd gereduceerd. Regelstaven werden uitgetrokken tot verder dan de voorgeschreven grenzen in een poging om de reactiviteit te verhogen. Op een bepaald moment werden er slechts zes tot acht regelstaven gebruikt. Volgens de procedure waren er te allen tijde dertig nodig om de zaak in de hand te houden. Als er minder dan dertig waren, dan moest de reactor direct worden uitgeschakeld. De operators gingen door met de test, ondanks de wetenschap dat het ongeveer twintig seconden zou duren om alle staven weer te laten zakken en de reactor uit te schakelen. Om de test door te laten gaan, werd het beveiligingssysteem dat de reactor zou hebben uitgeschakeld als de grenzen werden overschreden, afgekoppeld. Het expe riment werd gestart met het afsluiten van de stoomtoevoer naar de turbogenerator. Beveiligings systemen die de reactor zouden hebben uitgeschakeld, werden uitgezet. Terwijl de turbine langzamer draaide, nam de hoeveelheid De reeks gebeurtenissen die leidde tot het ongeval Reactor nummer vier, een RBMKunit van 925 megawatt (elektrisch) moet worden uitgeschakeld voor routineonderhoud. Er wordt besloten daarvan gebruik te maken voor het uitvoeren van een test. De test moet uitwijzen dat in geval van stroomuitval, een vertragende turbine voldoende energie heeft om de koelmiddelpompen van de reactor aan te drijven, totdat diesel noodaggregaten het overnemen. Het noodkoelsysteem van de reactor wordt met opzet uitgeschakeld, zodat het niet ingeschakeld wordt wanneer de pompen langzamer gaan draaien. Vanwege een operationele fout neemt het reactorvermogen af tot 30 MW ver beneden het toegelaten testvermogen van 700 tot MWt. Het neutronenabsorberende splijtingsproduct xenon hoopt zich op. Dit zorgt er samen met een afname van de koelmiddelstroom voor dat de reactiviteit afneemt, waardoor het moeilijk wordt voor de operator om het vermogen te herstellen. Bij een te laag vermogen is er sprake van een positieve reactiviteitscoëfficiënt : als de koeling minder wordt, stijgt het vermogen. Dit is verboden gebied. De operator stabiliseert het vermogen van de reactor op 200 MWt, maar vanwege een tekort aan reactiviteit lukt het hem niet het vermogen verder te verhogen. De operator besluit om verder te gaan met de test. Omdat het vermogen van de reactor verminderd is en er acht pompen in bedrijf zijn, overschrijdt de waterstroom de toegestane waarden. Het extra water absorbeert neutronen, waardoor de reactiviteit wordt gereduceerd. In een poging om dit te compenseren, trekt de operator de regelstaven nog verder uit de kern. De operator heeft problemen met het handmatig handhaven van het waterniveau en de stoomdruk in de stoomtanks. Hij ontkoppelt het beveiligingssysteem dat de reactor zou hebben uitgeschakeld. Op een gegeven moment worden slechts acht regelstaven gebruikt. Volgens de procedure zijn er te allen tijde dertig nodig om de zaak onder

8 laten de test doorgaan ondanks de wetenschap dat er onvoldoende reserve is om de reactor uit te schakelen in geval van een noodsituatie. Bij de test die in Tsjernobyl werd uitgevoerd, waren teveel regelstaven uitgetrokken en vervolgens tegelijkertijd weer in de kern geplaatst, terwijl de positieve reactiviteitscoëfficiënt al een snelle toename van het vermogen veroorzaakte. Hierdoor nam het vermogen zo drastisch toe dat de reactor werd verwoest. Een soortgelijke fout, maar één met veel minder ernstige gevolgen, had zich in 1983 in een reactor van hetzelfde type in Litouwen voorge- controle te houden. De operators laten de test doorgaan, ondanks de wetenschap dat er onvoldoende reserve is om de reactor uit te De operator sluit de stoomtoevoer naar de turbogenerator af om met de test te beginnen. Er vindt een plotselinge en onverwachte piek in het reactorvermogen. Het vermogen van de reactor neemt exponentieel toe, tot naar schatting 100 keer nominaal. De regelsta- koelmiddel naar de reactor af en werd in hoog tempo stoom geproduceerd. Door de positieve reactiviteitscoëfficiënt van de reactor produceerde de reactor steeds meer vermogen en nog meer stoom. Op 26 april om uur lokale tijd vond er een plotselinge en onverwachte piek in het reactorvermogen plaats. Het vermogen van de reactor nam exponentieel toe tot naar schatting 100 keer nominaal. De regelstaven konden niet op tijd volledig worden teruggeplaatst. De splijtstof raakte oververhit en enkele splijtstofkanalen scheurden. Door de stroomexplosie die hiervan het gevolg was werd de ton ven kunnen niet op tijd worden teruggeplaatst. De brandstof raakt oververhit en enkele splijtstofkanalen scheuren. Door de explosie die hiervan het resultaat is, wordt de ton zware reactorkap van de kern geblazen. Door een tweede explosie worden deeltjes brandende splijtstof en grafiet uit de kern geworpen. Lucht stroomt naar de onbedekte kern waardoor het grafiet in brand vliegt. zware reactorkap van de kern geblazen. Door een tweede explosie werden deeltjes brandende splijtstof en grafiet uit de kern geworpen. Lucht stroomde naar de onbedekte kern waardoor het grafiet in brand vloog. De exacte oorzaak van de tweede explosie is nog steeds niet bekend, maar men denkt dat waterstof hierbij een rol heeft gespeeld. Het was niet gemakkelijk om de oorzaken van het ongeval te bepalen, want er was geen ervaring met vergelijkbare gebeurtenissen die als referentie konden worden gebruikt. Ooggetuigenverslagen, metingen die na het ongeval zijn uitgevoerd en experimentele reconstructies waren noodzakelijk. De oorzaken van het ongeval worden nog steeds beschreven als een noodlottige combi natie van menselijke fouten en onvolmaakte technologie. De test die werd uitgevoerd toen het ongeval gebeurde vond plaats onder tijdsdruk... De test die werd uitgevoerd toen het ongeval gebeurde, vond plaats onder tijdsdruk. Kort na het begin werd de uitvoering van de test negen uur onderbroken. Er moest nog steeds elektriciteit aan Kiev worden geleverd. Daarom vond de test s nachts plaats. Men denkt dat verscheidene fouten in het technische ontwerp van de RBMK doorslaggevend zijn geweest, zoals onder meer de hantering van de regelstaven. In een reactor wordt het vermogen geregeld door het verhogen en verlagen van de regelstaven: door het verhogen van de regelstaven neemt het vermogen toe; door ze te verlagen worden meer neutronen geabsorbeerd, hetgeen leidt tot een afname van het vermogen. Het ontwerp van dit type reactor had echter een fatale fout. Grafiet verlengstukken die aan de regelstaven waren bevestigd konden de reactiviteit op de bodem van de kern feitelijk verhogen als de staven vanuit een volledig uitgetrokken positie weer werden ingebracht. Verlengstukken zijn een speciaal ontwerpkenmerk van de RBMK. Zij verplaatsen water en verbeteren de neutronenbalans van de reactor

9 daan. Deze ervaring was echter niet aan het personeel van Tsjernobyl doorgegeven. De slachtoffers Eenendertig mensen kwamen om als rechtstreeks gevolg van het ongeval; één bij de explosie zelf, één aan een hartstilstand, één aan brandwonden en 28 aan acute stralingsvergiftiging. De duizend reactormedewerkers en hulpdienstmedewerkers op de locatie kregen de zwaarste stralingsdoses op de eerste dag van het ongeval. Men verwacht dat van de ruim hulpdienst- en herstelmedewerkers die gedurende de periode van 1986 tot 1987 aan straling werden blootgesteld, naar schatting vroegtijdig zullen sterven ten gevolge van straling. Informatie over de doses die individuele personen hebben gekregen is vaag, maar men denkt dat de stralingsdoses varieerden van 170 millisievert (msv) in 1986 tot 15 msv in Nederland liggen tussen de 1,5 en 2 msv per persoon per jaar. Niemand die zich buiten het terrein bevond werd getroffen door acute stralingsvergiftiging. Nu de reactorkern volledig onbedekt was, trok een pluim met rook, De Nasleep Het was niet gemakkelijk om de oorzaak van het ongeval te bepalen, omdat er geen vergelijkbare gebeurtenissen waren om als referentie te gebruiken. De wind nam het materiaal in noordwestelijke richting mee, voornamelijk naar Wit-Rusland, hoewel ook andere gebieden getroffen werden, zoals onder meer Oekraïne. radioactieve splijtingspro ducten en puin een kilometer de lucht in. In de gehele installatie braken branden uit. Ongeveer 250 brandweerlieden werden opgeroepen van wie er veel geen meetinstrumenten hadden om de stralingsdoses die ze kregen te controleren. De operators en hulpdienstmedewerkers verdienen alle eer. Velen bleven ook nadat ze hun plichten hadden vervuld op afroep aanwezig in het gebied en velen riskeerden hun leven om anderen te redden en de situatie onder controle te krijgen. Tegen vijf uur s ochtends waren de meeste branden geblust, maar de brand van het grafiet duurde nog negen dagen voort. Het vrijkomen van radioactiviteit in het milieu werd voornamelijk veroorzaakt door het brandende grafiet. 4 Een vaak gebruikte grenswaarde voor de maximum toelaatbare blootstelling aan straling is 1 msv per persoon per jaar bovenop de natuurlijke achtergrondwaarden. Ter vergelijking: de gemiddelde natuurlijke stralingswaarden in Zie pagina 19 voor meer informatie over de gevolgen van het ongeval voor de gezondheid. Op 27 april werd de stad Pripyat volledig geëvacueerd. De evacués zouden er nooit meer terugkeren. De stad is nog steeds hetzelfde als toen zij werd achtergelaten. In de jaren na het ongeval zijn nog eens mensen verhuisd naar 14 15

10 minder vervuilde gebieden en de verboden zone die aanvankelijk een straal had van dertig kilometer (2.800 vierkante kilometer) werd vergroot tot vierkante kilometer. Om de brand in de reactor te blussen en het vrijkomen van radioactieve materialen te stoppen, pompten brandweerlieden de eerste tien uur na het ongeval water in de kern van de reactor. Deze vergeefse poging om de brand te blussen werd vervolgens gestaakt. Van 27 april tot 5 mei vlogen meer dan dertig militaire helikopters over de brandende reactor. Ze lieten ton lood en ton zand vallen om te proberen de brand te doven en de straling te absorberen. Deze pogingen hadden ook geen succes. Ze maakten de situatie juist erger: hitte hoopte zich op onder de gedumpte materialen. De temperatuur in de reactor nam weer toe en daardoor ook de hoeveelheid radioactieve producten die eruit kwamen. In de laatste fase van het blussen werd de kern van de reactor met stikstof gekoeld. Pas op 6 mei waren de brand en de radioactieve uitstoot onder controle. Op 9 mei werd een begin gemaakt met het graven van een tunnel onder de kern om een enorme betonplaat en een koelsysteem te installeren. De plaat moest voorkomen dat radioactief materiaal in het grondwater zou sijpelen. Tenslotte werd de kern begraven in een ton zware constructie, of sarcofaag, van staal en beton en werden het omliggende land en gebouwen ontsmet. Naar schatting zijn ongeveer zes ton uranium en een groot deel van alle splijtingsproducten ontsnapt, voornamelijk xenon, krypton, jodium, tellurium en cesium. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie kwam in totaal ongeveer 12 exabequerel (exa = ) radioactiviteit vrij. De hoogste vervuilingswaarden bevonden zich binnen een straal van dertig kilometer van de locatie; waarden van cesium-137 overschreden de kilobequerel per vierkante meter (kbq/m 2 ). Cesium- 137 werd gebruikt als indicator, omdat het gemakkelijk te meten is en op middellange termijn het grootste gevaar voor de gezondheid vormde. Waarden van 40 kbq/m 2 strekten zich uit over grote delen van het noorden van Oekraïne en het zuiden van Wit-Rusland, met een aantal uitschieters op plaatsen waar het toevallig regende toen de wolk overdreef. De eerste keer dat de wolk buiten de USSR werd waargenomen was door medewerkers van een Zweeds onderzoeksinstituut die dachten dat het afkomstig was van een andere Zweedse installatie. De wolk werd gevolgd en dreef over Scandinavië, Nederland, België en het Verenigd Koninkrijk, voortgedreven door de noordwesten wind. Vervolgens dreef hij in zuidelijke richting en strekte zich uit boven een groot deel van de rest van Europa nadat de wind van richting was veranderd. In bijna elk land van het noordelijk halfrond werd besmetting waargenomen, zo ver als Noord-Amerika en Japan. Het zuidelijk halfrond lijkt eraan ontsnapt te zijn. De verboden zone De verboden zone van dertig kilometer rond de plaats van het ongeval wordt ook wel de Zone of Alienation, de Chernobyl Zone, de Zone of Exclusion of de Fourth Zone genoemd. Bestuurlijk gezien omvat het de meest noordelijke delen van Kyivska Oblast en Zhytomyrska Oblast van Oekraïne en ligt het aan de grens met Wit-Rusland. De zone werd vlak na het ongeval vastgesteld en de plaatselijke bevolking geëvacueerd om te voorkomen dat mensen zich in zwaar vervuild gebied begaven. Het gebied werd verdeeld in vier concentrische zones, waarvan de vierde (in feite de dichtstbijgelegen zone, binnen een straal van dertig kilometer) de gevaarlijkste was. Alle woon-, civiele of zakelijke activiteiten binnen die zone zijn wettelijk verboden. De nieuwe stad Slavutich, gebouwd na het ongeval

11 In Nederland vinden we na twintig jaar nog steeds de sporen van Tsjernobyl in ons voedsel Stelling 2 Nederland heeft sinds het ongeluk een Landelijk Meetnet Radioactiviteit in Voedsel. Na de ramp in Tsjernobyl hebben in Nederland enkele overschrijdingen plaatsgevonden van de achteraf vastgestelde normen. Zo werden direct na de ramp op 6 mei 1986 piekwaarden jodium-131 in spinazie waargenomen tot Bq/kg (de norm is nu Bq/kg). In Nederlandse wilde paddestoelen werden cesium-137-gehaltes tot tot Bq/kg gemeten. In Poolse paddestoelen kwamen gehaltes voor tot Bq/kg (nu is de norm Bq/kg). In 2000 zijn door de Keuringsdienst van Waren radioactiviteitmetingen uitgevoerd aan voedingsmiddelen waar mogelijk verhoogde Tsjernobyl-concentraties in zouden kunnen zitten. Alleen heidehoning bleek meetbare gehaltes cesium-137 te bevatten, variërend van 49 tot 321 Bq/kg. Ook in zwijn, ree en edelhert bleken meetbare hoeveelheden cesium aanwezig. In alle gevallen bleven de gehaltes ruimschoots beneden de limiet van Bq/kg. Door de douane zijn monsters genomen van bosbessen en cantharellen. Hierin werd geen radioactiviteit gedetecteerd. Tot 1997 werd ook de radioactiviteit in melk gemeten. Door de lage niveaus die daarin werden aangetroffen is dit monitoringprogramma in 1998 stopgezet. Tabel maximaal toegestane niveaus voor levensmiddelen en diervoeders (Bq/kg of Bq/l) Strontium-isotopen, met name Sr Jodiumisotopen, met name I Alfa-emitterende isotopen van plutonium en transplutoniumelementen, met name Pu-239, Am Alle andere nucliden met halveringstijd van meer dan 10 dagen, met name Cs-134, Cs tot 5.000* *afhankelijk van de diersoort Babyvoeding Zuivelproducten Overige levensmiddelen uitgezonderd minder belangrijke levensmiddelen Dierenvoeders Vloeibare levensmiddelen Tenminste kinderen en adolescenten kregen schildklierkanker vanwege Tsjernobyl. De gevolgen voor de gezondheid De precieze aard van de gevolgen van het ongeval bij Tsjernobyl voor de gezondheid op de lange termijn is onmogelijk te definiëren of te voorspellen. Men is het erover eens dat tenminste kinderen en adolescenten in de zwaarst vervuilde gebieden van Wit-Rusland schildklierkanker hebben gekregen vanwege het ongeval bij Tsjernobyl. Schildklierkanker is normaliter een behandelbare ziekte. Volgens een in 2002 gepubliceerd rapport van de Verenigde Naties zal het aantal gevallen van schildklierkanker onder mensen die kind of adolescenten waren toen het ongeval zich voltrok de komende decennia de achtduizend bereiken. Het IAEA zegt dat ongeveer vierduizend gevallen van schildklierkanker, voornamelijk bij kinderen en adolescenten, een gevolg zijn van de vervuiling door het ongeval en ten minste negen kinderen zijn aan schildklierkanker overleden. Het overlevingspercentage onder deze kankerslachtoffers is, op basis van de ervaring in Wit-Rusland, echter bijna 99 procent. In september 2005 publiceerde het Chernobyl Forum een rapport, geschreven door ruim honderd specialisten van zeven VN-organisaties, waaronder de WHO, het IAEA en de Wereldbank, evenals uit Wit-Rusland en Oekraïne. In het rapport wordt geconcludeerd dat door blootsteling aan straling ten gevolge van het ongeval vierduizend mensen vroegtijdig zouden kunnen sterven. Volgens het rapport zijn de gevolgen voor

12 de volksgezondheid minder groot geweest als eerst werd gevreesd. Over het geheel genomen troffen wetenschappers geen ernstige gevolgen voor de gezondheid aan bij de algemene bevolking in de omliggende gebieden. Zij namen ook geen wijdverspreide vervuiling waar, die een grote bedreiging voor de menselijke gezondheid zou blijven vormen, behalve in een paar uitzonderlijke, verboden gebieden. Tot medio 2005 zijn minder dan vijftig sterfgevallen rechtstreeks toegeschreven aan straling ten gevolge van het ongeval. Dit waren bijna allemaal reddingswerkers, die zwaar aan straling blootgesteld waren geweest en van wie er veel in de maanden direct na het ongeval stierven, terwijl anderen pas in 2004 zijn overleden. Volgens het rapport van het Chernobyl Forum kregen de meeste reddingswerkers en mensen die in de vervuilde gebieden woonden relatief lage stralingsdoses op het gehele lichaam, vergelijkbaar met natuurlijke achtergrondwaarden. Uit epidemiologisch onderzoek volgt echter geen bewijs of waarschijnlijkheid voor verminderde vruchtbaarheid en toename van aangeboren misvormingen die aan blootstelling aan straling kunnen worden toegeschreven. Volgens het rapport vormen armoede, geestelijke gezondheidsproblemen en ziekten die verband houden met de levenswijze, die nu veel voorkomen in de voormalige Sovjet-Unie, een grotere bedreiging voor de lokale gemeenschappen dan blootstelling aan straling. De schatting van het uiteindelijke aantal sterfgevallen in het rapport van het Chernobyl Forum is veel lager dan eerdere speculaties dat blootstelling aan straling tienduizenden levens zou eisen. Na de ramp vertelde een vertegenwoordiger van de WHO op een conferentie dat beweringen van Oekraïense functionarissen, dat meer dan honderdduizend mensen waren gestorven ten gevolge van het ongeval fictie waren. Hij zei dat het bewezen aantal dodelijke slachtoffers ongeveer veertig was; sommigen vanwege directe blootstelling ten tijde van het ongeval en nog eens negen sterf-gevallen wegens door straling veroorzaakte schildklierkanker. In een rapport dat in 2000 door het United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation (UNSCEAR) werd gepubliceerd, wordt geconcludeerd dat het niet is bewezen dat de meerderheid van de mensen die in Oekraïne of elders aan de straling van Tsjernobyl waren blootgesteld kans hadden op gevolgen voor de gezondheid op de lange termijn. Volgens een rapport van de Verenigde Naties van 2002 over de gevolgen van Tsjernobyl voor de mensen blijft er zeer grote onzekerheid bestaan over de mogelijke gevolgen van het ongeval de lange termijn. Volgens het rapport blijft het ziektecijfer in de getroffen gebieden hetzelfde patroon weergeven als in andere delen van de voormalige Sovjet-Unie. De levensverwachting, vooral van mannen, is aanzienlijk lager dan in West- en Zuid-Europa, met als belangrijke doodsoorzaken hartziekten en trauma. Volgens het rapport was er geen betrouwbaar bewijs naar voren gekomen van een toename van leukemie, die volgens voorspellingen het gevolg van het ongeval zou zijn. Volgens het rapport zijn echter tot nu toe ongeveer tweeduizend gevallen van schildklierkanker vastgesteld bij jonge mensen, die in april en mei 1986 blootgesteld zijn geweest aan radioactief jodium

13 Onder de kop Chernobyl Health Effects Not As Substantial As Feared deed NucNet op 5 september 2005 verslag van de bevindingen van het rapport van het Chernobyl Forum. Hier volgt een uittreksel. Het dodental door blootstelling aan de straling na het ongeval met de kerncentrale in Tsjernobyl bijna twintig jaar geleden kan uiteindelijk oplopen tot vierduizend, zo luidt de conclusie van een internationaal team van ruim honderd wetenschappers. Maar volgens de wetenschappers zijn de gevolgen voor de volksgezondheid lang niet zo groot als eerst werd gevreesd. Over het geheel genomen hebben ze geen ernstige negatieve effecten bij de bevolking in het algemeen in de omliggende gebieden kunnen ontdekken. Ook ontdekten ze geen wijdverspreide vervuiling die een grote bedreiging zou blijven vormen voor de menselijke gezondheid, behalve in een paar uitzonderlijke, verboden gebieden. Tot medio 2005 zijn minder dan vijftig sterfgevallen toegeschre- ven aan straling ten gevolge van het ongeval. Bijna al deze mensen waren reddingswerkers, die hadden blootgestaan aan een zeer hoge dosis straling. Velen van hen zijn in de maanden direct na het ongeval overleden, maar anderen stierven pas in De schatting van het uiteindelijke aantal doden is veel lager dan eerdere speculatie dat blootstelling aan straling tienduizenden levens zou eisen. Het rapport bevat tientallen belangrijke bevindingen, zoals onder meer: - Ongeveer duizend reactor- en hulpdienstmedewerkers op de locatie werden zwaar blootgesteld aan veel straling op de eerste dag van het ongeval. Onder de ruim tweehonderdduizend hulpverleners en herstelmedewerkers die in de periode van 1986 tot 1987 aan straling werden blootgesteld, kunnen naar schatting door straling veroorzaakte sterfgevallen worden verwacht. - Naar schatting vijf miljoen mensen wonen in gebieden in Wit-Rusland, Rusland en Oekraïne, die door het ongeval vervuild zijn met radionucliden. Ongeveer vierduizend gevallen van schildklierkanker, vooral bij mensen die ten tijde van het ongeval kind of adolescenten waren, zijn veroorzaakt door de vervuiling ten gevolge van het ongeval en ten minste negen kinderen zijn aan schildklierkanker overleden. Er is echter bewijs dat aangeeft dat het overlevingspercentage onder deze kankerslachtoffers bijna 99 procent is

14 Zorgen over de veiligheid en bedieningsproblemen waren de aanleiding voor de internationale gemeenschap om op te roepen tot de volledige en permanente sluiting van de installatie van Tsjernobyl. Tsjernobyl vandaag Tsjernobyl kan morgen zo weer gebeuren Stelling 3 Reactoren met de ernstige tekortkomingen zoals die van Tsjernobyl zijn nu buiten bedrijf gesteld of verbeterd. Dergelijke onveilige reactoren zullen nooit meer gebouwd worden. In 1989 is de World Associaton of Nuclear Operators (WANO) opgericht om wereldwijd nucleaire veiligheidspraktijken te bevorderen. De WANO is nu een internationaal netwerk voor uitwisseling van (technische) kennis waar alle landen met kernenergiecentrales aan deelnemen. Elke kernenergiecentrale op de hele wereld maakt deel uit van het WANOsysteem van onderlinge bedrijfscontrole. Het doel van het WANO-systeem van onderlinge controle is ervoor te zorgen dat de stringente veiligheidsstandaarden van het Internationaal Atoomenergie Agentschap van de VN (IAEA) worden aangehouden. Dit heeft tot grote vooruitgang geleid. Over de hele wereld is het aantal ernstige incidenten bij kerncentrales tot nagenoeg nul teruggebracht. De laatste van de vier reactoren van Tsjernobyl werd op 15 december 2000 permanent uitgeschakeld. In december 1995 ondertekende Oekraïne een convenant met de landen van de G7 (nu de G8) en de Europese Unie over de sluiting van de toen nog werkende units van Tsjernobyl. Dit volgde op een versnelling van de internationale samenwerking na het ineenstorten van de Sovjet-Unie. De belangrijkste taak was het beoordelen van de risico s van de verwoeste reactor en het bedenken van een strategie voor een duurzame oplossing voor de sanering van het terrein. De landen van de G7 en de EU namen de leiding om Oekraïne te helpen bij het vinden van een oplossing voor de risico s van de verwoeste reactor vier. In 1996 werd in Slavutich het Chernobyl Center for Nuclear Safety, Radioactive Waste and Radioecology opgezet. Het centrum biedt bouwkundige, wetenschappelijke en technische ondersteuning op het gebied van stralingsbescherming, ontmanteling, calamiteiten en radioecologie. Het International Radioecology Laboratory (IRL) van het centrum doet onderzoek binnen de verboden zone van dertig kilometer rond Tsjernobyl. Dit onderzoek omvat onder meer het bestuderen van het effect van radioactiviteit op dierlijke cellen en weefsel

15 Er worden stappen ondernomen om de onstabiele constructie, die in 1986 overhaast rond de verwoeste reactor nummer vier is gebouwd, te verbeteren. Die constructie de sarcofaag bedekt de overblijfselen van de beschadigde unit vier en nieuwe bouwsels en systemen die na het ongeval zijn gebouwd. Door corrosie en andere factoren is de kans op instorting toegenomen. In juni 1997 gaven Oekraïne, de G7 en de EU hun goedkeuring aan het Shelter Implementation Plan (SIP), dat nu zowel de stabilisering van de sarcofaag als de bouw van wat de New Safe Confinement (NSC) wordt genoemd omvat. Dit is een veiliger en permanent bouwwerk dat rond de sarcofaag zal worden gebouwd. De ontwerplevensduur is honderd jaar. De landen van de G7 hebben toegezegd 252 miljoen euro te zullen bijdragen aan het Chernobyl Shelter Fund, dat in 1997 is opgezet om het beheer te voeren over de bijdragen in de kosten van het stabiliseringswerk aan de sarcofaag en de bouw van de NSC. Het fonds wordt beheerd door de European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). In november 1997 woonden vertegenwoordigers van ruim veertig landen een conferentie in New York bij en zegden een extra 31 miljoen euro toe voor de kosten van de naar schatting 731 miljoen euro die de projecten gaan kosten. Conferenties die sindsdien hebben plaatsgevonden hebben toezeggingen opgeleverd van circa 485 miljoen euro. Oekraïne werkt samen met de landen van de economische groep van de G8, Rusland en de Europese Commissie bij activiteiten om de sarcofaag te stabiliseren, de NSC te bouwen en delen van de bestaande constructie te verwijderen voor stabiliteit op de lange termijn. In januari 2006 meldde de EBRD dat er een cruciaal moment voor het SIP was aangebroken, omdat het toekennen van het con tract voor de NSC de komende maanden werd verwacht. Volgens de EBRD wordt de afronding van de belangrijkste bouwprojecten in 2008 of 2009 verwacht. Het stabilisatiewerk aan de sarcofaag is begonnen en twee van de acht stabilisatieactiviteiten zijn afgerond: de stabilisering van een balk die het dak van de constructie ondersteunt en het versterken van stutten van het kanaal van de ontluchter, dat grote hoeveelheden puin bevat. De ontluchter is een tank die condensaat krijgt dat terugkeert naar de reactor. Het doel is om de sarcofaag stabiel te maken voor een periode van 15 jaar, waardoor er tijd is om de NSC te bouwen. De sarcofaag bevat nog steeds radioactief materiaal, zoals 200 ton uranium en ongeveer één ton radionucliden, waarvan 80 procent plutonium. Tsjernobyl vandaag: de status in het kort - Het werk aan het stabiliseren van de oorspronkelijke sarcofaag wordt voortgezet: twee van de acht projecten zijn afgerond - De kosten van het stabiliseren van de sarcofaag en de bouw van de NSC zijn naar schatting 59 miljoen euro - Naar verwachting zal het contract voor de bouw van de NSC in 2006 worden toegekend

16 De gemiddelde levensverwachting rond Tsjernobyl is schrikbarend gedaald Stelling 4 De levensverwachting in de voormalige Sowjet-Unie is na de ineenstorting van de staat in het algemeen teruggelopen vanwege niet stralingsgebonden risico s zoals hart- en vaatziekten, vergiftigingen en verwondingen. De WHO noemt wel de gevolgen op de geestelijke gezondheid van Tsjernobyl als het grootste volksgezondheidprobleem dat ooit is veroorzaakt door een ongeluk. Dit klopt. Echter volgens de WHO eisen toenemende armoede en lifestyle - ziekten (alcohol, voedsel) in de voormalige Sowjet-Unie in combinatie met geestelijke gezondheidsproblemen een veel hogere tol dan blootstelling aan radioactiviteit. Mensen uit de streek rond Tsjernobyl beoordelen hun gezondheid negatief en ervaren een permanent gevaar voor hun gezondheid als gevolg van straling. Zij verwachten hierdoor korter te leven. Deze vrees neemt eerder toe dan af, zonder dat daar een klinische reden voor is. Betere informatie zou mee kunnen helpen. De toekomst Een van de prioriteiten is het afronden van de contractonderhandelingen zodat het werk aan de New Safe Confinement kan beginnen. De eerste saneringsoperatie bij Tsjernobyl was indrukwekkend. De sarcofaag was in slechts zeven maanden klaar en het stralingsniveau op de locatie is nu relatief laag. Maar voor het ontmantelen van de drie overgebleven reactoren is eerst de benodigde infrastructuur aangelegd met onder meer het volgende: - Een nieuwe energiecentrale kwam gereed in Die bestaat uit drie warmwaterboilers van elk 50 MWt en drie stoomboilers van elk 40 MWt. De installatie heeft voldoende capaciteit om een stad van stroom te voorzien en zal aan alle verwachte toekomstige vraag op de locatie voldoen, zoals onder meer die van de infrastructuur voor de ontmanteling. - Een nieuwe tijdelijke opslagfaciliteit voor splijtstof, want de bestaande opslagfaciliteit was ontoereikend. - Een nieuwe opslagfaciliteit voor laag en middel vloeibaar radioactief afval dat tijdens de bedrijfstijd van de reactoren is ontstaan. Ongeveer kubieke meter van dit afval is momenteel in tanks op het terrein opgeslagen. De nieuwe faciliteit zal het afval ontvangen, verwerken (dat wil zeggen: het volume reduceren), inkapselen en afvoeren naar een opslagplaats. 7 - Een verwerkingsinstallatie voor vast afval, die in aanbouw is

17 De nieuwe opslagfaciliteit voor gebruikte splijtstof, of ISF-2, was nodig om splijtstof uit de reactoren te kunnen verwijderen. De bestaande capaciteit was onvoldoende. Door ontwerpkwesties werd de bouw van ISF-2 in 2003 stopgezet terwijl naar oplossingen werd gezocht. In de tussentijd is in december 2005 een begin gemaakt met het verwijderen van een deel van de brandstof van reactors 1-3 naar de bestaande opslagplaats. Een van de prioriteiten voor 2006 van het Global Partnership* programma van de G8, om de blijvende gevolgen van kerninstallaties, niet alleen in Tsjernobyl, maar in de hele voormalige Sovjet-Unie aan te pakken, is het afronden van de contractonderhandelingen, zodat een begin kan worden gemaakt met het werk aan de New Safe Confinement (NSC). Naar verwachting zal het bouwcontract voor de NSC medio 2006 worden toegekend. Een conceptontwerp voor de NSC is al goedgekeurd; een boogvormig bouwwerk met een binnenhoogte van 92 meter en een binnenspanwijdte van 245 meter. Het bouwwerk zal 150 meter lang zijn met aan de uiteinden ronde muren die niet ondersteund worden door de bestaande sarcofaag. In een rapport van december 2005 over de Britse projecten die deel uitmaken van de Global Partnership van de G8, zei het Britse Minsterie van Handel en Industrie (DTI) dat het werk in Tsjernobyl in 2006 gericht zal zijn op een gedetailleerd ontwerp van de NSC en de keuring daarvan. Volgens het DTI zijn andere mijlpalen in Tsjernobyl in 2006 onder meer de afronding van het stabilisatiewerk aan de bestaande constructie, een geïntegreerd bewakingssysteem, fysieke bescherming en toegangscontrole. Het is de bedoeling dat de NSC tegen 2009 klaar is. Het geïntegreerde bewakingssysteem is voor de sarcofaag en omvat instrumenten waarmee neutronen- en gammastraling kan worden gemeten in ruimten waar zich grote hoeveelheden splijt- stofhoudende massa s hebben opgehoopt. Het systeem omvat ook het bewaken van de veiligheid, straling, aardbevingen en de constructie. Werk aan de installatie van het systeem is gaande. Het systeem voor fysieke bescherming en toegangscontrole omvat onder meer sanitaire voorzieningen en kleedkamerfaciliteiten voor bijna medewerkers, medische en stralingsbeschermingpakken en een ambulancefaciliteit. * Het Global Partnership Against the Spread of Weapons and Materials of Mass Destruction van de G8 werd in 2002 gelanceerd. In het kader van dit initiatief ondersteunen de landen van de G8 projecten, aanvankelijk in Rusland, om non- proliferatie, ontwapening, terrorismebestrijding en nucleaire veiligheidskwesties aan te pakken

18 Door Tsjernobyl zijn of worden drie en een half miljoen kinderen klinisch aantoonbaar ziek Stelling 5 Het is waar dat Tsjernobyl een grote invloed heeft op de geestelijke gezondheid van mensen. Het directe effect van het reactorongeluk en de vrijgekomen radioactiviteit op de fysieke gezondheid is gelukkig minder dan men verwachtte. De vaak gesuggereerde genetische effecten (mismaakte kinderen, geboorteafwijkingen) kunnen niet gekoppeld worden aan opgelopen straling. Wetenschappelijk onderzoek kan geen verband aantonen tussen opgelopen straling voor de conceptie en genetische afwijkingen in nieuwe generaties. De oorzaak van eventuele verhoogde aantallen geboorteafwijkingen of genetische effecten in de Oekraïne of Wit-Rusland zal elders gezocht moeten worden. Ook zonder dat er een relatie is met het nucleaire ongeluk zullen gevallen van (geestelijk) gehandicapte kinderen uit de streek rond Tsjernobyl natuurlijk authentiek zijn. In het algemeen stelt de WHO dat de (geestelijke) volksgezondheid in de voormalige Sowjet-Unie is teruggelopen. Dat komt door verminderde leefomstandigheden en life-style gerelateerde aandoeningen. Op 27 april werden de inwoners van de stad Pripjat, dat op vier kilometer afstand van de installatie ligt, met bussen geëvacueerd. De stad is tot op de dag van vandaag onbewoond gebleven. Slavutich In de periode tot 5 mei moesten mensen die binnen een straal van dertig kilometer van de reactor woonden hun huizen verlaten. Binnen tien dagen werden mensen uit 76 dorpen en steden geëvacueerd. Voor het ongeval woonden de werknemers van Tsjernobyl en hun gezinnen in de stad Pripjat, dichtbij de installatie. Binnen 48 uur waren ze uit hun huizen geëvacueerd. Nu wonen ze in een nieuwe stad, Slavutich (ook wel Slavutych), vijftig kilometer ten oosten van de installatie. De stad is gebouwd door acht voormalige Sovjetrepublieken: Estland, Letland, Litouwen, Wit- Rusland, Azerbeidjaan, Armenië, Rusland en Oekraïne. Elke republiek bracht zijn eigen werknemers en materialen mee en bouwde huizen en appartementen in de eigen stijl. Daarom heeft de stad acht verschillende wijken, elk met een heel andere architectuur en sfeer. Ongeveer eenderde van de bevolking is jonger dan zestien. Veel inwoners werken bij de installatie van Tsjernobyl of hebben daar op de een of andere manier mee te maken. De stad heeft de jongste bevolking van Oekraïne, het hoogste geboortepercentage en het laagste sterftecijfer. De gezinnen van Slavutich hebben een relatief hoge levensstandaard en hebben toegang tot enkele van de best bevoorrade winkels in Oekraïne. Slavutich heeft ook uitstekende scholen, sportfaciliteiten en een van de beste ziekenhuizen van het land

19 faciliteiten om ondernemingsinitiatieven te stimuleren en nieuwe bedrijven aan te trekken. De wolk met radioactieve splijtingsproducten uit de reactor sloeg op het grootste deel van Europa neer. Tegenwoordig wonen er ongeveer mensen in Slavutich. Na de sluiting van Tsjernobyl in 2000, moest de stad de sociaaleconomische problemen verwerken die gepaard gingen met de aanpassing aan minder afhankelijkheid van de installatie. Het bestuur van de stad, ondersteund door internationale instanties, heeft veel vooruitgang geboekt bij het opzetten van een instantie voor zakelijke ontwikkeling, een starterscentrum, een centrum voor gemeenschapsontwikkeling, kredietcoöperaties en De International Labour Organisation heeft een opleidingscentrum in Slavutich opgezet, waar ex-werknemers van de installatie van Tsjernobyl een nieuwe opleiding krijgen voor ander werk. In 2002, reserveerde het United Nations Development Programme euro voor meer van dit soort opleidingsprogramma s. Milieu Het ongeval leidde tot radioactieve vervuiling van vierkante kilometer landbouwgrond, waarvan vierkante kilometer niet langer bewerkbaar is. In Oekraïne werden met name de bossen getroffen: vierkante kilometer bosgebied, veertig procent van het totaal, werd vervuild. Coniferen en breedbladige planten namen de straling als een filter op en de radioactieve neerslag concentreerde zich aanvankelijk hier. Via dode bladeren en naalden is de vervuiling vervolgens in de grond terechtgekomen en het zal zich in de komende tien jaar ophopen in het hout. De radio-isotoop cesium-137 vormde een groot probleem. Door zijn halveringstijd van dertig jaar zal de helft van zijn activiteit in 2016 nog in het milieu aanwezig zijn. Cesium is in chemisch opzicht gelijk aan de voedingsstof kalium. Het wordt daarom gemakkelijk door planten en dieren opgenomen. Het radioactieve materiaal komt in de voedselketen terecht door de consumptie van vervuilde bessen, paddenstoelen, wild en vis, en via gras en hooi dat door melkvee wordt gegeten. De concentraties in vis in het Russische Kozhanovskoemeer zullen naar schatting nog veertig jaar boven de aanbevolen grens voor de consumptie blijven. Hoewel het gevaar van jodium- 131 is geweken, werd gedacht dat vervuilde melk in de Sovjetgebieden verantwoordelijk was voor

20 gevallen van schildklierkanker. Er werd daarom in Polen, Hongarije, Oostenrijk en Zweden melk vernietigd. Veel Europese landen hebben vervuilde vegetatie verbrand en er kwam een verbod op veel Oost- Europese landbouwproducten. De meest getroffen diersoorten waren rendieren en schapen in Zweden. Op de markten van Kiev, Chernigov, Minsk en een aantal kleinere steden kwam in 1986 en 1987 een verbod op de verkoop van melk, vlees en veel groente- en fruitsoorten. In het Verenigd Koninkrijk bleven de beperkingen van het ministerie van Landbouw op de verkoop en slacht van schapen slechts enkele maanden na het ongeval van kracht. De mate van bodemvervuiling in Wit-Rusland, Rusland en Oekraïne hing af van het natuurlijke vervalproces van de radioactieve isotopen, de mobiliteit daarvan in de grond en het soort aarde. Zo was in Wit- Rusland, waar zeventig procent van de neerslag terechtkwam, na het ongeval in 1986 zo n 22 procent van het land vervuild met cesium Vandaag de dag is dit nog altijd 21 procent. Het Tjernobyl Comité van de Wit- Russische overheid schat dat zestien procent van het gebied in 2016 nog altijd zal zijn vervuild. Volgens het Nucleair Energie Agentschap is de dosis externe straling sinds het ongeval in sommige gebieden met een factor veertig verminderd en is het op een aantal plaatsen minder dan één procent van de oorspronkelijke waarde. Kort gezegd: er is een constante, trage vermindering zichtbaar van de activiteit van cesium-137 in de landbouwgrond. Ten aanzien van de landbouw vormen de kleinere boeren, die vaak van hun eigen producten leven, het centrale probleem. Zowel het Wit-Russische Tsjernobyl Comité als het Oekraïense overheidsagentschap Tsjernobyl Interinform roepen op om in hulpprogramma s maatregelen op te nemen voor betere voorlichting van deze boeren. Het ongeval leidde tot radioactieve vervuiling van vierkante kilometer landbouwgrond, waarvan vierkante kilometer niet langer bewerkbaar is. Alle drie de landen hebben grenswaarden bepaald voor het voedsel uit staatsboerderijen en producten die zijn bestemd voor de marktverkoop. In Wit-Rusland zijn deze waarden bijvoorbeeld drie maal zo streng als vergelijkbare wetgeving in Duitsland. Een goed voorbeeld van wat er nodig is om hier toezicht op te houden, is Oekraïne. Hier werden alleen al in 2000 landelijk ruim één miljoen voedselmonsters geanalyseerd. Uit de cijfers van Tsjernobyl Interinform voor Oekraïne blijkt dat sinds 1993 de naleving van de officiële grenswaarden is gewaarborgd voor producten uit staatsboerderijen en producten die in winkels worden verkocht. Een van de belangrijkste problemen direct na het ongeval was het water van de Dnjepr en zijn zijrivier, de Pripjat. Hoewel de rivier inderdaad vervuild water door Oekraïne verspreidde, slaagde men erin dit te beperken en bleef het drinkwater grotendeels schoon. De vervuiling heeft zich echter in andere waterbekkens opgehoopt en er bestaat een risico op grondwatervervuiling met strontium en americium. Behalve de gebieden in de afgesloten zone is de lucht in de vervuilde gebieden niet meer van slechte kwaliteit