BEWUST ONBEWUST. Yasmin Oudeman JDE.SCONT.3V.13 Seminar BLOK D 02/06/2014 Docent Madris Dudric

Transcriptie

1 BEWUST ONBEWUST Yasmin Oudeman JDE.SCONT.3V.13 Seminar BLOK D 02/06/2014 Docent Madris Dudric

2 Inhoudsopgave. Inleiding. P. 2 Synopsis. P. 2 Wat is bewustzijn? P. 3 Wat is het onderbewuste? P. 3 Wat is de relatie tussen het onderbewuste en het bewuste? P. 3 Wat is het effect van het bewuste en onderbewuste op ons gedrag? P. 4 Wat zijn factoren die ons onbewust beïnvloeden? P. 4 Hoe ontstaat gedrag? P. 4 Hoe beslissen mensen? P. 5 Wat is subliminale waarneming? P. 6 Hoe kun je het onderbewuste van de mens aanspreken? P. 7 Quotes. P. 8 Reflectieverslag. P. 9 Bronvermelding. P. 10 1

3 Inleiding. Dit is het onderzoeksverslag wat hoort bij mijn essay over het (onder)bewuste. Om antwoorden te vinden op mijn hoofdvraag ben ik eerst op zoek gegaan naar antwoorden op mijn deelvragen. Gedurende mijn research maakte ik af en toe kleine uitstapjes. Bijvoorbeeld naar wat is subliminale waarneming? of Hoe kan je het onderbewuste aanspreken?. Deze deelvragen waren uiteindelijk niet relevant om in mijn essay te benoemen maar komen in dit verslag wel kort aan bod. Uiteraard kan er veel dieper op dat soort vraagstukken worden ingegaan maar ik heb het inhoudelijk kort gehouden. De oorspronkelijk insteek van mijn onderzoek was vooral om te weten te komen hoe het precies werkt met ons bewustzijn en ons onderbewustzijn. Daar wilde ik meer inzicht op krijgen. Synopsis. Als CMD er word je regelmatig gevraagd of je een dienst of product voor een bepaalde doelgroep wil ontwerpen. Je onderzoekt wat die doelgroep wilt en stuurt aan op bepaald gewenst gedrag. Zo wil je bijvoorbeeld dat ze je product gaan kopen of dat ze je website bezoeken. Veel mensen zijn in de veronderstelling dat we controle hebben over de beslissingen die we nemen. Toch blijken mensen niet altijd te weten wat ze willen of te kunnen voorspellen wat ze gaan doen. Zonder dat we het doorhebben, worden we dagelijks op vele manieren beïnvloed en gestuurd door ons onderbewuste. Het onderbewuste ziet meer, weet meer, en maakt meer beslissingen dan we denken. Ik wil daarom kijken welke rol het bewuste en het onderbewuste spelen in het besluitvormingsgedrag van de mens. Deze vraag kan bekeken worden vanuit de filosofische of psychoanalytische kant maar ik zal heel inhoudelijk op de vraag ingaan. Een antwoord op deze vraag helpt mij om beter inzicht te krijgen over hoe het gedrag van de mens in elkaar zit en waar ik allemaal rekening mee moet houden als ik in de toekomst bepaald gedrag van mijn doelgroep verlang. 2

4 Deelvragen. 1. Wat is bewustzijn? Je bewuste geest is dat gedeelte van de geest waar we gedachten kunnen formuleren omdat we ons volledig bewust zijn van ons eigen bestaan, onze gewaarwordingen en onze cognitie deze definitie is afkomstig uit het boek Hoe consumenten denken (2008) van Gerald Zaltman. Volgens onderzoek uit 1956 van George Miller heeft het bewustzijn een beperkte capaciteit. Een volwassen mens kan ongeveer 7 (plus of min 2) stukjes informatie tegelijkertijd in zijn bewustzijn vasthouden. Het bewustzijn stelt ons in staat kritisch te kijken naar handelingen uit het verleden en keuzes in nieuwe situaties te plannen en te organiseren Wat is het onderbewuste? Ik hanteer de definitie afkomstig uit het boek Het slimme onbewuste (2007) van Ap Dijksterhuis. Het onderbewuste zijn alle psychologische processen waarvan we ons niet bewust zijn, maar die ons gedrag, denken, of emoties wel beïnvloeden. 3. Wat is de relatie tussen het onderbewuste en het bewuste? In tegenstelling tot wat mensen vaak denken, is het bewustzijn niet de baas in ons brein. 2 Er valt niet precies te zeggen hoeveel procent van ons gedrag precies bewust is en hoeveel procent van ons gedrag onbewust is. Naar schatting vindt ongeveer 95% van ons denken, onze emoties en ons leren plaats in de onderbewuste geest. 3 In verschillende boeken over het (on)bewuste wordt de metafoor van een ijsberg gebruikt. Een ijsberg is voor ongeveer 10% zichtbaar, de resterende 90% bevindt zich onderwater. Het bewuste kan je vergelijken met het topje van de ijsberg en het onderbewuste is het (in eerste instantie) onzichtbare deel dat onder de oppervlakte schuilt. Elke seconde worden we door onze vijf zintuigen overladen met miljoenen stukjes informatie. Onbewust halen we er door middel van selectieve aandacht uit wat voor ons van belang is. Het onderbewuste stelt ons in staat om snel en effectief een enorm aantal complexe beslissingen te nemen. We kunnen onbewust zo n keer meer verwerken dan bewust. BEWUST ONBEWUST 1. Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam. 2. Munnik, de M. (2012), De koopknop, Sdu uitgeverij, Den Haag. 3. Zaltman, G. (2008), Hoe consumenten denken, uitgeverij Business Contat, Amsterdam. 3

5 Deelvragen. 4. Wat is het effect van het bewuste en onderbewuste op ons gedrag? Beslissingen of meningen van mensen berusten grotendeels op basis van onderbewuste redenen. Ons bewuste creëert achteraf de illusie dat er verklaarbare redenen voor waren. Zo proberen we te verklaren waarom we iets vinden of waarom we iets doen maar meestal weet het bewuste helemaal niet waarom. Wanneer mensen naar hun mening wordt gevraagd, geeft het bewuste daar antwoord op. Op basis van een bewuste mening kun je echter niet voorspellen wat iemand uiteindelijk voor gedrag zal vertonen. Het onderbewuste en het bewuste kunnen van mening met elkaar verschillen. Soms weet men niet wat ze van iets vinden maar wat ze vinden, stuurt wel hun gedrag. Het gedrag wordt bepaald door ons onderbewuste Wat zijn factoren die ons onbewust beïnvloeden? Krachten waar we ons niet van bewust zijn of niet onder woorden kunnen brengen, vormen ons gedrag. De geest, de hersenen, het lichaam en de buitenwereld zijn ook doorslaggevend bij het nemen van onze onderbewuste beslissingen. Zelfs fysische factoren als temperatuur en licht spelen een grote rol in ons handelen. Steeds wanneer één van de componenten verandert, veranderen de andere ook. Dat blijkt ook uit onderzoek waaruit duidelijk werd dat mensen uit verschillende culturen fysieke pijn verschillend interpreteren. Maar je kunt ook denken aan dat een glas rosé in de zon met vrienden anders smaakt dan hetzelfde glas rosé met een vreemde. We zijn ons niet bewust dat die verschillende componenten invloed op ons hebben. Het gebeurt buiten ons waarnemingsvermogen. Soms dringen de gevolgen van deze interactie opeens ons bewuste denken binnen. 6. Hoe ontstaat gedrag? Redeneringsprocessen zijn verweven met emoties. Hoewel onze hersenen afzonderlijke structuren hebben voor het verwerken van emoties en voor logisch redeneren, communiceren deze systemen met elkaar en beïnvloeden ze samen ons gedrag. Ons emotionele systeem werkt als eerste in op ons denken en op ons gedrag. Emoties zijn dus cruciaal bij het nemen van beslissingen. Emoties zijn per definitie onderbewust. 5 Denk bijvoorbeeld aan geur. Je kan het niet altijd onder woorden brengen maar het kan een fijne herinnering oproepen, een emoties als afkeer of het maakt dat je spontaan honger krijgt. Psycholoog William James vroeg zich af, is het voor het ontstaan van gedrag genoeg om eraan te denken of is het nodig dat je eerst een echte beslissing neemt? Volgens William James wordt gedrag gepresenteerd in de hersenen. Een handeling wordt gepresenteerd in de hersenen en om daadwerkelijk het ook om te zetten in gedrag, moet die representatie geactiveerd worden zodat de motorprogramma (het gedeelte in onze hersenen die onze spieren aansturen) wordt uitgevoerd. Het activeren van een representatie van gedrag is genoeg voor het echte gedrag. Het activeren van zo n gedragsrepresentatie kan op verschillende manieren. Door waarneming, door denken, door een beslissing nemen et cetera. 6 4 Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam. 5 Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, blz Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam. 4

6 Deelvragen. 7. Hoe beslissen mensen? We hebben tegenwoordig steeds meer keuze tussen steeds meer alternatieven. Door de grote hoeveelheid alternatieven raken mensen geneigd helemaal niet meer te kiezen. 7 De alternatieven beïnvloeden elkaars aantrekkelijkheid in een negatieve zin, dat is één van de redenen waarom we soms helemaal niets kopen. De mens ziet dan negatieve aspecten die we zonder de alternatieven niet gezien zouden hebben. Volgens Ab Dijksterhuis zijn er drie manieren van kiezen. De eerste manier is de snelle keuze waarbij niet of nauwelijks wordt nagedacht. Bij de tweede manier is neem je alle informatie tot je en slaap je er letterlijk en figuurlijk een nachtje over. Deze vorm noemt hij de onderbewuste manier. Bij de laatste manier neem je alle informatie op en ga je het analyseren en maak je lijstjes van de voor- en nadelen. Ab Dijksterhuis meent dat je betere beslissingen neemt als je meer tijd voor een beslissing neemt. De vraag blijft dan, moet je er bewust of onbewust meer tijd aan besteden? Als je (bewust) nadenkt, ga je argumenten bedenken die je zonder nadenken niet zou gebruiken. Die bewuste argumenten kunnen ervoor zorgen dat je een slechtere keuze maakt. Deze verbaliseerbare argumenten worden belangrijker gemaakt dan ze in feite zijn. Want zoals eerder duidelijk werd, spelen emoties een grote rol bij het maken van beslissingen en die kun je niet goed verbaliseren. De conclusie is dat de onbewuste denker betere beslissingen neemt dan de bewuste denker. Het onderzoek The neural predictor of purchase toont aan welke hersengebieden er invloed hebben op ons koopgedrag. Dit is interessant voor de marketing. De onderzoekers blijken, aan de hand van hersenactiviteit in drie gebieden, te kunnen voorspellen of iemand een product voor een bepaalde prijs wel of juist niet koopt. Namelijk de gebieden; nucleus accumbens die reageert op beloningen, de insula, die alle vormen van pijn verwerkt (en ook prijspijn ), en de mediale prefrontale cortex waar het brein een weloverwogen eindconclusie vormt. Een product zorgt voor begeerte, de prijs zorgt ervoor of we meer of minder prijspijn ervaren en die twee factoren zorgen voor een beslissing. De koopintentie kan met behulp van hersendata worden voorspeld. 8 Beslissingen worden genomen in het limbisch systeem, dat systeem is ook verantwoordelijk voor het verwerken van onze emoties. 9 Die gebieden in de hersenen die verband houden met keuzes, zijn al geactiveerd voordat we ons er bewust van zijn dat we een keuze hebben gemaakt. Neuroloog Benjamin Libet toont in onderzoek aan dat het onderbewuste zo n halve seconde vóór er een besluit wordt genomen, de gewenste activiteit zelf al in werking heeft gezet. Onderbewuste beslissingen gebeuren niet alleen eerder dan bewuste beslissingen, ze sturen deze ook aan Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, blz Munnik, de M. (2012), De koopknop, Sdu uitgeverij, Den Haag. 9 Munnik, de M. (2012), De koopknop, Sdu uitgeverij, Den Haag. 10 Zaltman, G. (2008), Hoe consumenten denken, uitgeverij Business Contat, Amsterdam, blz. 83 5

7 Deelvragen. 8. Wat is subliminale waarneming? Uit onderzoek blijkt dat het onderbewuste verschillen kan waarnemen die te subtiel zijn voor het bewuste om te zien, dit heet subliminale waarneming. Sub- wil zeggen onder, beneden en limen betekent grens. Het verwijst naar de waarneming die onder de waarnemingsdrempel van het bewustzijn valt. We nemen veel meer waar dan we denken. Dagelijks worden we al blootgesteld aan duizenden advertenties die ons onderbewuste allemaal waarneemt. We horen reclames op de radio, we zien ze op televisie, op internet, in winkels, op borden langs te weg of bij de bushalte. We krijgen folders door de brievenbus, we worden g d of gebeld. Hoeveel invloed reclame nu precies heeft, is moeilijk vast te stellen. Uit onderzoek in Amerika blijkt dat Amerikanen aan drieduizend advertenties per dag worden blootgesteld. Als je daar zo n acht uur slaap vanaf trekt, zijn dat ongeveer tweehonderd advertenties per uur of drie per minuut. In Nederland zullen die getallen wellicht lager zijn, maar misschien niet eens zo heel veel. Onderbewust zie je het allemaal, maar gelukkig neem je die reclames niet allemaal bewust waar. Een aantal subliminale fenomenen wijzen erop dat subliminale waarneming nuttig is. Zo is er het mere exposure effect. Dit effect heeft ermee te maken dat wanneer mensen vaker met een object in aanraking komen, ze dit object automatisch positiever ervaren. Dit kan bijvoorbeeld zijn een huis, winkel of een liedje. In een onderzoek werd aangetoond dat mensen die kort Chinese tekens zagen, deze tekens meer gingen waarderen, zonder te beseffen dat ze de tekens eerder gezien hadden. 11 Het negativiteitiseffect laat zien dat mensen over het algemeen negatieve en bedreigende dingen sneller opmerken dan positieve en niet-bedreigende dingen. Dit is functioneel want hoe sneller we gevaar waarnemen, hoe groter de kans is dat we ongeschonden uit de strijd komen. Subliminale waarneming is extra gevoelig voor negatieve informatie. Bij evaluatief conditioneren wordt een neutrale stimulus gekoppeld aan een positieve of negatieve stimuli. Hierdoor wordt de oorspronkelijke neutrale stimulus ook positief of negatief. Dit stelt ons in staat te leren. Als je een keer je hoofd stoot, gaat dat gepaard met pijn. Je koppelt er een negatieve stimuli aan en de kans dat het een volgende keer gebeurt, wordt kleiner. Evaluatief conditioneren werkt ook subliminaal. Samengevat helpt subliminale waarneming ons dus bedreigende dingen sneller te herkennen, laat het ons wennen aan nieuwe dingen en stelt het ons mede in staat te leren. 12 Als woorden of plaatjes enkele milliseconden op een computerscherm te zien zijn, is de mens niet in staat dit bewust waar te nemen. De vraag is of die onderbewuste waarneming wel invloed heeft op ons gedrag? Bijvoorbeeld als je mensen voor de keuze stelt Cola of Sprite. Wordt hun keuze dan beïnvloedt door subliminaal het woordje Coca Cola aan te bieden. Er is veel onderzoeken naar gedaan. De één beweerde te kunnen bewijzen dat het werkt, maar uit grotendeels van de resultaten bleek dat subliminale beïnvloeding zelden echt effect had. 6 Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, blz Munnik, de M. (2012), De koopknop, Sdu uitgeverij, Den Haag. 8 Munnik, de M. (2012), De koopknop, Sdu uitgeverij, Den Haag. 9 Zaltman, G. (2008), Hoe consumenten denken, uitgeverij Business Contat, Amsterdam, blz Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, blz Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 6

8 Deelvragen. De Amerikanen besteden zo n 70 miljoen dollar per jaar aan subliminale zelfhulpproducten. Zo waren er de subliminale zelfhulp cassettes. Deze cassettes waren bedoeld om mensen hun zelfvertrouwen te vergroten. Psycholoog Tony Greenwald besloot het effect van de cassettes te onderzoeken. Er waren cassettes voor het vergroten van het geheugen en voor het vergroten van het zelfvertrouwen. Bij sommige proefpersonen stond de juiste titel op de cassette maar bij andere cassettes hadden de onderzoekers de stickers verwisseld. Bepaalde mensen kregen dus de cassette die bedoeld was om hun zelfvertrouwen te vergroten terwijl ze in de veronderstelling waren dat ze hun geheugen aan het trainen waren en visa versa. De proefpersonen luisterden voor een maand lang, elke avond naar de cassettes. Na de subliminale zelfhelptherapie werd bij alle proefpersonen hun geheugen en zelfvertrouwen gemeten. De cassettes hadden geen enkel effect gehad. De stickers daarentegen wel. Mensen die dachten dat ze bezig waren met de verbetering van het geheugen vonden inderdaad dat ze een beter geheugen hadden, onafhankelijk van de cassette waarnaar ze daadwerkelijk geluisterd hadden. Dit duidt dus vooral op de werking van een placebo-effect. We kunnen met het onderbewuste dingen zien die het bewuste niet kan waarnemen maar er is te weinig wetenschappelijk bewijs om te zeggen dat het ons gedrag echt kan veranderen Hoe kun je het onderbewuste van de mens aanspreken? Volgens Gerald Zaltman, auteur van Hoe consumenten denken (2008) helpt het om metaforen te gebruiken. Hij gebruikt de volgende definitie van metaforen; de ene gedachte geeft uitdrukking aan een andere gedachte. Onder metaforen vallen ook spreekwoorden, vergelijkingen, analogieën, allegorieën. Tijdens het praten, gebruiken we ongeveer zes metaforen per minuut. Deze metaforen kunnen, volgens Gerald Zaltman, cognitieve processen blootleggen die verder gaan dan bij het gebruik van letterlijke taal. Gedachten en gevoelens kunnen worden blootgelegd. Net die gedachten en gevoelens die ons besluitvormingsproces zo sterk beïnvloeden. Wanneer je wordt blootgesteld aan een verhaal neem je die boodschap niet passief over. Je creëert je eigen betekenis. Dit doe je door informatie die je al kent te mengen met herinneringen, andere aanwezige stimuli en de metaforen die bij je opkomen wanneer er over het verhaal wordt nagedacht. Al vroeg beginnen we in ons leven met het creëren van metaforen. Dit doen we om de wereld om ons heen beter te begrijpen. Mensen denken over het algemeen in beelden in plaats van woorden. Door de taal van visuele beeldvorming aan te spreken, maken we een rijkere verbale beschrijving van onze gevoelens. Onze zintuigen en lichaam gebruiken we als metaforen om ideeën weer te geven die in principe niets te maken hebben met het letterlijke zintuig of lichaamsdeel. Bijvoorbeeld, Ik zie wat je bedoelt of Ik zal je een handje helpen Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 14 Zaltman, G. (2008), Hoe consumenten denken, uitgeverij Business Contat, Amsterdam. blz. 60 7

9 Quotes. Het bewustzijn helpt ons weloverwogen keuzes te maken. -Robert Nozick Bewuste ideeën zijn vaak het resultaat van onbewuste ideeën. Platner MISSCHIEN ZIJN ONZE BEWUSTE, MENTALE VOORSTELLINGEN ALLEEN MAAR GE- DACHTEN ACHTERAF- IDEEËN DIE WE NADERHAND DENKEN OM ONS DE ILLUSIE VAN MACHT EN BEHEERSING TE GEVEN. IRVIN D. YALOM, NIETZSCHES TRANEN (1992) Van het meeste dat we weten, weten we niet dat we het weten. - Daniel Wegner. Ideas are like fish. If you want to catch little fish, you can stay in the shallow water. But if you want to catch big fish, you ve got to go deeper. David Lynch uit zijn boek Cathing the Big Fish. Our minds work much faster than consciousness can keep up with. - Julian Jayness. Wie naar onderbewuste processen zoekt met het bewustzijn, zoekt naar een donkere plek met een zaklamp. Ab Dijksterhuis 8

10 Reflectieverslag. Ik wilde heel specifiek weten hoe het precies werkt tussen het onderbewuste en bewuste. Dit bleek nogal breed want ongeveer alles over het onderbewuste vond ik interessant. De archetypes van Jung, subliminale waarneming, neuromarketing, metaforen, het onderbewuste & creativiteit, onderbewuste & filosofen. Al snel verzoop in de hoeveelheid informatie. Toen ben ik gaan kijken naar wat voor mij als CMD er relevant is. Ik kwam uit op het besluitvormingsproces van de mens. Je probeert altijd een product of dienst te ontwerpen die aansluiten op de wensen van je doelgroep. Zo kies je om je product groen te maken omdat die kleur de proefpersonen het meeste aansprak. Toch weet je nooit of de dienst of product uiteindelijk aanslaat bij je doelgroep. Want hoe kiest de mens nu eigenlijk? Doen ze dat bewust of onbewust? Dit maakte dat ik heel theoretisch ben gaan kijken naar de rol die die twee begrippen spelen bij het maken van beslissingen. Door de ontdekking dat minimaal 95% van ons gedrag wordt aangedreven door ons onderbewuste ontstond er bij mij veel onrust. Allereerst besefte ik dat ik geen echte controle heb over mijn gedrag, gedachten of emoties. Nu is dat voor iemand die altijd alle touwtjes in handen wil hebben, best een heftige constatering. Dramatische gedachten als, Bepaal ik dan nog wel zelf hoe leef? of Wie of wat drijft mij? kwamen voorbij. Ergens vond ik de ontdekking ook teleurstellend omdat het betekende dat ik al vrij snel antwoord had gevonden op mijn hoofdvraag. Ik zette allerlei grote vraagtekens bij mijn hele onderzoek. Als laatste ging ik twijfelen aan alles wat ik de laatste paar jaar geleerd heb op school. Zo heb ik altijd al mijn ontwerpen en ideeën moeten testen bij de doelgroep. Die personen uit de doelgroep geven mij dan een bewust antwoord terug. Maar wat ze echt vinden of hoe ze zich uiteindelijk tot het product zullen verhouden, kun je blijkbaar niet voorspellen. Zo kan ik mijn product groen hebben gemaakt omdat de doelgroep zei dat ze dat het mooiste vonden maar wat ze er echt in aan spreekt weet je niet. Eigenlijk moet je op een hele andere manier met je doelgroep in contact komen. Door deze conclusie ontstond er eigenlijk een vervolg onderzoek; hoe kun je het onderbewuste laten spreken? Constant heb ik het onderwerp breder proberen te trekken maar telkens raakte ik verdwaald. Het leidde namelijk alleen maar tot grote zijwegen. De vragen die bij mij ontstonden, waren opzichzelfstaande nieuwe onderzoeken. Al met al heeft het me geïnspireerd om verder te gaan met dit onderwerp. In mijn beleving is het onderwerp zeker essentieel voor ons CMD ers. Nu ik de basis weet van hoe het werkt, kan ik mijn zoektocht naar het onderbewuste verder uitbouwen. Zo kan ik leren hoe ik met mijn doelgroep in gesprek moet om te achterhalen wat zij ten diepste willen. Het mogen duidelijk zijn dat ik nog niet uitgeleerd ben over dit onderwerp. EEND OF KONIJN? Het bewuste kan maar één ding tegelijk zien. 9

11 Bronvermelding. BOEKEN Dijksterhuis, A. (2007), Het slimme onbewuste denken met gevoel, uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam. Hermsen, S & Remes, R.J, (2014), Ontwerpen voor gedragsverandering, PUB lab, Hogeschool Utrecht. Munnik, de M. (2012), De koopknop, Sdu uitgeverij, Den Haag Swaab, D (2010), Wij zijn ons brein, uitgeverij Contact, Amsterdam Zaltman, G. (2008), Hoe consumenten denken, uitgeverij Business Contat, Amsterdam. YOUTUBE Human Consciousness BBC Documentary Mind Science, geraadpleegd