Energie op maat voor vrijstaande woningen

Transcriptie

1 Kompas energiebewust wonen en werken NIEUWBOUW Energie op maat voor vrijstaande woningen Aantrekkelijke keuzemogelijkheden op een rij

2 1

3 Energie op maat voor vrijstaande woningen Aantrekkelijke keuzemogelijkheden op een rij

4 Voorwoord De invloed van consumenten bij het ontwerp en de bouw van hun toekomstige woning wordt de komende tijd groter. Tastbare en meer gevoelsmatige kwaliteitsaspecten strijden met elkaar in een zoek- en ontwerpproces waarin gestreefd wordt naar een optimaal op de wensen van de klant toegesneden ontwerp. Ook aan wettelijke eisen moet worden voldaan. Deze publicatie is bedoeld voor ontwerpers en aanbieders van catalogus- en systeembouwwoningen en beoogt die informatie te verschaffen die nodig is om in het verkoopgesprek samen met de klant een keuze te kunnen maken uit de belangrijkste energieconcepten. Dit om een optimale aansluiting te vinden bij de door de consument gestelde kwaliteitseisen, maar ook om op middellange en langere termijn te voldoen aan hoger gestelde energieprestatie-eisen voor nieuw te bouwen woningen. 2

5 Inhoudsopgave 1. Waarom deze brochure? 4 2. Keuzes in het ontwerpproces Het woningtype Het bouwsysteem Het bouwkundig ontwerp Het installatietechnisch ontwerp De energetische basiskwaliteit 8 3. Alternatieve energieconcepten in beeld De verschillende concepten Karakteristieken De invloed van aanvullende maatregelen Energieconcepten op maat van uw klant Prestaties energieconcepten per woningtype Keuze gewenste energieconcept Consequenties van energieconcepten voor de realisatie Aandachtspunten voor het bouwsysteem Aandachtspunten voor het bouwkundig ontwerp Aandachtspunten voor het gebruik De energieprestatienorm in Aandacht voor de relatie tussen energie en gezondheid 22 A. Overzichtstabel energieprestatie en kosten 25 B. Overzicht relevante publicaties op onderwerp 26 C. Overzicht relevante websites en subsites 28 D. Verklarende woordenlijst 29 3

6 1. Waarom deze brochure? Via stimulering van het particuliere opdrachtgeverschap zal de invloed van de consument op het ontwerp van hun toekomstige woning toenemen. De verwachting is dat beduidend meer particulieren de gelegenheid krijgen hun nieuwe woning op individuele basis te realiseren. Op dit moment geldt dit al voor ongeveer één op de zes nieuwe woningen. Een groot deel daarvan wordt gebouwd op individuele kavels waarbij een particulier samen met een architect, systeembouwer of catalogusbouwer een woning ontwerpt of uitzoekt en laat realiseren. Deze ontwikkeling biedt marktkansen voor ontwikkelaars van catalogus- en systeembouwwoningen. Méér consumenten krijgen de kans om een woning naar eigen smaak te bouwen en informeren zich vooraf goed over de mogelijkheden en consequenties van het zelf bouwen. Diegene die in staat is om een ontwerp aan te bieden dat aanspreekt qua architectuur, ruimte en indeling, maar ook kan bewijzen dat het ontwerp in het gebruik belangrijke kwaliteiten zoals comfort, binnenklimaat en lage energielasten waarborgt, kan hiermee zijn voordeel doen. De noodzaak om in een vroegtijdig stadium alternatieve energieconcepten naast elkaar te leggen wordt tevens versterkt door het gefaseerd aanscherpen van de energieprestatieeisen voor nieuw te bouwen woningen. Ontwikkelaars kunnen zelf bepalen hoe zij aan deze eisen voldoen. Dit alles betekent dat onderwerpen die traditioneel meer tot het terrein van de installateur in de realisatiefase behoorden nu een belangrijkere rol gaan spelen bij de ontwikkelaar in de ontwerpfase. Het vertalen van de wensen van de klant enerzijds én de wettelijke energieprestatienormen anderzijds in een aantrekkelijke propositie stelt daarmee hoge eisen aan de aanwezige advies- en verkoopvaardigheden. Met deze brochure beoogt de Nederlandse Organisatie voor Energie en Milieu (NOVEM) aanbieders van catalogusen systeembouwwoningen globale informatie te verschaffen over energieconcepten die ook op langere termijn aan de energieprestatie-eisen voldoen en die een bijdrage leveren aan verhoging van het comfort, verbetering van het binnenklimaat én, niet in de laatste plaats, verlaging van de energiekosten. Deze brochure bevat die informatie die u kan helpen bij het samen met de potentiële klant kiezen van het voor hem/haar meest geschikte energieconcept; het informeren van de koper over de consequenties van het gekozen energieconcept; het duiden van de technische consequenties voor verschillende bouwsystemen. Voor meer gedetailleerde informatie wordt in bijlagen B+C zoveel mogelijk per onderwerp verwezen naar relevante verdiepingsliteratuur en websites van organisaties die op de desbetreffende onderwerpen publicaties ter beschikking stellen. 4

7 2. Keuzes in het ontwerpproces Kopers van vrijstaande woningen blijven overwegend langere tijd in dit huis wonen. Veel meer dan bij seriematige nieuwbouw krijgen zij immers de kans om een huis geheel naar eigen wens te laten bouwen. Een goede voorbereiding samen met de klant op de feitelijke bouw zelf is belangrijk. Afgewogen keuzes ten aanzien van de comfort- en energetische prestatie van de woning maken hier onderdeel van uit, temeer omdat deze ook worden beïnvloed door de landelijk geldende eisen op het gebied van energiezuinigheid uit het Bouwbesluit. Bij het bouwen van woningen moet altijd worden voldaan aan minimum technische bouwvoorschriften van het Bouwbesluit op het gebied van veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid, energiezuinigheid en milieu. Voor energiezuinigheid is een zogenaamde energieprestatie-eis opgenomen die betrekking heeft op de benodigde energie voor verwarming, koeling, warmtapwaterbereiding, verlichting en hulpenergie. Deze Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) mag op dit moment niet meer dan 1,0 bedragen. De aanvrager van een bouwvergunning heeft binnen de norm zelf de mogelijkheid om te bepalen hoe aan deze energieprestatie-eis wordt voldaan. Door de klant te maken keuzes die van invloed zijn op het comfort en energiegebruik van een woning hebben betrekking op: Het woningtype Het bouwsysteem Het bouwkundig ontwerp Het installatietechnisch ontwerp 2.1 Het woningtype Voor deze leidraad zijn vier verschillende typen woningen geselecteerd (kleine woning - middelgrote woning - grote woning - landhuis), waarvoor verschillende energieconcepten worden uitgewerkt. In figuur 2.1 t/m 2.4 zijn de vooraanzichten van deze vier woningen weergegeven. Figuur 2.1 Kleine woning Figuur 2.2 Middelgrote woning Figuur 2.3 Grote woning Figuur 2.4 Landhuis 5

8 In onderstaande tabel zijn de belangrijkste ruimtelijke kenmerken van de vier woningtypen beschreven. Tabel 2.1 Kenmerken woningtypen Kleine woning Middelgrote woning Grote woning Landhuis Gebruiksoppervlakte (m 2 ) 124,9 184,1 232,5 254,7 Glaspercentage 15% 25% 30% 20% Compactheid woning 2,5 2,4 2,2 2,5 (gebouwschil/ gebruiksoppervlakte) Indeling begane grond hal, woonkamer, keuken, hal, woonkamer, entree, toilet, hal, woonkamer, bijkeuken, slaapkamer, keuken, bijkeuken, zitkamer, woonkamer, keuken, kantoor, badkamer, toilet toilet keuken, berging, bad- bijkeuken, badkamer kamer, slaapkamer, kleedruimte Indeling 1e verdieping overloop, 2 slaapkamers, overloop, overloop, overloop, berging, cv-ruimte, 2 slaapkamers, 3 slaapkamers, 4 slaapkamers, badkamer badkamer, hobbyruimte badkamer badkamer Indeling 2e verdieping nvt nvt nvt kamer, cv-ruimte Een grote vrijstaande woning heeft bij benadering eenzelfde energieprestatie als een kleine woning mits gelijke technische maatregelen worden toegepast. Dit heeft mede te maken met het gebruik in de energieprestatienorm van het zogenaamde energiebudget, gerelateerd aan de grootte en de buitenoppervlakte van de woning. Wel zal de gedragscomponent een belangrijke rol spelen in het feitelijke energiegebruik. De energieprestatie geeft de verhouding weer tussen een energiebudget en het werkelijke energiegebruik. werkelijk energiegebruik energieprestatie = energiebudget Het energiebudget wordt bepaald door de gebruiksoppervlakte en de schiloppervlakte van de woning. Het budget is dus onafhankelijk van de techniek zoals de isolatie of het rendement van de installatie en is afhankelijk van de grootte en de buitenoppervlakte van de woning. Hoe groter de woning, des te hoger is het energiebudget. Ten aanzien van het ruimtelijk ontwerp zijn met name de zonoriëntatie, het glaspercentage en de compactheid van de woning direct van invloed op het energiegebruik. Door verwarmde vertrekken zoveel mogelijk aan de zuidgevel te plaatsen kan via zoninstraling gebruik worden gemaakt van passieve zonne-energie. Het glaspercentage ligt in woningen veelal rond de 30% van de buitengevel. Hoe hoger het percentage glas, hoe meer maatregelen noodzakelijk zijn om te voldoen aan de wettelijke energieprestatie-eis. De compactheid van de woning wordt bepaald door de verhouding tussen gebouwschil en gebruiksoppervlakte. Met minder geveloppervlakte per m 2 gebruiksoppervlakte, wordt een compactere en energetisch betere woning gerealiseerd. 2.2 Het bouwsysteem De keuze van het bouwsysteem is op zich niet bepalend voor het energiegebruik van een woning, maar kan een belangrijke bijdrage leveren aan de mogelijkheden voor energiebesparingsmaatregelen en installaties. Het bouwsysteem heeft een relatie met comfort en energiezuinigheid waar het gaat om: De massa van toegepaste constructies en materialen; Het gekozen isolatieniveau; De mate van kierdichting en luchtdoorlatendheid De voor vrijstaande woningen gangbare bouwsystemen zijn te verdelen in twee hoofdgroepen, namelijk: Zware bouwsystemen waarbij de constructie en gevel van steenachtig materiaal zoals metselwerk, beton of kalkzandsteen zijn; Lichte bouwsystemen waarbij de constructie en/of binnenwanden van hout wordt gemaakt zoals houtskeletbouw, houtelementenbouw, e.d. 6

9 Tabel 2.2 Constructieve kenmerken "zware" en "lichte" bouwsystemen Zware bouw Dragende wanden, gevels en binnenwanden worden uitgevoerd in metselwerk, kalkzandsteen of geprefabriceerd beton De begane grondvloer is uitgevoerd in beton (met isolatie) De verdiepingsvloer is uitgevoerd in beton De dakconstructie is licht (sandwich, dakbeschot, o.i.d.) met een afdekking van keramische of betonpannen Lichte bouw Dragende wanden, binnenspouwbladen en binnenwanden zijn uitgevoerd in hout (houtskeletbouw) De begane grondvloer is uitgevoerd in beton (b.v. systeemvloer met isolatie) De verdiepingsvloer is uitgevoerd in hout of houtelementen De dakconstructie is licht (sandwich, dakbeschot, o.i.d.) met een afdekking van keramische of betonpannen Het is natuurlijk mogelijk om in beide bouwsystemen comfortabele energiezuinige woningen te realiseren. Energie en comfort zijn daarom geen selectiecriterium voor de keuze van een bouwsysteem. Wel hebben beide groepen specifieke kenmerken waardoor bepaalde maatregelen meer of minder voor de hand kunnen liggen. Deze verschillen hebben meestal betrekking op de uitvoering en minder op het energiegebruik of het comfort. In hoofdstuk 5 wordt hier verder op ingegaan. Lichte bouwsystemen hebben het voordeel, dat de voor installaties benodigde infrastructuur eenvoudig in de wanden, vloeren en plafonds kan worden weggewerkt. Verandering achteraf is ook goed mogelijk. 2.3 Het bouwkundig ontwerp Kopers kunnen ten aanzien van het bouwkundig ontwerp kiezen voor maatregelen die bijdragen aan een betere energieprestatie. De belangrijkste hiervan zijn: De oriëntatie van de woning (zie 2.1); De isolerende kwaliteit van het glas; HR ++ -glas is tegen gunstige prijzen te koop en heeft een korte terugverdientijd; De isolerende kwaliteit van de deur(en); De isolatiegraad van gevel, dak en vloer; Standaard moet worden voldaan aan een R c -waarde van 2,5 m 2 K/W. Het is bij de meeste bouwsystemen tegen lage investeringskosten relatief eenvoudig om waarden tussen de 3 en 3,5 m 2 K/W te realiseren. Bij houtbouwsystemen zijn R c -waarden van 4 tot 5 m 2 K/W goed mogelijk. 2.4 Het installatietechnisch ontwerp Mede dankzij hogere eisen op het gebied van ondermeer energie, geluid en gezondheid, gaat in toenemende mate aandacht uit naar de technische installatie. Installatietechnische ontwerpkeuzes hebben betrekking op het systeem dat voorziet in: warmte-opwekking (voor ruimteverwarming en of warm tapwater door middel van een HR-ketel, zonneboiler(combi), of warmtepomp(boiler)); de warmte-afgifte (ontworpen op hoge temperatuur met gebruik van radiatoren of lage temperatuur met gebruik van vloer- of plafondverwarming); de ventilatie (op natuurlijke, mechanische of gebalanceerde wijze). Gemaakte keuzes hebben een belangrijke invloed op het thermisch comfort van de woning, de indelingsmogelijkheden en de uiteindelijke energierekening. Installatietechnische keuzes hebben vaak een directe relatie met het bouwkundig ontwerp en/of het gekozen bouwsysteem. Het werkelijke energiegebruik wordt berekend aan de hand van de energieverliezen door de wanden, daken, vloeren, ventilatieverliezen en energie voor warmtapwaterbereiding. Daarvan mag worden afgetrokken de energieopbrengsten van zonne-energie via ramen en via zonnecollectoren, de interne warmteproductie en de opbrengst van bijvoorbeeld bodemwarmte die met behulp van een warmtepomp aan de woning wordt toegevoerd. In de berekening is ook het rendement van de installatie verwerkt. 7

10 2.5 De energetische basiskwaliteit Wat is nu de energieprestatie van de vier geselecteerde woningen, met een verschillend bouwsysteem, ontwerp, omvang en materiaalgebruik, maar doorgerekend met een zelfde (theoretisch) basispakket van op energiebesparing Bouwkundige maatregelen Tabel 2.5 Basiskwaliteit woningen Kenmerken Kleine woning Middelgrote woning Grote woning Isolatie gevel Rc = 2,50 m2k/w Isolatie vloer Rc = 2,50 m2k/w Landhuis Rc = 2,50 m2k/w Isolatie dak HR+-glas (U=2,0 Wm2/K, ZTA=0,6 (uglas=1,6) ) Niet geïsoleerde buitendeur, U=3,4 Wm2/K Beglazing Deur Installatietechnische maatregelen gerichte bouwkundige en installatietechnische maatregelen. In de praktijk zijn de woningen ieder voorzien van verschillende maatregelen. Ventilatie Gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning Verwarming HR-combiketel 107 Warm tapwater HR-combiketel met hoog tapwaterrendement (72,5%) Warmteafgifte- Radiatoren (aanvoertemperatuur 90 C en retourtemperatuur 70 C) systeem EPC 1,00 Met toepassing van het momenteel gangbare basispakket, wordt in drie van de vier gepresenteerde woningen de wettelijk gevraagde energieprestatie van 1,0 bereikt. In het 1,00 1,00 1,10 landhuis is dat met het basispakket nog niet voldoende: hier zijn extra maatregelen noodzakelijk. De berekening van de energieprestatie is een aangelegenheid die beter aan specialisten kan worden overgelaten. Kennis is nodig over installaties, ventilatiesystemen en bouwkundige maatregelen. In deze publicatie kunt u de effecten van een aantal bouwkundig en installatietechnische maatregelen zien. Het is daarvoor niet noodzakelijk dat u de energieberekening zelf volgens de norm moet kunnen uitvoeren. In het hierna volgende hoofdstuk worden energieconcepten gedefinieerd en uitgewerkt, die energiezuiniger, 8 comfortabeler en of duurzamer zijn dan de basiskwaliteit, zoals gedefinieerd in bovenstaande tabel.

11 3. Alternatieve energieconcepten in beeld basishuis B berging Sk slaapkamer Wk woonkamer H hal H hal Bk wc bad K keuken Om ook op langere termijn de gevraagde woonkwaliteit te garanderen is het belangrijk dat er in het ontwerpstadium een afgewogen keuze wordt gemaakt, óók ten aanzien van de energievoorziening binnen de woning. In dit hoofdstuk zijn alternatieve energieconcepten gedefinieerd waaruit potentiële kopers, naast de basiskwaliteit, kunnen kiezen. De concepten verschillen van elkaar ten aanzien van het ventilatiesysteem, het toestel voor centrale verwarming en/of warm tapwaterbereiding, het warmteafgiftesysteem en de getroffen isolatiemaatregelen. 3.1 De verschillende concepten Tabel 3.1 Energieconcepten in beeld Concept Ventilatiesysteem Systeem voor ruimteverwarming en warmtapwater Warmte-afgiftesysteem Basisconcept Gebalanceerde ventilatie HR-107 combiketel HTV met 95% warmteterugwinning 1 Natuurlijke toevoer en HR-107 ketel en zonneboiler HTV 2 mechanische afvoer LTV 3 HR-107 ketel en warmtepompboiler HTV 4 LTV 5 Elektrische combiwarmtepomp LTV 6 Gasgestookte absorptiewarmtepomp LTV 7 Gebalanceerde HR-107 ketel en zonneboiler HTV 8 ventilatie met 95% LTV 9 warmteterugwinning Electrische combiwarmtepomp LTV 10 Gasgestookte absorptiewarmtepomp LTV HTV = hoge temperatuur verwarmingssysteem (zie bijlage D) LTV = lage temperatuur verwarmingssysteem (zie bijlage D) 9

12 3.2 Karakteristieken Het basisconcept: HR-107 ketel met hoge temperatuurverwarming Dit concept wordt in veel woningen gerealiseerd om te voldoen aan de huidige wettelijke energieprestatie-eis van 1,0. Een HR-combiketel (HR-107) voorziet in de warmte voor verwarming en warm tapwater. Voor de warmteafgifte worden radiatoren geplaatst, waarbij de aanvoertemperatuur naar de radiatoren 90 o C bedraagt en de afvoertemperatuur 70 o C (hoge temperatuurverwarming). Voor de ventilatie wordt een gebalanceerd ventilatiesysteem toegepast met warmteterugwinning uit de ventilatielucht. Het rendement van het warmteterugwinsysteem bedraagt 95%. Concepten 1 t/m 6 op basis van natuurlijke toevoer en mechanische afvoer van ventilatielucht Bij dit ventilatiesysteem komt ventilatielucht binnen via (vraaggestuurde) ventilatieroosters of via suskasten in het geval dat een woning op een geluidsbelaste locatie wordt gebouwd. De lucht wordt mechanisch afgezogen via afvoerpunten die zich tenminste in de keuken, badkamer en het toilet bevinden. Deze afvoerpunten zijn ook voorzien van roosters en zijn aangesloten op een centraal kanaal (of kanalen) met ventilator. Concept 1:HR-107 ketel, zonneboiler en hoge temperatuurverwarming 1 basishuis B berging Sk slaapkamer Wk woonkamer H hal H hal Bk wc bad K keuken Bij dit installatieconcept wordt voor de verwarming gebruik gemaakt van een hoogrendement (HR-107) ketel en standaard radiatoren (hoge temperatuurverwarmingssysteem). Voor warm tapwater wordt gebruik gemaakt van een zonneboiler. Het water in de zonneboiler wordt verwarmd door de via zonnecollectoren opgevangen warmte, en zonodig naverwarmd via de HR-ketel. Dit om het water op de gewenste temperatuur te krijgen (ca. 60 o C) en zo ook het risico op legionella-besmetting te voorkomen. Het rendement van een zonneboiler is maximaal als de zonnecollector precies op het zuiden onder een hoek van 42 o is gericht. Op deze wijze kan een verbetering van de EPC worden gerealiseerd van 0,10 ten opzichte van een HR-combiketel. Omdat er verschillende typen zonneboilers te onderscheiden zijn, is het van belang om al in een vroeg stadium een keuze te maken uit de verschillende typen zonneboilers, omdat de situering van de verschillende onderdelen, zoals collector, opslagvat, pomp en verwarmingsketel, per type kan verschillen. Zonneboilers worden meestal gedimensioneerd op een dekking van 50% van de energiebehoefte voor warmtapwater. Dit betekent voor een gemiddeld huishouden een collectoroppervlakte van 2,7 / 2,8 m 2 en een voorraadvat van 100 tot 200 liter. Een standaard zonneboilervat, leverbaar in staande of liggende uitvoering, heeft een diameter van ca. 65 cm en een hoogte van cm. Concept 1: HR-107 ketel, zonneboiler en hoge temperatuurverwarming Concept 2: HR-107 ketel, zonneboiler en lage temperatuurverwarming HR-ketel draagt via radiatoren of vloeren warmte over ten behoeve van verwarming. Bij lage temperatuurverwarming ook via vloer-, wand- of plafondverwarming. V ventilator warm tapwater natuurlijke ventilatie toevoer via ramen afvoer via mechanische afzuiging afvoer ventilatielucht zonneboiler Sk Wk B HR combi H H V K 1 2 Bk 10

13 Concept 2: HR-107 ketel, zonneboiler en lage temperatuurverwarming 2 Dit concept lijkt voor een belangrijk deel op het hiervoor gepresenteerde concept (1), met het verschil dat in dit concept een lage temperatuurverwarmingssysteem is toegepast in de vorm van vloer- of wandverwarming Hierbij zijn de toe- en afvoertemperatuur van het water, respectievelijk 55 o C en 35 o C, substantieel lager dan de toe- en afvoertemperatuur bij hoge temperatuurverwarming die respectievelijk 90 o C en 70 o C bedragen. Deze combinatie heeft een hoog systeemrendement en leidt ongeacht het ventilatieconcept en het woningtype tot een verbetering van de EPC met ca. 0,07 tot 0,14 ten opzichte van een combinatie van een zonneboiler met een hoog temperatuurverwarmingssysteem. Ook qua comfort en flexibiliteit ten aanzien van de woningindeling heeft dit concept grote voordelen. De toepassing van lage temperatuurverwarming door vloer- of wandverwarming leidt tot een constantere en betere warmteverdeling en vergroot de keuzemogelijkheden ten aanzien van de indeling van de woning. Concept 3: Warmtepompboiler en hoge temperatuurverwarming 3 Bij dit installatieconcept wordt gebruik gemaakt van een hoogrendement ketel voor de centrale verwarming in combinatie met een standaard radiatorenverwarming (hoog temperatuur verwarmingssysteem). Voor warm tapwater wordt bij dit concept gebruik Concept 3: Warmtepompboiler en hoge temperatuurverwarming Concept 4: Warmtepompboiler en lage temperatuurverwarming HR-ketel draagt via radiatoren of vloeren warmte over ten behoeve van verwarming. Bij lage temperatuurverwarming ook via vloer-, wand- of plafondverwarming. Warmtepomp-boiler levert warmtapwater eventueel in combinatie met combiketel of elektrische boiler (indien de warmtevraag groter is dan de voorraad en de productie) gemaakt van een warmtepompboiler. Via een warmtewisselaar ontrekt een warmtepompboiler warmte uit de afgevoerde ventilatielucht om hiermee het tapwater te verwarmen. Om een warmtepompboiler te kunnen toepassen dient deze gecombineerd te worden met mechanische afzuiging. Een warmtepompboiler kan niet gecombineerd worden met gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning omdat de warmte uit de ventilatielucht (afvoer) in dat geval reeds gebruikt wordt voor voorverwarming van de ventilatielucht (toevoer). Combinatie met gebalanceerde ventilatie zonder warmteterugwinning is wel mogelijk maar levert geen energiebesparing op. V ventilator warm tapwater afvoer ventilatielucht natuurlijke ventilatie toevoer via ramen afvoer via mechanische afzuiging Sk Wk HRketel B H H V WP boiler 3 4 Bk K Ook in dit concept wordt gebruik gemaakt van natuurlijke toevoer en mechanische afzuiging van ventilatielucht. Om bij dit installatieconcept de toe- en afvoerlucht op elkaar af te stemmen worden vraaggestuurde roosters toegepast. Met vraaggestuurde roosters kan de luchttoevoer afgestemd worden op de ventilatiebehoefte, hetgeen een gunstig effect heeft op de EPC. Een nadeel van vraaggestuurde ventilatie is echter dat ieder rooster een motortje bevat, hetgeen extra onderhoud tot gevolg heeft. De opbrengst van een warmtepompboiler is kleiner dan de opbrengst van een zonneboiler. Het kan een alternatief zijn in die gevallen waar plaatsing van een zonneboiler niet mogelijk is. De kosten van een warmtepompboiler komen globaal overeen met die van een zonneboiler (exclusief naverwarmer). In combinatie met vraaggestuurde roosters wordt echter de energieprestatie 0.07 beter dan het concept met een zonneboiler. Concept 4: Warmtepompboiler en lage temperatuurverwarming 4 Ten opzichte van concept 3 ligt het verschil in de toepassing van lage temperatuurverwarming (vloer- of wandverwarming) in combinatie met de HR-ketel. Deze laatste combinatie heeft een gunstige invloed op de EPC (verbetering van 0,02 ten opzichte van de EPC-waarde in concept 3) en op de comfortbeleving. 11

14 Concept 5: Elektrische combiwarmtepomp en lage temperatuurverwarming 5 Concept 5: Elektrische combiwarmtepomp en lage temperatuurverwarming Concept 6: Gasgestookte absorptiewarmtepomp en lage temperatuurverwarming Elektrische combiwarmtepomp onttrekt warmte uit de bodem en verwarmt tapwater en de woning. Met de bodemtemperatuur van ca. 10 o C kan ook gekoeld worden. De absorptiewarmtepomp heeft een kleinere bron nodig. Een kleinere bron kan tot gevolg hebben dat de koelcapaciteit van de bron voor passieve koeling onvoldoende is. Ook heeft de absorptiewarmtepomp een schoorsteen. Als bron kan ook de buitenlucht worden gebruikt. De absorptiewarmtepomp werkt op gas. V ventilator warm tapwater afvoer ventilatielucht natuurlijke ventilatie toevoer via ramen afvoer via mechanische afzuiging Sk Wk B H schoorsteen bij arbsorptiewarmtepomp installatieruimte warmtepomp V 5 6 Bk K warmte uit de bodem Een elektrische warmtepomp brengt warmte van een laag temperatuursniveau (bijvoorbeeld 12 o C) naar een voor ruimteverwarming geschikte temperatuur (bijvoorbeeld 55 o C). Voor het verhogen van de temperatuur is slechts een geringe hoeveelheid elektriciteit nodig. Om vier eenheden warmte op een temperatuur van 55 o C te leveren, heeft de warmtepomp ongeveer 1 eenheid elektriciteit nodig. In dat geval is de COP 4. Een combiwarmtepomp is een geïntegreerd apparaat waarin een buffervat voor warm tapwater is opgenomen. Het tapwater wordt verwarmd door de warmtepomp, vaak zit er ook een elektrisch element in voor aanvullende verwarming. De belangrijkste voordelen zijn gelegen in de potentiële energiebesparing - dit concept heeft een gunstige invloed op de energieprestatie (EPC) van 0,13 ten opzichte van het basisconcept - er is geen schacht nodig voor toeen afvoer van verbrandingslucht en duurzame koeling kan worden gerealiseerd als gebruik wordt gemaakt van een bodemwarmtewisselaar. Aandachtspunten zijn de benodigde ruimte (0,5 m 2 ten opzichte van 0,25 m 2 voor een wandketel), de kosten van een extra gasaansluiting als de klant op gas wil gaan koken, en de geluidsproductie (extra isolatie van de opstellingsruimte is wellicht noodzakelijk). Concept 6: Gasgestookte absorptiewarmtepomp en lage temperatuurverwarming 6 Binnen afzienbare tijd zal een gasgestookte absorptiewarmtepomp worden geïntroduceerd. Dit toestel vormt een aantrekkelijk alternatief voor nieuw te bouwen woningen. Ten opzichte van de elektrisch gestookte compressiewarmtepomp zijn meer mogelijkheden aanwezig om het toestel met een lage temperatuur afgiftesysteem uit te voeren (tot 40 o /30 o C), en wordt een beter toestelrendement gerealiseerd. Het rendement voor ruimteverwarming is circa 120% en voor tapwater 70%. Ook hebben gasgestookte warmtebronnen een kleinere warmtebron nodig en kan eventuele bijstookcapaciteit (om te voorzien in de piekvraag) met een gasgestookte warmtepomp eenvoudiger worden gerealiseerd. Koeling realiseren met een absorptiewarmtepomp en bodemwarmtewisselaar wordt op eenzelfde manier gerealiseerd als bij een elektrische warmtepomp met bodemwarmtewisselaar. Doordat een kleinere warmtebron wordt ingezet is echter de koelcapaciteit bij een gasgestookte absorptiewarmtepomp kleiner dan bij de elektrisch gestookte warmtepomp. Dit concept heeft een gunstige invloed op de energieprestatie van circa 0,10 ten opzichte van het basisconcept. Concepten 7 t/m 10: op basis van gebalanceerde ventilatie met 95% warmteterugwinning Bij gebalanceerde ventilatie wordt ventilatielucht mechanisch ingeblazen in de verschillende verblijfsruimten. De lucht wordt mechanisch afgezogen via afvoerpunten die zich tenminste in de keuken, badkamer en het toilet bevinden. Deze afzuigpunten zijn aangesloten op een centraal kanaal (of kanalen), voorzien van een ventilator. Gebalanceerde ventilatie wordt meestal gecombineerd met warmteterugwinning. De warmte uit de afvoerlucht wordt hierbij via een warmtewisselaar benut om de toevoerlucht te verwarmen. Dit resulteert én in energiebesparing én een comfortabel binnenklimaat. 12

15 Concept 7: HR-ketel, zonneboiler en hoge temperatuurverwarming 7 Dit concept met gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning is vergelijkbaar met concept 1 waarin sprake is van mechanische ventilatie. De meerwaarde van de gebalanceerde ventilatie wordt vooral gerealiseerd door de hiervoor genoemde verbetering van de energieprestatie en binnenklimaat. Ten opzichte van een concept op basis van natuurlijke toevoer en mechanische afvoer van ventilatielucht wordt een positief effect van 0,1 op de energieprestatie bereikt. Concept 8: HR-ketel, zonneboiler en lage temperatuurverwarming 8 Dit concept met gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning is vergelijkbaar met concept 2 waarin sprake is van mechanische ventilatie. De extra voordelen worden geboden via de verbeterde energieprestatie (zie ook 7) en gerealiseerde verbetering van het binnenklimaat. Concept 9: Electrische combiwarmtepomp en lage temperatuurverwarming 9 Dit concept met gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning is vergelijkbaar met concept 5. De voordelen van dit concept zijn vergelijkbaar met concepten 7 en 8. Concept 10: Gasgestookte absorptiewarmtepomp en lage temperatuurverwarming 10 Dit concept met gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning is vergelijkbaar met concept 6. De voordelen van dit concept zijn vergelijkbaar met concepten 7, 8 en 9. Concept 9: Electrische combiwarmtepomp en lage temperatuurverwarming Concept 10: Gasgestookte absorptiewarmtepomp en lage temperatuurverwarming Concept 7: HR-ketel, zonneboiler en hoge temperatuurverwarming Concept 8: HR-ketel, zonneboiler en lage temperatuurverwarming Ventilatielucht wordt ingeblazen in de woonkamer en slaapkamer. De lucht wordt afgezogen via de wc, badkamer en keuken. De warmte van de afgevoerde ventilatielucht wordt toegevoerd aan de binnenkomende lucht via een warmtewisselaar. In de kanalen kunnen filters worden geplaatst. Bij gebalanceerde ventilatielucht met warmteterugwinning is een warmtepompboiler niet mogelijk. De lucht kan worden gefilterd. Ook kan eenvoudig en goedkoop worden gekoeld waardoor een volledige klimaatbeheersing mogelijk is. Elektrische combiwarmtepomp onttrekt warmte uit de bodem en verwarmt tapwater en de woning. Met de bodemtemperatuur van ca. 10 o C kan ook gekoeld worden. De absorptiewarmtepomp heeft een kleinere bron nodig. Een kleinere bron kan tot gevolg hebben dat de koelcapaciteit van de bron voor passieve koeling onvoldoende is. Ook heeft de absorptiewarmtepomp een schoorsteen. Als bron kan ook de buitenlucht worden gebruikt. De absorptiewarmtepomp werkt op gas. V ventilator 7 8 V ventilator gebalanceerde ventilatie met wtw 9 10 warm tapwater afvoer ventilatielucht zonneboiler Sk HR combi H B VV Bk warm tapwater afvoer ventilatielucht Sk B H VV Bk Wk H K Wk installatieruimte warmtepomp K warmte uit de bodem 13

16 3.3 De invloed van aanvullende maatregelen Isolatie Door het verhogen van de thermische isolatie van een woning reduceert de energievraag in de winter en vermindert ook de kans op oververhitting in de zomer. In hoofdstuk 4 wordt bij het berekenen van de energieprestaties van de hiervoor beschreven energieconcepten drie verschillende isolatiepakketten gehanteerd. Het basis isolatiepakket waarmee in veel gevallen aan de huidige energieprestatie-eis kan worden voldaan bestaat in principe uit: De realisatie van R c -waarden voor gevel, dak, vloer en glas van 2,5 m 2 K/W De toepassing van HR + -glas (U=2,0 Wm 2 /K, ZTA = 0,6 (U glas =1,6) De toepassing van een ongeïsoleerde buitendeur (U=2,0 Wm 2 /K) Het extra isolatiepakket 1 bestaat uit De realisatie van R c -waarden voor gevel, dak, vloer en glas van 3,0 m 2 K/W De toepassing van HR ++ -glas (U=1,6 Wm 2 /K, ZTA = 0,6 (U glas =1,2) De toepassing van een geïsoleerde buitendeur (U=3,4 Wm 2 /K) Het extra isolatiepakket 2 bestaat uit De realisatie van R c -waarden voor gevel, dak, vloer en glas van 4,0 m 2 K/W De toepassing van HR ++ -glas (U=1,6 Wm 2 /K, ZTA = 0,6 (U glas =1,2) De toepassing van een geïsoleerde buitendeur (U=3,4 Wm 2 /K) Ook met een goede detaillering c.q. het voorkomen van koudebruggen kunnen transmissie- en ventilatieverliezen worden beperkt. Door een goede kier- en naaddichting kunnen bovendien infiltratieverliezen door ongewenste natuurlijke luchttoevoer worden beperkt. Vooral bij een woning met gebalanceerde ventilatie zal standaard uit moeten worden gegaan van een betere kier- en naaddichting. Photovoltäische zonnecellen (PV) Een Photovoltaïsch zonlichtsysteem werkt met zonnecellen die in een zonnepaneel aan elkaar gekoppeld zijn. De op basis van verschillende soorten cellen werkende PVsystemen kunnen gebruikt worden voor autonome en (elektriciteits-)netgekoppelde toepassing. Bij toepassingen op woningen is veelal van een netgekoppelde toepassing sprake. Hierbij wordt overproductie door het net opgenomen en tekorten opgevuld vanuit het elektriciteitsnet. De opbrengst van een zonnepaneel is optimaal wanneer het paneel een hellingshoek heeft van 36 o en gericht is op het zuiden. In Nederland levert een netgekoppeld PV-systeem ongeveer 80 kilowatt-uur per jaar op. Het gebruik van een netgekoppeld PV-systeem van 4 m 2 komt overeen met 10 procent van het gemiddeld huishoudelijk elektriciteitsverbruik of met het verbruik van een koelkast. Een PV-systeem is nog relatief kostbaar. De investeringskosten bedragen ongeveer 700,- voor een paneeloppervlakte van 1 m 2. Per opgewekt kilowatt-uur bedragen de kosten dan ongeveer 0,70. Gebruik van een PV-systeem maakt geen onderdeel uit van een energiesysteem voor warmteopwekking maar levert in het kader van de EPC wel een potentiële verbetering van de energieprestatie tot 0,07 op. In dit verband wordt PV verder niet in de berekeningen meegenomen. Vraaggestuurde ventilatieroosters In een ventilatiesysteem gebaseerd op natuurlijke toevoer en mechanische afvoer van ventilatielucht kunnen vraaggestuurde roosters worden toegepast. Om deze in de energieprestatieberekening mee te kunnen nemen moet een gelijkwaardigheidsverklaring worden gebruikt. Toevoegen van vraaggestuurde roosters bij mechanische ventilatie geeft een verbetering van de energieprestatie van ca. 0,13. Keuze warmwatertoestel / CW-klassen Een juiste keuze van het warmwatertoestel kan in belangrijke mate invloed hebben op het energiegebruik. Een warmwatertoestel is goed gekozen indien de comfortklasse van het toestel, waarop ook het rendement is bepaald, optimaal aansluit bij het verwachte warmtapwatergebruik. In de EPN is er voor warmwatertoestellen een verband gelegd met het Gaskeur CW-label (Comfort- Warmwater-label). Dit label geeft watercomfortklassen aan (klasse 1 tot en met 6), waarbij klasse 6 voor het hoogste comfort staat. Een laag warmtapwatergebruik bij een gekozen hoge comfortklasse resulteert in een minder gunstig rendement, andersom kan met de keuze voor een toestel met een lagere comfortklasse dan benodigd een gunstig opwekkingsrendement worden gerealiseerd. 14

17 4. Energieconcepten op maat van uw klant Ieder energieconcept heeft zijn eigen specifieke gunstige of minder gunstige karakteristieken. Het investeren in energiebesparende concepten valt naar uw klant toe goed te beargumenteren als ook daadwerkelijk meer kwaliteit wordt geboden ten opzichte van de traditionele oplossing. Onderstaand wordt eerst ingegaan op de prestaties van de desbetreffende concepten op woningtypeniveau waar het gaat om energieprestatie en meerinvestering, samenhangend met het energieconcept en het gekozen isolatieniveau, om daarna vanuit de mogelijke wensen van uw klant aan te geven welke concepten hier bij uitstek op aansluiten. 4.1 Prestaties energieconcepten per woningtype In onderstaande tabel is de berekende energieprestatiecoëfficiënt weergegeven bij toepassing van de verschillende energieconcepten en verschillende isolatieniveaus in de vier beschreven woningen (zie ook bijlage A). Weergegeven zijn de meerinvesteringen per concept ten opzichte van het basisconcept exclusief subsidies; deze cijfers zijn gebaseerd op in energiestudies veelvuldig gebruikte kengetallen. Tabel 4.1 EPC-waarde per woningtype Concept-nummer Effect op EPC per woningtype Type woning Kleine woning Middelgrote woning Grote woning Landhuis Isolatiewaarde 2,5 3,0 4,0 2,5 3,0 4,0 2,5 3,0 4,0 2,5 3,0 4,0 R c (m 2 K/W) Basiskwaliteit 1,00 0,95 0,90 1,00 0,90 0,85 1,00 0,95 0,90 1,10 1,00 0,95 1 1,05 0,95 0,90 1,05 0,95 0,90 1,05 0,95 0,90 1,20 1,15 1,10 2 0,95 0,90 0,85 0,95 0,90 0,85 1,00 0,90 0,90 1,20 1,10 1,05 3 0,95 0,90 0,85 0,95 0,85 0,80 0,95 0,90 0,85 1,15 1,05 1,00 4 0,90 0,85 0,80 0,90 0,80 0,80 0,90 0,80 0,80 1,05 1,00 0,95 5 0,90 0,85 0,80 0,85 0,80 0,80 0,90 0,85 0,80 0,95 0,95 0,90 6 0,95 0,90 0,85 0,95 0,90 0,85 0,95 0,90 0,85 1,05 1,05 1,00 7 0,90 0,85 0,80 0,90 0,80 0,75 0,90 0,85 0,80 1,10 1,00 0,95 8 0,90 0,80 0,75 0,85 0,80 0,75 0,90 0,80 0,80 1,00 0,95 0,90 9 0,85 0,80 0,75 0,85 0,80 0,75 0,85 0,80 0,75 0,90 0,90 0, ,90 0,85 0,80 0,85 0,80 0,75 0,90 0,85 0,80 1,00 0,95 0,90 Tabel 4.2 Meerinvestering energieconcept per woningtype Concept-nummer Meerinvestering energieconcept per woningtype (in ) Type woning Kleine woning Middelgrote woning Grote woning Landhuis Basisconcept ca ca ca ca Tabel 4.3 Meerinvestering isolerende maatregelen per woningtype Isolatieniveau Meerinvestering per woningtype (in ) Type woning Kleine woning Middelgrote woning Grote woning Landhuis Basiskwaliteit (R c =2,5 m 2 K/W) ca ca ca ca R c =3,0 m 2 K/W R c =4,0 m 2 K/W

18 4.2 Keuze gewenste energieconcept Welke concepten scoren goed als het belangrijkste criterium energiebesparing is, óf comfort, óf gezondheid, óf de kosten? In samenhang met de tabel op de uitvouwpagina kunt u hier samen met uw klant bepalen welk concept het beste aansluit bij de geformuleerde wensen. Via deze vier hoofdcriteria worden de concepten beoordeeld op hun prestaties. 1. Energiebesparing Concepten Waardering Ten opzichte van een standaard woning met een HR-ketel zijn er verschillende mogelijkheden om extra energie te besparen: Beide systemen kunnen niet tegelijkertijd worden uitgevoerd 1 2 Besparing door toepassing: isolatie kierdichting massa lage temperatuursysteem passieve zontoetreding (let op oververhitting) Ventilatielucht warmteterugwinning op (afgevoerde ventilatielucht ten behoeve van: de voorverwarming van toevoerlucht de warmtapwaterbereiding via een warmtepompboiler. Duurzame energie zonneboiler (deze heeft geen invloed op het comfort of de van de woning; vermindert de energiebehoefte (gas, elektriciteit) voor tapwaterbereiding en soms voor ruimteverwarming) PV-cellen (levert meestal terug aan het net en soms rechtstreeks aan de woning. Heeft geen invloed op de bouwkundige of installatietechniek van de woning en wordt niet meegenomen in dit overzicht) bodemwarmte via elektrische of absorptiewarmtepomp Score is gebaseerd op EPC (R c = 3 m 2 K/W) Aandachtspunt Redelijk Ruim voldoende Goed Uitstekend 2. Comfort Comfort wordt bepaald door: een gelijkmatige binnentemperatuur (lage temperatuursystemen geven minder kans op tocht: echter sommige mensen prefereren een voelbare warmtebron waar ze zich bij kunnen opwarmen) de regelbaarheid van de temperatuur en ventilatie (per individueel vertrek regelbaar geeft een betere afstemming op de behoefte van individuele bewoners) een geringe onderhoudsinspanning een lage kans op temperatuuroverschrijding (bij goede buitenzonwering en zware bouwsystemen minder kans op oververhitting in de zomer) een voldoende opwarmsnelheid (bij lage temperatuursystemen is dit minder snel) voldoende warmtapwater De score op comfort wordt hier bepaald al naar gelang sprake is van: een traditionele oplossing (natuurlijke ventilatie toevoer en hoge temperatuurverwarming) concepten waarbij verwarming en ventilatie eenvoudig en snel af te stemmen zijn op de behoefte de aanwezigheid van een extra mogelijkheid van koeling Veel mensen prefereren natuurlijk toegevoerde ventilatielucht in plaats van gebalanceerde ventilatie. Deze systemen zijn slecht regelbaar. Deze voorkeur is daarom niet verwerkt in de score. Bij natuurlijke toevoer is er de mogelijkheid van regelbare ventilatieroosters in het kozijn op basis van de aanwezigheid van mensen of de winddruk op de gevel. Het comfort neemt hierdoor bij natuurlijke ventilatie toe terwijl het energieverlies door ventilatie afneemt. Goedkope koeling kan met beide warmtepompen worden gerealiseerd. Aandachtspunt bij de absorptiewarmtepomp is dat deze de helft minder warmte uit de bodem onttrekt. De capaciteit voor koeling is daarmee de helft kleiner. Concepten Waardering 16

19 3. Gezondheid Concepten 1 Waardering Woningen scoren goed waar het de gezondheid betreft in een situatie met voldoende ventilatie schone lucht droge binnenlucht (40-60% luchtvochtigheid) geen tocht geen (kans op) vochtplekken en schimmels geen oververhitting Woningen die zijn voorzien van gebalanceerde ventilatie geven de bewoners de mogelijkheid om de ventilatielucht te filteren, waardoor mensen met astma (of COPD) minder hinder zullen ondervinden. Bij gebalanceerde ventilatie moet het systeem echter "altijd" aan staan (tenzij er speciale voorzieningen zijn opgenomen) en moeten de filters regelmatig (4x per jaar) worden vervangen. Anders is het ventilatiesysteem ongezond en kan het tot gevaarlijke situaties leiden. Speciale aandacht moet worden gegeven aan de mogelijkheid om het ventilatiesysteem te reinigen (aan en afvoer kanalen, ventilatoren, roosters, filters). Lage temperatuur verlaagt de kans op tocht. Indien vloer of wandverwarming wordt toegepast is het onderhoud (schoonmaken, stofvrij maken) eenvoudiger en de kans op stofnesten geringer Aandachtspunt Redelijk Ruim voldoende Goed Uitstekend 4. Kosten De kosten bestaan uit investeringskosten: eenmalige kosten onderhoudskosten. jaarlijks terugkerend (reinigen, filters vervangen etc). Extra aandacht voor vervanging van filters in het ventilatiesysteem is noodzakelijk. vervangingskosten: na jaar dient meestal de ketel of de warmtepomp en de ventilatoren te worden vervangen. Vervangingskosten zijn relatief gelijk aan de investeringskosten en zijn niet verder onderscheiden in de tabel. Tegenover de kosten staan de besparingen op de energiekosten. De jaarlijkse exploitatiekosten over de eerste vijftien jaar worden berekend op basis van een lineaire afschrijving van de installaties over 15 jaar, de energiekosten en onderhoudskosten. In sommige concepten is sprake van hogere exploitatiekosten ten opzichte van de basiskwaliteit. In concepten 2, 3 en 7 en 8 zijn de exploitatiekosten gelijk aan het basisconcept (ca per jaar) De extra jaarlijkse exploitatiekosten van de verschillende concepten bedragen voor: Concept 1: 50 Concept 4: 50 Concept 5 : 100 Concept 6 : 300 Concept 9 : 200 Concept 10 : 300 N.B. In de tabel worden de investeringskosten en onderhoudskosten gewaardeerd. De energiezuinigheid is gebaseerd op R c =3,0 m 2 K/W. Indien beter wordt geïsoleerd: (R c gevel dak en vloer > 4 m 2 K/W dan is deze maatregel voor de meeste bouwsystemen rendabel. Ook de toepassing van HR ++ glas is rendabel. Concepten Waardering 17

20 5. Consequenties van energieconcepten voor de realisatie De keuze van uw klant is hopelijk snel bepaald. Nu de realisatie nog. Waar moet u als ontwikkelaar aan denken. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van aandachtspunten van de verschillende energieconcepten voor het bouwsysteem, het bouwkundig ontwerp en voor het gebruik door de bewoner. Dit laatste is wellicht handig om in een instructie voor uw klant verder uit te werken. 5.1 Aandachtspunten voor het bouwsysteem Het is goed mogelijk om de beschreven energieconcepten en overige maatregelen in beide bouwsystemen te realiseren. Verschillen liggen met name in de wijze waarop gebruik kan worden gemaakt van de massa om oververhitting van de woning te minimaliseren; het gewenste isolatieniveau wordt bereikt; aspecten zoals kierdichting en luchtdoorlatendheid moeten worden behandeld; koudebruggen kunnen worden voorkomen; installaties kunnen worden geïntegreerd. buitenspouwblad isolatie opgenomen in de constructie Lichte bouw: constructieve wanden van houtelementen Totale dikte ca 34 cm en R c = 4 m 2 K/W R c = 4 m 2 K/W dampremmende laag afwerking met gipsplaat Houtskeletbouw Zwaardere isolatie bij een geringere wanddikte Minder werkzame massa in de woning 110 mm 30 mm 190 mm 12 mm buitenspouwblad isolatie binnenspouwblad Zware bouw: constructieve wanden van beton of kalkzandsteen Totale dikte buitenwand ca. 37 cm bij R c = 3 m 2 K/W Kalkzandsteen of betonelementen R c = 3 m 2 K/W De massa werkt mee om warmte/koude op te slaan en zorgt voor een stabiel klimaat 110 mm 30 mm 120 mm 110 mm 18

21 Zware bouwsystemen Lichte bouwsystemen Gebruik massa /minimalisering "oververhitting" In een "zware" woning kan goed gebruik gemaakt worden van de massa. Daardoor is de kans op temperatuuroverschrijding minder groot dan bij lichte woningen. Ook kan extra gebruik worden gemaakt van de massa, door woningen in de nacht af te koelen met frisse buitenlucht. (in de verwachte wijziging van de norm in 2004 (zie 6) wordt een zware woning wat gunstiger beoordeeld dan een lichte woning ( EPC 0,01) De kans op oververhitting van een lichte woning is (bij gelijke plattegrond en architectuur) in principe groter dan bij "zware woningen". De kans op temperatuuroverschrijding kan worden voorkomen door extra aandacht te geven aan beschaduwing zoals de toepassing van buitenzonwering en extra ventilatie. Bij de toepassing van warmtepompen kan eenvoudig en relatief snel worden gekoeld door gebruik te maken van de bodemtemperatuur (meestal ca o C). Water met deze temperatuur wordt via het verwarmingssysteem toegevoerd naar de radiatoren, wanden, vloeren of stralingsplafonds. Isolatie Bij gemetselde of betonnen gevels bevindt de isolatie zich aan de buitenkant van de massa van de gevels. Daardoor werkt de gevel mee als warmtebuffer. De isolatie bevindt zich in de spouw. Zware isolatie maakt de buitenwanden daardoor dik. (Soms 40 cm bij R c =4) Isolatie van de gevels is ten opzichte van zware bouw relatief goedkoop, waardoor de woningen makkelijker zullen voldoen aan de energieprestatie-eis. Bij houtskeletbouw worden isolatiewaarden bereikt van R c =4 m 2 K/W (ca. 16 cm isolatie). Sommige bouwsystemen (b.v. het zg. Zweedse bouwsysteem) kunnen een waarde van R c =7 m 2 K/W realiseren. Kierdichting en luchtdoorlatendheid De aansluiting van wanden op dak en wanden op kozijnen moet zorgvuldig worden uitgevoerd. Ook later kunnen door krimp en veroudering kieren ontstaan als de detaillering onzorgvuldig geschiedt. Bij toepassing van metselwerk is er altijd een zekere luchtstroom door de wanden van de woning. Dat garandeert een minimaal ventilatievoud, ook indien alle toe- en afvoer ventilatieroosters worden dichtgezet. Houtskeletbouwwanden worden aan de binnenzijde van de buitenwanden voorzien van een dampremmende folie. Als deze folie zorgvuldig wordt aangebracht (ook bij de kozijn- en dakaansluiting) ontstaat een zeer gesloten buitenschil. Dat draagt bij aan de goede werking van een gebalanceerd ventilatiesysteem. Er moet altijd voor frisse lucht worden gezorgd om gezondheidsklachten en vochtproblemen te voorkomen. Er moet wel op worden gelet, dat er onder alle omstandigheden een minimale ventilatie plaats vindt om gezondheidsklachten en vochtproblemen te voorkomen. Koudebruggen In de energieprestatienorm worden koudebruggen negatief beoordeeld. Dat wil zeggen dat extra energieverlies in rekening wordt gebracht. Ook het Bouwbesluit geeft regels over koudebruggen. In het algemeen kunnen koudebruggen eenvoudig worden voorkomen door een zorgvuldige bouwkundige detaillering. Bij ramen ontstaan vaak koudebruggen indien metalen ramen worden toegepast of bij de rand aansluiting van het dubbelglas. Ook voor het oplossen van deze problemen zijn inmiddels goede producten voorhanden. Installaties In zware en lichte bouw zijn in principe dezelfde installaties voor verwarming, tapwater en ventilatie toepasbaar. Een bijkomend voordeel van lichte woningen is, dat installatiecomponenten zoals kanalen en leidingen eenvoudiger in de wanden of vloeren kunnen worden opgenomen. Bij metselwerk en beton moeten meestal aparte verlaagde plafonds of kanalen worden aangebracht. Dit maakt de installatie van complexe installaties in lichte bouw vaak goedkoper. Echter, bij een goed bouwkundig ontwerp kan het leiding- en kanalenverloop goed in de woningplattegrond worden geïntegreerd zodat er geen kostenverhoging behoeft te zijn. Ook bij wijziging van de indeling van een woning (achteraf) heeft de woning minder beperkingen dan een zware woningen. De toepassing van wand- of plafondverwarming of -koeling is bij houtbouw eenvoudiger te realiseren dan bij gemetselde- of betonconstructies. Daarom worden bij zware bouw vaker vloerverwarmingssystemen toegepast. Beide bouwsystemen kunnen goed worden uitgevoerd met comfortabele lage temperatuursystemen en verschillende ventilatiesystemen. 19

22 5.2 Aandachtspunten voor het bouwkundig ontwerp De keuze voor een bepaald energieconcept heeft directe relatie met het bouwkundig ontwerp. Deze relatie is hieronder in de vorm van aandachtspunten uitgewerkt. Consequenties voor het ontwerp ontstaan vooral als gevolg van: de extra benodigde ruimte voor de opstelling van een zonneboiler, warmtepomp of warmtepompboiler; plaatsing op het dak van een zonnecollector; de toepassing van een HR-rookgasafvoer; de toepassing van een gebalanceerd ventilatiesysteem; de toepassing van een lage temperatuurverwarmingssysteem in de vorm van vloer-, wand- of plafondverwarming (hieronder wordt uitgegaan van vloerverwarming). Tabel 5.2 Aandachtspunten toepassing energieconcepten voor het bouwkundig ontwerp Concept Aandachtspunten voor het bouwkundig ontwerp Integratie zonnecollector op dak: 2,78 m 1 2 Inpassing rookgasafvoerkanaal Inpassing zonneboiler Plaatsing van zonneboiler dicht bij warmtapwaterpunten Als 1 én 2 Inpassing vloerverwarming in (beton)vloer 3 4 Inpassing rookgasafvoer HR-kanaal Rekening houden met benodigde ruimte voor het kanalensysteem Inpassing warmtepompboiler Plaatsing van warmtepompboiler bij warmtapwaterpunten Als 3 én Inpassing vloerverwarming in (beton)vloer 5 6 Rekening houden met benodigde ruimte voor het kanalensysteem Inpassing combiwarmtepomp Verplichte toepassing lage temperatuurverwarming Plaatsing warmtepomp dicht bij warmtapwaterpunten Goede isolatie buitenschil Inpassing vloerverwarming in (beton)vloer Als 5 7 Als 1 én 7 Inpassing kanalensysteem gebalanceerde ventilatie Realiseren goede kier- en naaddichting 8 Als 2 én Inpassing kanalensysteem gebalanceerde ventilatie Realiseren goede kier- en naaddichting 9 Als 5 én Inpassing kanalensysteem gebalanceerde ventilatie Realiseren goede kier- en naaddichting 0 Als 6 én 10 Inpassing kanalensysteem gebalanceerde ventilatie Realiseren goede kier- en naaddichting 20