Aanleiding Het Stimuleringsfonds voor de Architectuur heeft van de ministeries OCW en VROM de opdracht gekregen voor een verkenning naar de stand van

Transcriptie

1 Aanleiding Het Stimuleringsfonds voor de Architectuur heeft van de ministeries OCW en VROM de opdracht gekregen voor een verkenning naar de stand van zaken in de stedenbouw. De verkenning vormt de onderlegger voor het programma Reden voor de opgave: het kabinet wil de positie van de stedenbouw versterken. Het Stimuleringsfonds wil graag de centra voor architectuur in de gelegenheid stellen een quick scan te maken van de kwaliteit van de planvorming van de eigen regio en stad. De scan omvat een inventarisatie van stedenbouwkundige plannen, een debat met bestuurders, ontwerpers en onderzoekers, en een uitgebreide verslaglegging. Podium voor Architectuur Haarlemmermeer I Schiphol en ABC Architectuurcentrum Haarlem werken samen aan deze opgave.

2 De Westflank en de stedelijkheid van buurtgemeenten Wat gebeurt er op de Westflank? Gemeente Haarlemmermeer heeft grootse plannen voor de herinrichting van haar grondgebied ten westen van de gemeentelijke hoofdkernen Hoofddorp en Nieuw-Vennep. Het betreft de zogenoemde Westflank. Samen met drie partners - het Rijk, de provincie Noord- Holland en het waterschap Rijnland zijn enkele planvarianten opgesteld. Met een van deze varianten wil de gemeente een woonopgave van woningen verwezenlijken en ook de aanleg van 500 ha. regionaal groen, gecombineerd met 400 ha. woongebonden groen. Daarnaast moet het plan het internationaal vestigingsmilieu (Schiphol en omstreken) versterken en een piekberging van 1 miljoen m 3 water garanderen. De Westflank heeft forse consequenties voor buurgemeenten van Haarlemmermeer, zoals Haarlemmerliede & Spaarnwoude, Haarlem, Heemstede, Bloemendaal, Hillegom en Lisse. De buurgemeenten hebben zelf ieder een eigen woningopgave. Kernvraag Over de Westflank en de verwachtte gevolgen voor de buurgemeenten organiseerde het Podium voor Architectuur Haarlemmermeer I Schiphol een vakdebat op 15 december 2009 in Nieuw-Vennep. De volgende kernvragen stonden tijdens deze middag centraal: Wat is de betekenis van de Westflank voor de stedelijkheid van het eigen gebied? Wat zijn de ambities vanuit de stedelijkheid? Stedelijkheid Stedelijkheid het kernwoord in de kernvraag is níet het bouwen van steden, zoals al te vaak gedacht wordt. Het draait om het bouwen van een stede, een woonplaats, zo schiep Cees Brandjes, architect en gespreksleider tijdens het vakdebat, op voorhand duidelijkheid. Juist omdat het bij stede bouw draait om het vormgeven van een woonplaats, kan ook in dorpen sprake zijn van stedelijkheid, zo stelde hij. Tijdens het debat bleek dat deze definitie economische aspecten, duurzaamheid, energievraagstukken en dergelijke impliceert. De invloed van verstedelijking op de leefbaarheid in een gebied komt immers ook daarin tot uiting.

3 Gemeente Haarlemmermeer: Westflank en Park21 Kees van Ruijven, procesmanager van de Westflank, schetste allereerst de mogelijke invulling van de plannen. Gemeente Haarlemmermeer zoekt de ruimte voor haar opgave van woningen zowel binnenstedelijke door inbreiding (5.000 woningen) als in uitbreiding (10.00 woningen). Van Ruijven beseft dat door de woningbouwplannen de leefomgeving onder druk komt te staan: Maar dit is een van de weinige gebieden in de Randstad die overgebleven zijn die zich hiervoor lenen. In tegenstelling tot de ambities binnen gemeente Haarlemmermeer, ziet Van Ruijven eerder 2030 dan 2020 als jaar waarin de woningopgave is voltooid. Tot die tijd zal er volgens hem sprake zijn van een geleidelijke transformatie van het landschap. De plannen van de Westflank moet gemeente Haarlemmermeer een groen, blauw en open polderlandschap bieden met ruimte voor gevarieerde en diverse woonmilieus. Water, energie en ecologie Minstens even, zo niet véél belangrijker dan de woonopgave is de wateropgave. Volgens Van Ruijven is het waterbeheer nog te veel gericht op het agrarische verleden van de polder. Het, ten bate van de boeren, in stand houden van een onnatuurlijk laag waterpeil in de winter en een hoog waterpeil in de zomer, gecombineerd met het frequent doorspoelen van vaarten en tochten, kost veel teveel energie. Pas wanneer we dat veranderen, kunnen we duurzaam bouwen, meende de procesmanager. Haarlemmermeer wil namelijk een energie- en klimaatneutrale gemeente worden. Het was volgens Van Rijuven beter te werken met piekberging in de winter en het vasthouden van water met seizoensberging in de zomer. Daarvoor zijn wel extra bergingsgebieden nodig, zoals het deels uitgraven van het Beinsdorpermeer, waterrijke woonmilieus en het (beperkt) verbreden van vaarten. Creëren van meer ruimte voor waterberging stimuleert tegelijk de ecologische omgeving. Zo verbetert de nieuwe waterhuishouding de waterkwaliteit. Ook krijgt het gebied een veel grotere rijkdom aan diersoorten door aansluiting op de Ecologische Hoofdstructuur. Infrastructuur De Ringdijk die om polder heen ligt vormt van oudsher een scherpe scheiding met de daarbuiten liggende dorpen. Een van de doelstellingen van de plannen is om die scheiding te doorbreken door het aanleggen van nieuwe wegen. Het regionale verkeersnetwerk moet

4 worden opgewaardeerd, want juist daarover komen de meeste klachten, aldus Van Ruijven. Daarom zal de N206 een aansluiting krijgen op de A4 en krijgt de N207 dubbele, in plaats van enkele, rijstroken in beide richtingen. Daarnaast komt er een hoogwaardig openbaarvervoersnetwerk (HOV). Van Ruijven: Een HOV is belangrijk om de toekomstige ontwikkelingen te accommoderen en om de huidige problemen op te lossen. Wonen De verbeterde regionale infrastructuur is zo belangrijk omdat de verstedelijking vooral zal plaatsvinden binnen compacte woonkernen, nieuw te creëren woonlandschappen en enkele kleinschalige buitenplaatsen op de Westflank. Zes soorten woonmilieus waar de woningen komen te staan, vallen samen met zes landschappen die worden gecreëerd in respectievelijk een bosrijke, waterrijke en landschappelijke omgeving. Er komt nieuwbouw in het Noorden, een nieuw dorp aan het Beinsdorpermeer (Zwaansluis), uitbreiding bij Nieuw- Vennep en Lisserbroek en inbreiding in andere kleine kernen. Afb. 1 De Westflank: een nieuwe groene, recreatieve schakel voor Amsterdammers en zakenmensen van Schiphol richting de Noordzeekust.

5 Afb Geen bescheiden streven: de Westflank wil nieuwbouw, een ecologisch verantwoord watersysteem en recreatie combineren met behoud van cultuurhistorisch polderlandschap en nieuwe infrastructuur.

6 Recreatie: Park21 Een belangrijk onderdeel van de herinrichting van Haarlemmermeer is Park21: een groen, recreatief gebied met internationale uitstraling, midden in de steeds dichter bebouwde Noordvleugel van de Randstad. Het vormt een groene strook tussen het Nationaal landschap Het Groene Hart en de duinen. De Westflank en Park 21 willen stad en platteland bij elkaar brengen, vertelde Rob van Aerschot, procesmanager Park21. Ook willen we de natuur en recreatie met elkaar verbinden. Hierinspeelt het typisch Hollandse polderlandschap een belangrijke rol. Het kernthema voor Park21 is verbrede landbouw, die zich op meer richt dan de traditionele nering. Rob van Aerschot: Op het moment voeren we een discussie met boeren over hoe ze dat vorm kunnen geven. Het waterrijke milieu dat door de nieuwe waterhuishouding ontstaat, kan in combinatie met de natuurlijke omgeving de recreatie stimuleren. Ook daarvoor zijn de Oost-West-gerichte verbindingen met buurgemeenten die de Ringdijkbarrière doorbreken belangrijk. Momenteel wordt gedacht aan het aanleggen van zes extra verbindingen in de vorm van bruggen en ponten. Afb. 4 Een allesbepalend onderdeel van de Westflank is Park21: een groene band die loopt van Greenport Aalsmeer naar de duinen.

7 Afb. 5 Park21: een park van internationale allure dat groen en recreatie combineert.

8 Plannen van buurgemeenten: een overzicht Gemeente Haarlem: van grijs naar rood en groen De gemeente Haarlem richt zich in haar verstedelijking vooral op verdichting en inbreiding. De plannen daarvoor zijn nog niet concreet ingevuld. Stadsbouwmeester Max van Aerschot: Een centrale vraag voor Haarlem is: Hoe transformeer je grijs gebieden met weinig woonkwaliteit naar groen en rood, om daarmee de verdichtingopgave te realiseren. Wat de mobiliteit betreft, wil Haarlem graag oude verbindingen oppiepen ; het oude tramlijntje bijvoorbeeld dat vanaf de Lijnbaangracht in Amsterdam vroeger helemaal doorliep naar het strand. Het dijkje daarvan ligt er nog, vertelde de stadsbouwmeester, met als boodschap dat die lijn op andere wijze nieuw leven in te blazen valt. Wat Haarlemmermeer betreft, ziet Max van Aerschot het liefst dat het tamelijk lege, typisch Hollandse polderlandschap behouden blijft. Van Aerschot: Ik zie liever dat die tienduizend woningen in Haarlemmermeer in de compacte stad worden gestopt.

9 Afb. 6 Haarlem kiest vooral voor inbreiding, maar wenst tegelijk dat het cultuurlandschap van de Hollandse polders in de Westflank behouden blijft.

10 Afb. 7 Behalve op het intensiever gebruik van binnenstedelijke ruimte, ziet Haarlem graag groene verbindingszones richting duinen en strand.

11 Lisse: stedelijke dichtheid in de dorpen De gemeente Lisse werkt aan veel nieuwbouwplannen om tegemoet te komen aan de regionale functie die Lisse heeft voor sport, winkels en horeca. Voor dat alles is één uitbreidingslocatie beschikbaar. De overige ruimte komt uit zes inbreidingslocaties. Een selectie uit de bouwplannen: een sportcomplex met sporthal, gymzalen en zwembad; een cultureel centrum; een centrum voor maatschappelijke dienstverlening; een bioscoop met vier zalen, parkeergarage en kleinschalige commerciële dienstverlening; een supermarkt (1800m 2 ondergronds) met winkelcentrum (1000 m 2 ), 3600 m 2 dienstverlening en een parkeergarage. Verspreid over de locaties komen 1300 woningen & appartementen te staan. We streven naar een stedelijke dichtheid in de dorpen, vatte wethouder RO Guus Mesman de keuzes van Lisse samen. Waarom? Omdat de gemeente haar open landschap koestert. Tegelijk moet de bereikbaarheid verbeteren. Dat wordt helemaal belangrijk wanneer Lissebroek, een kern in Haarlemmermeer, gaat groeien door de plannen van de Westflank. Die nieuwe inwoners zijn helemaal georiënteerd op Lisse, zei Mesman. Daardoor zal het verkeer richting Lisse flink toenemen. De N207 moet gewoon tweemaal tweebaans worden. Lisse is een dorp met stedelijke allure Hillegom: eerst een betere infrastructuur De gemeente Hillegom heeft een woningopgaaf van 1500 woningen tot Die komen vooral te staan in een uitleggebied ten noorden van Hillegom. Evenals bij Lisse is voor deze gemeente daarbij het motief dat ze het open karakter van de Bollenstreek niet wil aantasten. Samen met vijf gemeenten in de Bollenstreek en de Keukenhof werkt Hillegom namelijk aan herstructurering van deze Greenport door schaalvergroting, sanering en het tegengaan van verrommeling. In de toekomst zal de Keukenhof het hele jaar geopend zijn. Dat zal leiden tot veel meer toeristisch verkeer. Voordat er meer woningen komen zal Hillegom daarom allereerst de infrastructuur verbeteren, stelde wethouder RO Jan Weijers. Daarvoor is vooral een noordelijke ontsluiting van belang met daarnaast het invoeren van HOV. Een noordelijke ontsluiting van de Greenport sluit goed aan bij de Westflank, meende de wethouder. Dat geldt vooral voor de nieuwe Bennebroekerweg en de N208.

12 Afb. 8 De gemeente Hillegom vult stedelijkheid in met nieuwbouw, economische groei, betere infrastructuur en versterkte voorzieningen zonder de groene Bollenstreek aan te tasten. Heemstede handhaaf het groen Heemstede wil geen stad zijn. Wij streven naar verdorpelijking met veel privégroen en lanen en bomen. Het stevige bouwprogramma waar wethouder RO Pieter van der Stadt aan werkt moet minimaal 1150 woningen opleveren, hoewel we wel tot 1500 komen. De ruimte daarvoor vindt de gemeente vooral op locaties die diverse grote instellingen en bedrijven na hun vertrek achterlaten. Te denken valt aan het Nova College, het Spaarne Ziekenhuis met bijbehorende zusterflat en een vestiging van Intratuin. In de plannen zijn ook 237 appartementen opgenomen, met name om de toenemende vergrijzing op te vangen. Heemstede wil graag met Haarlemmermeer samenwerken om het groen zoveel mogelijk te handhaven, bijvoorbeeld bij Cruquius. Ook wil de gemeente aansluiten op de EHS door een fietspad vanuit Amsterdam door te trekken naar de duinen. Dat stimuleert de recreatie en het gaat ook het autoverkeer in Heemstede tegen, meende Van der Stadt. Wij hopen dat de Westflank het groene karakter van zijn buurgemeente zal respecteren.

13 Afb. 9 De plannen voor de Westflank bepalen de leefomgeving van Heemstede, dat haar groene imago koestert. Afb. 10 Inbreiding dankzij vrijvallende locaties is de aanpak voor Heemstede, waarbij het groene karakter van de gemeente zo min mogelijk wordt aangetast.

14 Haarlemmerliede denk groot, maar behoud groene verbindingszone Bert Bruijn, burgemeester van de gemeente Haarlemmerliede & Spaarnwoude, beschouwde de Westflankplannen vooral vanuit de ontwikkelingen van Metropoolregio Amsterdam (MRA). Cruciaal vond hij de groei van de noordelijke Randstad tot een hoefijzervormig verstedelijkt gebied met 1 miljoen inwoners aan de kant van Amsterdam en nog eens in het westen. Het is belangrijk om aandacht te geven aan de groenstructuur in deze metropoolregio, stelde Bruijn, bijvoorbeeld door Park 21, maar ook in de vanouds open, groene noordkant van het hoefijzer. Dit gebied zal voor echt groen vooral aangewezen zijn op het zuiden. Daarom moet er een verbindingszone blijven. Bloemendaal los verkeersproblemen op De gemeente Bloemendaal grenst aan Haarlemmermeer bij de kern Bennebroek. Verstedelijkingsplannen zijn er beperkt. Op het grondgebied van Bennebroek vinden alleen een aantal inbreidingsprojecten plaats. Daarbij gaat het vooral om verbouw van bestaande gebouwen tot woningen of tot maatschappelijke voorzieningen en andere functies. In de iets westelijker gelegen kern Vogelenzang wordt onderzocht of er een woonwijk ontwikkeld kan worden van 150 tot 300 woningen, reageert wethouder RO Tames Kokke vanuit de zaal. Bloemendaal is voor recreatie en natuur een belangrijk uitloopgebied van de westelijke metropoolregio. Die functie zal het ook hebben voor de (nieuwe) inwoners van Haarlemmermeer. Vandaar dat er aandacht moet zijn voor het recreatieve verkeer richting de duinen. Belangrijk is volgens Bloemendaal dat de verkeersproblemen in Vogelenzang en Bennebroek worden opgelost door aanleg van de weg bezuiden Bennebroek. Dit moet gebeuren vóórdat Haarlemmermeer in de Westflank gaat bouwen. Het vakdebat De Westflank leeft in de regio. Dat bleek uit het hoge percentage aanwezige B&W-leden van diverse gemeenten. Een belangrijke conclusie is dat de invloed van de Westflank op de bouwplannen van omliggende gemeenten beperkt is. Bestaande plannen worden niet gewijzigd We passen onze plannen niet aan de Westflank aan, om met een van de aanwezigen uit de buurtgemeenten te spreken. De diverse gemeenten zullen hun woningopgave toch óók moeten verwezenlijken. Veel invloed krijgt de Westflank wél op de infrastructuur. Vrijwel alle gemeenten willen hun regionale infrastructuurnetwerk verbeteren en laten aansluiten op de Westflank, om zo de

15 fors groeiende verkeersstromen van nieuwe inwoners en toeristen te kunnen verwerken. Een belangrijk onderdeel van die infrastructuur omvat de aanleg van een (H)OV-netwerk. Ondertussen bleek tijdens het vakdebat de positie van vooral Hoofddorp, hoofdkern van de gemeente Haarlemmermeer, onduidelijk te zijn. Veel bewoners van die gemeente zijn georiënteerd op kernen buiten de polder. Een deelnemer die in Haarlemmermeerkern Vijfhuizen woont, bekende in de wandelgangen: Ik ben volledig georiënteerd op Haarlem. Berusting Vanwege de gekozen invalshoek en de beperkte tijd voor het vakdebat, was tijdens de discussie wel sprake van eenrichtingsverkeer. Opvallend was bijvoorbeeld dat de effecten van bestaande en nog te ontwikkelen plannen van diverse gemeenten op de Westflank zélf niet werden benoemd. Vooral de gemeente Haarlemmermeer leek daardoor af en toe in de beklaagdenbank te staan. Zijn jullie blij met de Westflank?, was ook de eerste vraag aan de buurgemeenten van stedenbouwkundige Hans Davidson. Hij was uitgenodigd als luis in de pels om het debat te stimuleren. De buurgemeenten reageerden geen van allen onomwonden positief. De teneur van de reacties varieerde van een Ik ben er heel ontevreden over door Tames Kokke, de Bloemendaalse wethouder RO tot een berustend: We hebben het liever niet, maar als het dan tóch moet, handhaaf dan zoveel mogelijk de groene omgeving van de polder. Dat was de oproep van onder meer Haarlem, Heemstede en Haarlemmerliede/Spaarnwoude. Er kwam een ietwat verdedigende reactie van de provincie Noord-Holland en vanuit de Westflank zelf: we moeten wel de opgave van woningen verwezenlijken en uit onderzoek blijkt nu eenmaal dat er meer behoefte is aan woningen in een dorpsomgeving dan in de stad. Vandaar dat Davidson vraag of er gekeken is naar het vijf lagen hoog bouwen in Hoofddorp zelf, ontkennend werd beantwoord. Bovendien, stelde Hans Boersma, onderzoeksadviseur van Haarlemmermeer, is het onderscheid tussen stad en platteland achterhaald. Binnen Haarlemmermeer bestaan heel diverse vormen van stedelijkheid. Naast de kernen Hoofddorp en Nieuw-Vennep, zijn er ook Zwanenburg en enkele andere kleine dorpen en zijn er ook landelijke woningen. In de plannen voor de Westflank verdwijnt die tegenstelling nog meer, stelde Boersma.

16 Gefragmenteerde visies Zowel burgemeester Bruijn van Haarlemmerliede als Haarlems stadsbouwmeester Max van Aerschot wezen vooral op het belang van aansluiting van de Westflank bij de ontwikkelingen in de MRA. Niet iedereen zou zijn eigen werkje moeten doen, maar ik heb dat de afgelopen jaren wel steeds zien gebeuren, constateerde de laatste. Frits Vermeijs, adviseur van het Podium voor Architectuur bevestigde die waarneming: Ik zie allemaal gefragmenteerde visies. Kees van Ruijven stelde in een reactie dat in de plannen voor de Westflank wel degelijk rekening wordt gehouden met in ieder geval de buurgemeenten. Volgens hem staat de verbinding met de Bollenstreek in de plannen centraal. Van Ruijven: Op het creëren van die verbindingen is het hele beeld geënt. De Westflank is juist de opmaat voor de structuurvisie Haarlemmermeer, stelde ook Matthie Vermeulen, procesmanager van die structuurvisie. De bevindingen van de structuurvisie is dat de Ringvaart met zijn oversteekplaatsen de drager is van de polder. Alle oversteekplaatsen in de polder zijn cruciale punten om met elkaar verder te kunnen gaan. We kunnen niet zonder partners. De positie rond de Ringvaart is bepalend voor de ontwikkeling in het centrum van de gemeente. Doorpraten Een basis voor een gesprek is wellicht gelegd nu vertegenwoordigers van diversen gemeenten elkaar soms voor het eerst in de ogen keken. Dat werd hoog tijd. Organisator Mathias Lehner: Ik heb gehoord dat mensen die in buurgemeenten wonen, elkaar hier voor het eerst hebben ontmoet. Maar eind goed, al goed: het gevoel leefde dat betrokken gemeenten éindelijk met elkaar in gesprek waren, al had dat voor veel buurgemeenten van Haarlemmermeer veel eerder gemogen. Vervolgafspraken werden gemaakt om de dialoog voor te zetten. De eerste plannen voor de Westflank kunnen bij die gesprekken als uitgangspunt dienen, liet Van Ruijven weten. Ze liggen namelijk nog niet vast uitgezonderd dan de nieuwe waterhuishouding waarvoor is gekozen. Tekst: Anton van Renssen, Nijkerk Drs. Anton van Renssen Bac. is historicus en tekstschrijver.