Metamorfose. Holland in Arhem. In de rubriek Metamorfose wordt het heden en verleden van een plek in Holland vergeleken. In deze aflevering

Transcriptie

1 Metamorfose Holland in Arhem In de rubriek Metamorfose wordt het heden en verleden van een plek in Holland vergeleken. In deze aflevering kijkt ARJAN NOBEL naar het Zuid-Hollandse dorp Oud-Beijerland. Ooit stond hier een unieke herenboerderij. Vandaag de dag resten slechts een groen grasveld en enkele oude bomen. En de boerenwoning? Die staat te pronken in het Openluchtmuseum in Arnhem. Het is een geliefde bestemming voor schoolreisjes. Er stoppen jaarlijks bussen vol bejaarden. Voor de één is het een ontdekkingstocht in de geschiedenis, de ander vindt er herinneringen aan het verleden. Het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem biedt voor iedereen wat wils. Of, zoals de website zegt, hier komt het verleden tot leven. En inderdaad, dat valt niet te ontkennen. Binnen in de rosmolen heerst nog steeds bedrijvigheid. Buiten geven blatende schapen het museum kleur en geur. Maar hoe leuk en interessant allemaal, soms hapert er iets. Zou iemand zich wel eens afvragen waar al deze gebouwen vandaan komen? Wat hun oorspronkelijke context was? De gemiddelde bezoeker maalt daar niet om. Die geniet van nostalgie en folklore. Die gaat lachend op de foto bij Zaanse Schans. Maar het kan helemaal geen kwaad om af en toe toch eens die vragen te stellen. Want dan blijkt dat de Delftse stellingmolen, vroeger omgeven door huizen en andere gebouwen, nu wel wat merkwaardig midden in het groen te staan. Omzoomd door hoge bomen. Niet echt bevorderlijk voor de windvang, zou je denken. Op de plaats waar deze molen ooit stond, staat nu vast een kantoorgebouw. Of er ligt een asfaltweg. Of het tracé van de hogesnelheidslijn, zoals het geval was bij de woonboerderij uit Hoogmade die in 2004 een tweede leven begon in Arnhem. Kasteelboerderij Eén van de gebouwen in het museum wordt aangekondigd als de kasteelboerderij. En inderdaad, wie het gebouw van dichtbij bekijkt, denkt eerder aan een klein kasteel dan aan een boerenwoning. Het gebouw straalt iets voornaams uit. Hoge gevels. Rode pannen. Een fraaie tuin completeert het geheel. Holland in Arnhem. Misschien wel één van de topstukken van het Openluchtmuseum. Waar stond dit huis vroeger? Wie waren de bewoners? Het antwoord op die vragen krijgen we in Oud-Beijerland, een dorp gelegen in de Hoeksche Waard onder de rook van Rotterdam. Hier stond oorspronkelijk deze kasteelboerderij, ter plaatse beter bekend onder de naam Jan Schillemansstede of Scheermansvliet. In het dorp wacht een verrassing. De oude standplaats van deze voorname boerderij ligt niet tussen grijze fabriekshallen op een industrieterrein of tussen standaardhuizen in een Vinexwijk. Het zijn geen bakstenen en beton maar twee grote bomen en een oude boomgaard die de oorspronkelijke plaats markeren. Sterker, een informatiebord geeft aan dat hier ooit de herenboerderij van Jan Schillemans was te vinden. Waarom werd het gebouw hier ooit weggehaald?

2 132 metamorfose Afb. 1 Een ansichtkaart uit de jaren twintig van de vorige eeuw met daarop de Jan Schillemansstede in Oud-Beijerland. Collectie: A. Nobel. Afb De plaats in Oud-Beijerland waar tot 1954 de Jan Schillemansstede stond. Foto: A. Nobel,

3 metamorfose 133 Symbool Aan de hand van de Jan Schillemansstede zou men de geschiedenis van Oud-Beijerland kunnen schrijven. Ja, het pand kan misschien wel symbool staan voor de historie van de Hoeksche Waard. De ontstaansgeschiedenis, de landbouwgeschiedenis en de geschiedenis van dorp en eiland zijn allemaal met het gebouw verweven. Na de Sint Elisabethsvloed van 1421 veranderde dit gebied in een waterrijk landschap vol gorzen en kreken. In de 16de en 17de eeuw kwam het land in handen van rijke edelen en kooplieden die het lieten bedijken. In 1557 liet Lamoraal van Egmont, die in 1568 op het schavot zou sterven, de polder Oud-Beijerland aanleggen. In het nieuwe land verrezen huizen en boerderijen. Eén van die boerenwoningen kwam in 1599 in handen van de Utrechtse edelman Reynier van Aeswijn van Brakel. In zijn gewest bekleedde hij verschillende functies. Zo was hij lid van de ridderschap, tresorier-generaal van de Nadere Unie en vanaf 1580 enige jaren burgemeester van Utrecht. Vanaf 1610 verhuurde hij de boerderij aan een zekere Jan Schillemans. Diens naam zou voor altijd aan het pand verbonden blijven. 1 In 1617 liet Van Aeswijn tegen de bestaande boerderij een monumentaal gebouw neerzetten. Eén van de vertrekken, de herenkamer, reserveerde hij voor zichzelf. Hij was niet de enige stedeling met een optrekje in de polder. Talloze regentenfamilies kochten in de 17de eeuw een boerderij, waar ze in de zomermaanden verbleven. Het gebruik van een enkele kamer, als een tijdelijke pied-à-terre, was overigens slechts een tussenstadium in een veel grotere ontwikkeling die eindigde met het bouwen van speciale buitenverblijven door de stedelijke elites. 2 Na de dood van Reynier van Aeswijn vererfde het complex verschillende malen, waarna de herenboerderij in het laatste kwart van de 17de eeuw in handen kwam van een lokale boerenfamilie. Ook dat is weer tekenend. In deze periode werd de Republiek getroffen door een ernstige landbouwcrisis. Steeds meer regentenfamilies verkochten hun landerijen. In de Hoeksche Waard kwamen veel van deze gronden in handen van de plaatselijke boeren en zo ontwikkelde zich hier een boerenstand. In het geval van de Jan Schillemansstede was dat de familie Verhagen, die vanaf 1723 tot 1952 eigenaar van de hoeve bleef. Leendert Verhagen, eigenaar van 1763 tot 1812, restaureerde het gebouw en breidde het uit met een schuur. Verhagen stond bekend als een overtuigde patriot. Net als andere leden uit de familie vervulde hij verschillende ambten in het dorps- en polderbestuur. In deze periode bereikte het landbouwbedrijf zijn hoogtepunt. Daarna ging het echter neerwaarts. Aan het begin van de 20ste eeuw was het bedrijf zo ver geslonken dat de grote schuur overbodig bleek. Deze werd afgebroken en verkocht. De eens zo fraaie herenkamer deed dienst als rommelkamer en opslagplaats voor het fruit. Toen het laatste lid van de familie Verhagen in 1952 overleed, restte slechts een vervallen woonhuis. 1 Informatie over de bouw- en bewoningsgeschiedenis van de Jan Schillemansstede is te vinden in: C.Th. Kokke, De here - boerderij Jan Schillemansstede uit Oud-Beijerland, Bouw 42 (21 oktober 1961) De Beijerlandse bezittingen van Reynier van Aeswijn worden uitvoerig beschreven C. Baars, De geschiedenis van het grondbezit van Gelderse en Utrechtse edelen in de Beijerlanden, A.A.G. Bijdragen 28 (Wageningen 1986) Volgens Baars kocht Reynier van Aeswijn het complex in 1599, Kokke noemt het jaar C. Baars, Geschiedenis van de landbouw in de Beijerlanden (Wageningen 1973) ; J.D.H. Harten, Stedelijke invloeden op het Hollandse landschap in de 16de, 17de en 18de eeuw, Holland, regionaal-historisch tijdschrift 10 (1978) , aldaar Nieuw Rotterdamsche Courant, Aanvullende informatie in: Streekmuseum Hoeksche Waard, Heinenoord, Collectie genealogie en streekhistorie, map Jan Schillemansstede/Scheermansvliet.

4 134 metamorfose Afb. 3 De Jan Schillemansstede in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. Foto: J.A. Nobel, Museum of waterschapshuis Al aan het begin van de 20ste eeuw werd door verschillende personen de monumentale waarde van de Schillemansstede erkend. Toen de eigenaars in 1938 het rieten dak wilden vervangen door asbest golfplaten, klonken protesten. Onder andere van de zijde van de monumentencommissie van Zuid-Holland. 3 Enkele jaren later opperde architect J. Verheul in het tijdschrift Historia dat de gemeente Oud-Beijerland, wanneer het vroeg of laat dit pand zou kunnen kopen, hier een museum of oudheidkamer zou kunnen inrichten. 4 Dit plan werd weer uit de kast gehaald na het overlijden van de laatste eigenaar. Het strandde echter op financiële bezwaren. Datzelfde gold voor de vestiging van het waterschap in het gebouw. Uiteindelijk kwam de boerderij te koop te staan, waarna het Nederlands Openluchtmuseum in 1953 besloot tot aankoop. Een jaar later volgde de afbraak waarna het pand in 1956 en 1957 steen voor steen werd herbouwd in Arnhem. De rieten kap verving men door rode pannen. Uit onderzoek bleek dat dit de oorspronkelijke dakbedekking was. 5 Monumentenbeleid Op de plaats waar ooit de Jan Schillemansstede stond te pronken, resten vandaag de dag alleen nog twee leilindes en een oude boomgaard. Een lieux de mémoire. Een plaats die ons her- 4 J. Verheul Dz, Oud dorpsschoon te Oud-Beijerland, Historia. Maandschrift voor geschiedenis en kunstgeschiedenis 13 (1948) , aldaar L. de Jong, Rapport kasteelboerderij Scheermansvliet te Oud-Beyerland (Arnhem 1954)

5 metamorfose 135 innert aan het rijke verleden van de Hollandse Delta. Aan een gorzenlandschap dat door stedelijke elites werd omgevormd tot een vruchtbaar korenland. Een gebied waar de wisselingen van de natuur jarenlang het levensritme van de boerenstand bepaalden. Maar dat is niet het enige. Deze plek laat ook zien hoe slecht het lange tijd was gesteld met het monumentenbeleid in veel kleine gemeenten. In 2009 vierde Oud-Beijerland haar 450- jarige bestaan. Afgezien van een fraai raadhuis, een kerk en enkele herenhuizen aan een gracht, herinnert er nog maar weinig aan de 17de en 18de eeuw. Het is dan ook onbegrijpelijk dat één van de oudste gebouwen in het dorp ooit werd overgebracht naar het Openluchtmuseum. Vandaag de dag zou men waarschijnlijk wat langer nadenken voor men een dergelijk pand naar Arnhem zou verhuizen. Hoewel? Op een steenworp afstand van de oorspronkelijke plaats van de Jan Schillemansstede stond een fraaie fabriekshal uit de wederopbouwperiode. Dit gebouw maakte, in het jubileumjaar van de gemeente Oud-Beijerland, plaats voor een Amerikaans uitziend garagebedrijf. Inderdaad, wat dat betreft heeft het dorp nog maar weinig van haar geschiedenis geleerd.