winst van winst VKW-Congresboek zonder schroom of taboes

Transcriptie

1 winst van winst zonder schroom of taboes Geert Huyghe, Geert Janssens, Dirk Thiels, Geert Vancronenburg, Johan Van Overtveldt, Caroline Ven (ed.) VKW-Congresboek maart 2008

2 Auteurs Geert Huyghe Geert Janssens Dirk Thiels Geert Vancronenburg Johan Van Overtveldt Caroline Ven Editor Caroline Ven

3 vkw Metena maart 2008 Inhoudstafel 1. Inleiding 3 2. Winst als fundament van het kapitalistische systeem Kenmerken van het kapitalisme versus andere economische systemen Winst en maatschappelijk belang Besluit De Grote Opmars - Vrije markt, winst en de weg uit de armoede Uit de Malthusiaanse val Trekpaarden van de Grote Opmars Exemplum Brittannica Besluit Wat indien winst niet het algemeen belang dient? Een concurrerende marktomgeving Externaliteiten Perfecte informatie Publieke goederen Besluit 5. Verschillende begrippen van winst en hun ontwikkeling De economische winst Winstgevendheid in historisch perspectief Vergoeding voor risico Besluit Wordt de winst vandaag rechtvaardig verdeeld? Democratisering van het aandeelhouderschap Spanningsveld tussen loon en winst Winst en herverdeling Besluit Algemeen besluit 76 Bijlage 1 77 Referenties 79

4 1. Inleiding Winsten maken een essentieel onderdeel uit van onze economie. Winstgevende bedrijven creëren economische groei en werkgelegenheid. Toch is het opvallend dat bedrijfswinsten de laatste jaren erg onder vuur zijn genomen. Termen zoals monsterwinsten en vragen over de rechtvaardige verdeling van de welvaart duiken daarbij op. In deze polemiek lijkt het soms alsof winst een maatschappelijk onwenselijk fenomeen is geworden. Nochtans is winst een belangrijk ingrediënt om onze welvaartskoek te bakken. Als vervolgstuk op het VKW-Congres 2007 rond het maatschappelijk belang van ondernemen, lijkt het daarom het moment ook eens in te zoemen op het maatschappelijk nut van winst. In deze studie ter gelegenheid van het VKW Congres 2008 winst van winst gaan we dieper in op de manier waarop het kapitalisme heeft geleid tot een enorme welvaartstoename. Toch zijn er ook mogelijke uitwassen verbonden aan het vrije marktmechanisme en daar is een rol weggelegd voor de overheid om in te grijpen. Ondanks al de retoriek blijken de bedrijfswinsten de jongste jaren helemaal niet overdreven hoog te zijn. Bovendien is het zo dat niet alleen door het positief verband tussen winsten, investeringen en werkgelegenheid, maar ook door de bestaande herverdelingsmechanismen én de democratisering van het aandeelhouderschap, de winsten een grote groep van de bevolking ten goede komen. De auteurs wensen in de eerste plaats de leden van de congreswerkgroep onder voorzitterschap van de heer Wouter De Geest te danken voor hun insprirerende inbreng bij het tot stand komen van deze studie. Ook een afzonderlijk woord van dank aan de Nationale Bank van België voor het ter beschikking stellen van heel wat cijfermateriaal.

5 vkw Metena maart Winst als fundament van het kapitalistische systeem Caroline Ven Winsten vormen een essentieel onderdeel van ons huidig kapitalistisch systeem. Het is de vergoeding voor de ondernemer en de kapitaalverstrekkers en als dusdanig de drijfveer voor investeringen, werkgelegenheid en dus economische groei en vooruitgang. Hoewel we in onze Westerse economie winst als bijna vanzelfsprekend beschouwen, mogen we niet uit het oog verliezen dat het aanvaarden van een kapitalistisch systeem, en dus winstbejag, gestoeld is op bepaalde filosofische en levensbeschouwelijke opvattingen. We beginnen daarom dit boek met de grondslagen van ons hedendaags Westers economisch denken. We staan ook even stil bij enkele alternatieven. Vaak komen ethische overwegingen en bezwaren over het winstbegrip immers voort uit een kritiek op deze uitgangspunten Kenmerken van het kapitalisme versus andere economische systemen Kort samengevat komt het kapitalisme neer op een economisch systeem waarbij de eigendomsrechten van de productiefactoren in private handen zijn en worden ingezet om winst voort te brengen. Producenten en consumenten zijn vrij in hun beslissing wat en hoeveel te produceren en te consumeren. In dat samenspel tussen vraag en aanbod streven consumenten een zo groot mogelijk nut en producenten een maximale winst na. Het marktmechanisme bepaalt hoeveel goederen en diensten worden geproduceerd en geconsumeerd enerzijds en de prijzen ervan anderzijds. Winst staat centraal in het kapitalistisch systeem. Het is de belangrijkste reden waarom bedrijven worden opgericht, groeien, aanwerven, investeren en innoveren. Het is de vergoeding voor het risico dat de ondernemer neemt, net zoals het loon de vergoeding is voor de arbeid van de werknemer. Een aantal uitgangspunten liggen aan de basis van het kapitalisme en daarmee onderscheidt het zich van bijvoorbeeld communistische of feodale stelsels, m.n. eigendomsrechten, vrije wil, rationeel gedrag en individualisme. Eigendomsrechten Elkeen kan eigendom vergaren en bezitten. Dit is een basisrecht dat fundamenteel is voor het denken rond zakendoen en winst. Het impliceert dat de winsten de ondernemer toekomen als vergoeding voor zijn ondernemerschap. Vrije wil De fundamenten van het huidige kapitalisme gaan terug tot de 17de - 18de eeuw toen denkers zoals Thomas Hobbes,

6 John Locke en Jean-Jacques Rousseau de vrije wil beschreven, waarbij mensen in staat zijn hun beslissingen zelf te nemen, hun lot in eigen handen te nemen en zich te engageren in contracten. Deze idee komt overigens ook terug in de omschrijving van de ondernemer, iemand die risico durft nemen met de bedoeling daarvan de vruchten te kunnen plukken. Ook in het consumentengedrag komt de idee van de vrije wil terug, waarbij de consument volledig vrij beslist wat hij wenst te kopen. De consument kiest zodoende als het ware zijn ondernemers (of ondernemingen). Rationeel gedrag De mens in een kapitalistisch systeem wordt verondersteld zich rationeel te gedragen. Zo zal de ondernemer zijn winst willen maximaliseren en de consument wil zo veel mogelijk zijn behoeften bevredigen aan een zo laag mogelijke prijs. In deze context wordt de mens wel eens omschreven als de homo economicus. De rationaliteit slaat op het feit dat een individu het evenwicht tussen kosten en baten optimaliseert en dus een zo groot mogelijk nut wil nastreven en de kosten wil minimaliseren. Dit begrip van rationaliteit spreekt zich dus niet uit over de redelijkheid van het nagestreefde nut vanuit een ruimer ethisch, maatschappelijk of ander standpunt. Individualisme Tot slot vermelden we ook nog het atomisch karakter van een kapitalistisch systeem, met andere woorden elk individu streeft ernaar zijn eigen nut te optimaliseren zonder expliciet rekening te houden met dat van de gemeenschap. Het individu is dus het referentiepunt van de besluitvorming. In essentie betekenen de kapitalistische uitgangspunten een doorbraak waarbij individuele vrijheden worden erkend. Weg van het juk van feodale systemen of slavernij wordt het recht op eigendom erkend en steekt het vooruitgangsdenken de kop op. Indien elk (producent of consument) zich inzet om zijn winst of nut te maximaliseren, dan pluk je daar ook zelf de vruchten van en gaan we er collectief op vooruit. In dat opzicht staat het kapitalisme haaks op een denkpatroon waarbij je je lot zomaar moet aanvaarden of ondergaan. In volle euforie van wetenschappelijke vooruitgang, die de periode van de eerste industriële revolutie en de opmars van het kapitalisme kenmerkte, ontstond het geloof dat de mens zijn lot zelf in handen kan nemen. Dat leidt dan tot een hogere efficiëntie en dus welvaart. Vrijheid en zelfverantwoordelijkheid gaan in dat opzicht hand in hand. De winsten die daaruit voortvloeien zijn tekenen van succes van de ondernemer die op een efficiënte manier de juiste zaken op de markt heeft gebracht om aan de behoeften van consumenten te voldoen. Op deze uitgangspunten van het kapitalisme kwam al snel een tegenreactie. In de 19de eeuw doemt het begrip socialisme op als tegenpool van het individualisme eigen aan het kapitalisme. Het socialisme erkent het vooruitgangsdenken, maar in plaats van dit te realiseren op basis van vrijheid, stelt zij de rechtvaardigheid centraal. In tegenstelling tot het kapitalistische denken wenst het socialisme de productie en de verdeling van de goederen niet te baseren op concurrentie maar op solidariteit. Een van de belangrijkste den-

7 vkw Metena maart 2008 kers binnen het socialisme is Karl Marx 1. Hij stelt de klassenstrijd tussen de bezitters van kapitaal en de arbeiders centraal, die volgens hem onvermijdelijk zal leiden tot een revolutie die het kapitalistisch systeem omver zal werpen en waarna een dictatuur van het proletariaat tot stand komt. Deze klasseloze maatschappij kent geen privé-bezit en de staat voorziet via een centraal gepland beleid in de productie van goederen en diensten. Na de Russische revolutie in 1917 vormde het socialisme in Rusland zich om tot het communisme. Het verspreidde zich later ook in andere landen van Oost-Europa (waar het werd opgelegd), China, Cuba enz. Onder de communistische regimes namen staatsondernemingen de rol van de privé-bedrijven over en werd het vraag- en aanbod mechanisme met vrije prijsvorming overboord gegooid. Zulk bureaucratisch georganiseerd economisch systeem heeft echter aangetoond niet te werken in de praktijk. De centrale planners zijn niet in staat gebleken de voorkeuren van de consumenten te kennen. Omdat ondernemers niet vrij waren om bedrijfsactiviteiten op te starten en de markttoegang met andere woorden afgeschermd was, kon ook niet snel worden ingegrepen indien bepaalde schaarsten zich dreigden voor te doen. Ook het prijsmechanisme kon niet de nodige signalen geven om tekorten of overschotten van bepaalde goederen te vermijden. Omdat winsten geen rol speelden, werd ook niet ef- 1 Karl Marx is vooral bekend om zijn twee publicaties: het Communistisch manifest (1848) en Das Kaptital (1867). ficiënt gewerkt. Kortom, heel wat van de communistische landen kenden een periode van economische stagnatie en onder meer daarom zijn heel wat regimes er (al dan niet expliciet) noodgedwongen op teruggekomen. Vandaag kennen de meeste landen noch een puur kapitalistisch noch een volledig door de overheid geleide economie. Zeker in het Westen spreken we eerder van een gemengde economie. De vrije markt speelt in zulk stelsel een centrale rol, maar de overheid kan tussenkomen, bijvoorbeeld om bepaalde goederen of diensten aan te bieden die in een vrije markt niet aan bod zouden komen en die toch een belangrijke meerwaarde bieden. Denken we bijvoorbeeld aan basisinfrastructuur zoals wegen of voetpaden. Deze goederen worden collectief aangeboden en gefinancierd door de belastingen die de overheid heft op burgers en bedrijven. In een gemengde economie zal de overheid ook een min of meer herverdelend beleid voeren zodat onder meer mensen die niet meer actief kunnen zijn een vervangingsinkomen kunnen genieten en armoede kan worden bestreden. Ook kan de overheid via een subsidiebeleid bepaalde activiteiten stimuleren, bijvoorbeeld innovatie. We komen in het derde hoofdstuk nog terug op de corrigerende rol van de overheid op de vrije marktwerking Winst en maatschappelijk belang Homo economicus : door hebzucht gedreven? Het nastreven van winst- of nutsmaximalisatie is niet noodzakelijk gestoeld op hebzucht. Dit is afhankelijk van hoe de winst wordt nagestreefd (onder andere welke kosten

8 mee in rekening worden genomen bij de bedrijfsvoering) en wat je ermee doet (herinvesteren, uitbreiden werkgelegenheid, verbetering arbeidsvoorwaarden). Het rationeel economisch denken van de homo economicus gaat in essentie om het zo efficiënt mogelijk bereiken van een doel. Het zegt niets over de rationaliteit of de moraliteit van dat doel. Dit hoeft dus niet puur door hebzucht te worden gedreven. Het kan ook bewuste keuzes omvatten voor ethische of ruimer maatschappelijke belangen. Concreet zal de homo economicus bij zijn nuts- en winstmaximalisatie in vele gevallen ook rekening houden met maatschappelijke belangen. Mocht dat niet het geval zijn, dan zouden we niet zoveel voorbeelden zien van bedrijven die zich toespitsen op bijvoorbeeld bio-producten of producten van eerlijke handel waardoor zij zich engageren tot een bijkomende inspanning op het vlak van leefmilieu of sociale omstandigheden. Nochtans streven deze producenten ook winst na en willen de consumenten van die producten ook hun nut maximaliseren. Het kapitalistische model en de homo economicus streeft de hoogst mogelijke efficiëntie na, niet meer en niet minder. Gegeven de productiekosten en voorkeuren van klanten kan zo de optimale prijs-kwaliteitverhouding worden bekomen. Recht op de verkregen koek In een zuiver kapitalistisch systeem gaat men uit van de gelijkheid aan kansen voor iedereen. Daarbij heeft de succesvolle ondernemer vanuit het principe van het eigendomsrecht ook recht op de winsten. Door te kunnen genieten van de vruchten van zijn werk, zal elkeen ook zijn inzet vergroten en efficiëntie nastreven. Het is in dat opzicht opvallend vast te stellen hoe de levensstandaard en het welzijn van de bevolking in bepaalde economieën zich hebben verbeterd dankzij de deelname aan de mondiale markteconomie. De sociale voortgang in onze eigen contreien liegt er ook niet om. Het is echter een realiteit dat niet iedereen van evenveel kansen is voorzien. Wegens een verschil in talent of wegens een minder goede maatschappelijke uitgangspositie (denken we aan kansarmen die vaak niet ertoe komen hun studies af te ronden, laat staan hogere studies aan te vatten) bestaat een groep zwakkeren waarvoor het kapitalistisch uitgangsprincipe toch niet zomaar van toepassing kan zijn. Dit is een van de redenen waarom het kapitalisme in zijn zuivere vorm nooit een ruim maatschappelijk draagvlak zal hebben. De meeste Westerse economieën zijn dan ook gemengde stelsels in plaats van een louter kapitalistisch model. Herverdeling van de inkomsten is daarbij een algemeen aanvaard gegeven. Toch moeten er nog steeds voldoende prikkels aanwezig blijven om de vooruitgangsdrang bij diegenen die wél kunnen ondernemen of werken niet te ontnemen. Met het falen van de communistische regimes werd het belang daarvan duidelijk aangetoond. Ethiek in de bedrijfsstrategie In tegenstelling tot het zuiver kapitalistisch denken waarbij individuen naar eigen goeddunken hun nut trachten te optimaliseren, buigt de zakenethiek zich over hoe

9 vkw Metena maart 2008 mensen zich in de maatschappij en in het marktgebeuren wenselijk zouden moeten gedragen. De ethiek breidt met andere woorden het marktgebeuren uit van louter het vraagstuk om de dingen goed te doen tot dat van de goede dingen te doen. De morele verantwoordelijkheid van een bedrijf De vraag die zich dan stelt is hoe bedrijven zich in een moreel kader kunnen inpassen. Sommigen, zoals Milton Friedman, gaan er daarbij van uit dat een bedrijf geen morele verantwoordelijkheid kan afleggen, aangezien het conform het kapitalistisch gedachtegoed geen individu is met een ethisch referentiekader. Enkel de personen binnen het bedrijf hebben een moreel verantwoordelijkheidsgevoel. Volgens deze invalshoek heeft een bedrijf als belangrijkste doelstelling winst te maximaliseren voor zijn eigenaars of aandeelhouders. Op zich is de onderneming ethisch neutraal en heeft het louter tot doel winst te genereren. Door jobs te verschaffen, te investeren en klantenbehoeften te bevredigen levert een bedrijf op zich al een belangrijke maatschappelijke bijdrage. Door te doen wat het doet, draagt het bedrijfsleven zijn steentje bij tot onze economische welvaart. Hoe waardevol ook, toch blijkt het ondernemen op zich niet te volstaan om maatschappelijk steeds als positief te worden gepercipieerd. Onder impact van de opkomst van maatschappelijk verantwoord ondernemen worden ondernemingen steeds meer aangemaand tot goed burgerschap en om goed te doen. Er gaan met andere woorden steeds meer stemmen op om het winstmaximalisatie-objectief niet te eng te beschouwen. Immers, een bedrijf dat lange-termijnopbrengsten nastreeft zal dit maar kunnen doen indien zij de belangen van een ruimere groep stakeholders, zoals de klanten, de werknemers, de omwonenden, enz., ook betrekt in de besluitvorming. Bovendien is het bedrijf mogelijk als dusdanig ethisch neutraal, maar de mensen die het bedrijf leiden zijn dat niet. Zij moeten hun beslissingen afwegen waarbij de uitdaging er dan in bestaat om winstmaximalisatie voor de aandeelhouders af te wegen tegen andere belangen. Op de kortere termijn kunnen alzo tegenstellingen ontstaan. Wat is goed? Een volgende vraag is waar we de grens leggen van wat ethisch verantwoord is en wat niet. Deze vraag is niet zo eenvoudig te beantwoorden als op het eerste gezicht misschien lijkt. Uiteindelijk is ons ethisch, moreel referentiekader geen vast gegeven. Niet alleen evolueert dit doorheen de tijd of doorheen verschillende culturen en plaatsen in de wereld, maar het kan zelfs verschillen van persoon tot persoon. Er bestaat geen objectieve standaard voor. Bij ethisch correct zakendoen gaat het uiteraard in de eerste plaats om eerlijkheid bijvoorbeeld in de financiële rapportering en om het naleven van de regelgeving. Zeker in onze Westerse economieën is het juridisch en reglementair kader stevig uitgewerkt en daardoor wordt de individuele moraliteitsvraag minder relevant omdat er een sterk collectief gegeven bestaat dat bepaalt wat mag en niet mag, nl. de wet. Toch kan het beperken van het ethisch vraagstuk tot het naleven van het juridisch kader

10 10 er uiteindelijk ook toe leiden dat expliciet gezocht wordt naar lacunes om de regels te kunnen omzeilen en zo zijn profijt te doen. Een tweede probleem is dat dit ook niet steeds een antwoord biedt aan bedrijven die multinationaal actief zijn en die in sommige landen helemaal niet hoeven te beantwoorden aan een even uitgewerkte wetgeving, bijvoorbeeld op sociaal en milieu vlak, als in het thuisland. Men zou dus kunnen stellen dat naast de naleving van het reglementair kader een bedrijf toch ook een eigen ethisch referentiekader zou moeten uitwerken en naleven. John Rawls idee van de sluier van onwetendheid kan daarbij een interessante bijdrage leveren 2. Hij tracht in zijn theorie twee principes met elkaar te verzoenen: die van de individuele vrijheid en sociale rechtvaardigheid. Om te vermijden dat we te veel gericht zijn op enkel het eigenbelang, wetend dat we daarbij dat van anderen kunnen schaden, is het goed afstand te nemen van de eigen concrete situatie waarin men zich bevindt. Doordat men niet zou weten welke plaats men zou innemen in de maatschappij, zal bij het oordeel over de te nemen beslissingen veel meer het algemeen belang de bovenhand nemen, en vooral ook het belang van de minst bedeelden in de maatschappij. Men zou kunnen stellen dat onze huidige sociaal gecorrigeerde markteconomie, met een ruim aanbod aan publieke voorzieningen en een sterk herverdelingsmechanisme daarop is gestoeld. 2 Rawls, Concreet vertaald naar de bedrijfswereld moet zij de afweging maken of zijn producten of activiteiten rationele en geïnformeerde mensen niet ongewild kunnen schaden. Het bedrijfsleven heeft volgens deze invalshoek de morele opdracht om mensen met een beperkt oordelingsvermogen tegen zichzelf te beschermen. Wapenproductie bijvoorbeeld is op zich niet verkeerd. Wapens zijn nodig voor orde- en vredehandhaving. Wat echter indien deze wapens in de verkeerde handen vallen? De krijtlijnen voor de afweging van het algemeen en het individueel belang zijn niet zo eenvoudig te definiëren. Dit is steeds afhankelijk van de context en van de mogelijke impact. Er is geen pasklaar, universeel antwoord. Al in het Nieuwe Testament bijvoorbeeld stelt de profeet Kajafas dat het beter is dat één man sterft voor zijn volk (Johannes 18,14). We vinden er echter ook de parabel van de herder in terug die zijn hele kudde achterlaat om het ene verdwaalde schaap te vinden (Lucas 15, 3-7). Ook de bedrijfsleider wordt met soortgelijke dilemma s geconfronteerd. Kan hij zijn bedrijf herstructureren nu het bedrijf nog winstgevend is om de toekomst ervan te vrijwaren? Door de herstructurering moeten nu mensen afvloeien, maar daardoor worden wellicht op langere termijn jobs gespaard of zelfs nieuwe jobs gecreëerd. Is het bijvoorbeeld ethisch verantwoord dat een bedrijf veel winsten genereert met het aan de man brengen van producten die we in onze moderne maatschappij dagdage-

11 vkw Metena maart lijks nodig hebben voor ons bestaan? Men zou zulk bedrijf maximumprijzen kunnen opleggen om zo de winsten af te romen ten voordele van de consumenten. Probleem is echter dat in een markteconomie de prijzen zodanig zijn dat zij de kosten van de inzet van productiefactoren dekken én een vergoeding opleveren voor de ondernemer die het risico heeft genomen. Bij een maximumprijs beneden deze vergoeding, zal het bedrijf minder gaan produceren zodat het aanbod onvoldoende zal zijn om iedereen die aan deze prijs het goed wil verwerven te bedienen. Er zal dus een zekere vorm van schaarste ontstaan en de consument wordt m.a.w. ook niet meer optimaal bediend. Synergie tussen bedrijfseconomische en maatschappelijke doelstellingen Men kan ethische of maatschappelijke normen niet losknippen van de concrete bedrijfseconomische uitdagingen waarmee een bedrijf te maken heeft in een concurrentiële omgeving. Hoewel het uiteraard zinvol is om een nauwe dialoog aan te gaan met de stakeholders, zoals de werknemers of omwonenden, kunnen zij moeilijk bepalen welke afwegingen het bedrijf moet maken. Zij kennen immers niet zoals het bedrijf zelf de concurrentiële uitdaging waarvoor het bedrijf staat en die uiteindelijk het voortbestaan van de activiteiten zelf op lange termijn bepalen. Volgens Michael Porter een Harvard professor vooral gereputeerd om zijn concurrentiekrachtstrategieën en Mark Kramer moet een bedrijf voor de invulling van zijn maatschappelijke rol zich baseren op de wisselwerking tussen de bedrijfsactiviteiten en de maatschappij 3. Dit gaat ten eerste om de impact die het bedrijf zelf heeft op zijn omgeving. De milieu-impact van een bedrijf is daar een evident voorbeeld van. In een goed doordachte strategie kan het bedrijf efficiëntere productiemethoden invoeren die minder vervuilend zijn. Daardoor levert het bedrijf niet enkel een positieve maatschappelijke bijdrage, maar versterkt het tegelijkertijd zijn concurrentiële positie. Ten tweede is ook de impact van de externe omgeving op het bedrijf van belang. Een bedrijf moet immers de concurrentiële context waarbinnen het opereert ondergaan. Het kan daarbij bijvoorbeeld gaan om de beschikbaarheid van voldoende opgeleide mensen, toegang tot vervoersinfrastructuur maar ook bijvoorbeeld om aangepaste wetgeving. Uiteraard kan het bedrijf niet alle maatschappelijke uitdagingen zelf oplossen of er de kosten van dragen, maar het kan wel een aantal projecten selecteren waardoor het een steentje bijdraagt en er zelf ook beter van wordt. Zo kan een bedrijf dat wordt geconfronteerd met krapte op de arbeidsmarkt bijvoorbeeld kansarmen inzetten na hen van een gedegen interne opleiding te hebben voorzien. Hoe nobel de doelstellingen ook zijn, een onderneming kan dit echter maar realiseren indien zij erin slaagt een evenwicht te vinden tussen de belangen van haar stakeholders én haar eigen bedrijfseconomische belangen. In plaats van zich dus te richten op het spanningsveld en de tegenstellingen tussen het bedrijf en de maatschappij is het eerder een opportuniteit te kijken naar de synergie en de onderlinge verwevenheid tussen beide belangen. 3 Porter en Kramer, 2006.

12 12 Cruciaal voor het welslagen van een ethisch geëngageerd bedrijf is dat het zich een unieke positie verwerft waarbij het zich kan onderscheiden van de concurrenten door de kosten te verlagen en/ of de behoeften van klanten beter te bevredigen. Ethisch ondernemen is wat dat betreft niets anders dan ook goed en efficiënt zakendoen. Anders zal het ethisch bedrijf geen lang leven beschoren zijn Besluit Het streven naar winst in een kapitalistisch systeem is sterk ingebed in ons huidig Westers economisch denken. Aan de basis ervan ligt de erkenning van individuele vrijheden, zowel op het vlak van eigendomsrechten als de vrije keuze. Het kapitalisme wordt gedreven door vooruitgangsdenken waarbij het lot in eigen handen wordt genomen en men de vruchten van arbeid of ondernemerschap kan plukken. Door op een efficiënte manier te werk te gaan, als een homo economicus, bekomen we de beste producten aan de beste prijs. Toch kan het kapitalisme niet los worden gekoppeld van bepaalde maatschappelijke of ethische normen. Een individu staat niet volledig atomisch in de maatschappij, maar is onderdeel van zijn omgeving en de maatschappelijke referentiegroep waartoe hij behoort. Bepaalde instellingen zijn met andere woorden noodzakelijk om normen op te leggen, waardoor de individuele vrijheid aan banden wordt gelegd. Individuele vrijheid is een waarde, maar niet de enige. Zij moet worden afgewogen tegen andere, collectieve waarden. Voor de ondernemer betekent een en ander ook een permanente zoektocht naar een evenwicht en synergie tussen de bedrijfsbelangen en een ruimer algemeen belang van de stakeholders. Vaak zal het gaan om de afweging tussen korte-termijn winst en een lange-termijn strategie. Zoals wordt besproken in het volgend hoofdstuk, heeft het kapitalisme ons geen windeieren gelegd in termen van onze materiële welvaart. Het is alleszins een feit dat tot op heden geen enkel ander sociaal-economisch systeem erin is geslaagd om evenveel succes te boeken inzake economische vooruitgang als het op winst gedreven kapitalistische model. Toch is het niet nieuw. Vormen van kapitalisme zagen al het licht in de Oudheid en ook in de Middeleeuwen met de bloei van de koophandel zijn er sporen van terug te vinden. Vooral vanaf de 19de eeuw bij de eerste industriële revolutie kreeg het een sterke uitbreiding. We gaan dan ook dieper in op die factoren die toen de opgang van het kapitalisme mogelijk hebben gemaakt.

13 vkw Metena maart De Grote Opmars - Vrije markt, winst en de weg uit de armoede Johan Van Overtveldt Als ik vandaag zou voorspellen dat tegen het jaar 1930 een bevolking van 50 miljoen mensen, beter gevoed, gekleed en gehuisvest dan de burgers van vandaag, op onze eilanden zal leven dat zich tegen dan in elk huis machines zullen bevinden gebouwd op principes vandaag nog totaal onbekend velen zouden me daarvoor gek verklaren Als iemand het Parlement dat perplex en verslagen vergaderde na de crash van 1720 had komen vertellen dat tegen 1830 de rijkdom van Engeland eenieders wildste dromen zou overtreffen dat Londen eens zo groot zou geworden zijn met een verdubbeling van de bevolking en toch een halvering van de sterftegraad dat postkoetsen op 24 uren van Londen in York zouden zijn, dat de mens zou kunnen zeilen zonder wind, dan zouden de toehoorders toen aan die voorspellingen even veel geloofwaardigheid toegekend hebben als aan die van Gulliver s Travels. Nochtans zouden die voorspellingen heel accuraat geweest zijn, zo schreef in 1830 Thomas B. Macauley ( ), Brits historicus en politicus vooral bekend als strijder voor vrijheid en tegen slavernij 4. Thomas Macauley s uitlatingen illustreren perfect hoe de voorbije twee eeuwen de perceptie én de realiteit inzake de ontwikkelingsmogelijkheden van de mensheid zich fundamenteel wijzigden. Het feit dat nog geen 200 jaar geleden niet veel méér dan een flits in de menselijke geschiedenis een steile toename van welvaart en welzijn voor het overgrote gedeelte van de mensheid een totaal onbereikbaar fata morgana leek, hebben we nagenoeg compleet uit ons collectief geheugen gewist. De mensheid zat gevangen in de Malthusiaanse val en kon daar op geen enkele manier aan ontsnappen, zo luidde ook onder de intellectuele elite van de 18de eeuw de dominerende opinie. In het begin van de 19de eeuw begon, conform de voorspellingen van Thomas Macauley, in Engeland de mensheid aan haar Grote Opmars die een drastische breuk betekende met de ervaring van de voorgaande millennia. In de voetsporen van Engeland volgden vrij snel West Europa, Noord Amerika, Australië en met enige vertraging Japan. Sedert enkele decennia vatte ook het grootste gedeelte van de rest van de wereld de Grote Opmars aan 5. 4 Macauley zoals geciteerd in McCloskey, 2006, p De zeer ongelijke mate waarmede in de tijd de grote sprong voorwaarts, onze Grote Opmars, zich over de wereld manifesteerde, zette sommige auteurs er toe om net die divergentie sterk te benaderen. Zie bijvoorbeeld Pomerantz, 2000.

14 14 Diverse vragen omringen deze Grote Opmars: Welke factoren dreven deze historische breuk? Waarom ging ze van start net op dat moment bij het begin van de 19de eeuw? Waarom gebeurde dat in Engeland en niet elders? Waarom de tweespalt in de ontwikkeling vanaf het begin van de 19de eeuw? Waarom verdwijnt deze tweespalt nu stilaan? In dit hoofdstuk trachten we antwoorden op deze vragen aan te reiken. Vooruitlopend op het besluit kunnen we hier al meegeven dat de rode draad doorheen de antwoorden bestaat uit het begrip groei-vriendelijke instituties. Vrije markteconomie met relatieve prijzen en winsten als sturende factoren, ingevoerd in een maatschappelijk kader dat politieke willekeur in belangrijke mate aan banden legt van het sociaal-economische proces blijken finaal de determinerende factor uit te maken voor het al dan niet welslagen van de grote klim uit de materiële armoede. In het eerste deel van dit hoofdstuk zetten we de ontsnapping uit de Malthusiaanse val en de grote lijnen van de evolutie op (zeer) lange termijn van de menselijke welvaart in reliëf. De Grote Opmars en haar lange voorgeschiedenis krijgen hier cijfermatige omkadering. In het tweede deel zetten we de factoren achter de Grote Opmars van de welvaart op een rijtje. In feite gaat het hier om de determinanten van de moderne economische groei. Onderzoek wijst veelal in de richting van technologische vernieuwing en innovaties. We wijzen er echter op dat in periodes ver voor het begin van de 19de eeuw zich vaak ook dergelijke innovaties manifesteerden zonder dat die zich in een structurele verbetering van de algemene levensstandaard vertaalden. Het derde deel tracht te peilen naar de maatschappelijke organisatie en institutionele kenmerken noodzakelijk om de groeimachine van een vrije markteconomie structureel aan de gang te krijgen. Dit onderzoek legt uit waarom de Grote Opmars zich eerst in Engeland aan het einde van de 18de eeuw doorzette en pas recentelijk in landen als China en India Uit de Malthusiaanse val De menselijke geschiedenis staat bol van de onverwachte ontwikkelingen en onvoorspelde gebeurtenissen. Eén van de meest sprekende illustraties terzake komt op naam van de Britse priester, demograaf en econoom Thomas Robert Malthus ( ), één van de toonaangevende intellectuelen van zijn generatie. In 1798 publiceerde Malthus zijn klassieker An Essay on the Principle of Population waarin hij argumenteerde dat de mensheid gedoemd was om in miserie te leven 6. Zijn stelling luidde dat de voortplantingsdrift van de mens maakt dat de toename van de bevolking voortdurend sneller dreigt te gaan dan de toename van het voedselaanbod. Alhoewel hij in latere edities van zijn Essay ook onthouding als oplossing zag, ging Malthus ervan uit dat oorlogen, hongersnoden en ander onheil de bevolkingsomvang telkens weer terug in 6 Malthus, Voor een uitstekende algemene situering van de inzichten van Malthus, zie Backhouse, 2002.

15 vkw Metena maart evenwicht met de beschikbare voedselvoorraad zou brengen. Van enige significante toename van het levenscomfort van de bevolking kon geen sprake zijn. In de theorie van Malthus zat heel nadrukkelijk het principe van dalende meeropbrengsten in de landbouwactiviteit ingebakken. Dit principe houdt in dat verdere toename van de voedselproductie alsmaar moeilijker wordt daar steeds minder vruchtbare gronden in teelt dienen genomen te worden. Aan de mogelijkheid van ophefmakende technologische vooruitgang inzake voedselproductie ging Malthus volkomen voorbij 7. Er kleefde voor Malthus tevens een zeer hoge mate van onontkoombaarheid aan dit alles zodat hij zich ook virulent keerde tegen elke vorm van interventie vanwege de overheid om het armoedesyndroom te doorbreken. Het kan verkeren, zo schreef Bredero bijna twee eeuwen voor Malthus en diens Essay maar de gevleugelde woorden van de 17de eeuwse Amsterdamse dichter gelden zeker voor het Malthusiaanse pessimisme. Net op het moment dat Malthus zijn theorie op papier zette, trok zich, eerst in Engeland en vervolgens over andere contreien, immers een revolutie op gang die Malthus thesis naar de prullenmand van de achterhaalde waarheden zou verwijzen. In groot contrast met de ervaring in de vele eeuwen voordien die wél aansloten op het stramien uitgetekend door Thomas Malthus, begon net bij de start van de 19de eeuw de mensheid aan een spectaculaire, nooit geziene BC Figuur 1: Gemiddeld inkomen per capita, wereld ((1800 = 1) Bron: Clark, Malthusiaanse val Industriële revolutie AD 2000 vooruitgang inzake welvaart en welzijn. Gegeven de omvang van de breuk met de millennia voordien benoemen we deze ontsnapping uit de Malthusiaanse val als de Grote Opmars. Figuur 1 zet de Grote Opmars in perspectief. De lijn op deze grafiek geeft aan hoe in reële termen, d.i. gezuiverd voor inflatie, het gemiddelde inkomen per persoon over de ganse wereld evolueerde. Dit gemiddeld inkomen of BBP per capita blijft, hoe onvolledig ook, de meest gangbare maatstaf inzake de verandering in de gemiddelde levensstandaard. Voor zover historici tot nu toe konden achterhalen, gebeurde er in de bijna drie millennia tussen 1000 jaar voor Christus en het begin van de 19de eeuw op het vlak van het gemiddelde inkomen per capita niet echt iets spectaculairs 8. Eerder dan enige opwaartse beweging manifes- 7 Voor een moderne presentatie van deze kenmerken van het Malthusiaanse model, zie Galor & Weil, Een iets genuanceerdere visie is te vinden in Maddison, 2005.

16 teert zich veel meer een jojo-beweging rond een schijnbaar vastliggende waarde VS, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland Japan West-Europa De mensen zaten al deze tijd gevangen in de Malthusiaanse val, nl. dat de weinige economische en technologische vooruitgang die zich voordeed, zich voornamelijk vertaalde in een toename van de bevolking en niet in een toename van de gemiddelde levenstandaard van de bevolking. Tussen het jaar nul en 1820 groeide de wereldbevolking aan van naar schatting 230 miljoen tot ruim 1 miljard 9. Conform het model gehanteerd door Malthus reflecteerden positieve ontwikkelingen inzake technologische vooruitgang en landbouwproductiviteit zich vooral in een toename van de bevolkingsdichtheid veeleer dan in een stijging van het gemiddeld inkomen of BBP per ca- 9 Maddison, Deze referentie is, tenzij anders aangeduid, de bron van de meeste cijfers in dit hoofdstuk Figuur 2: De grote divergentie. Gemiddeld inkomen per capita ($ 1990). Bron: Maddison, Wereld Latijns-Amerika Oost-Europa & Sovjetunie Azië (excl. Japan) Afrika pita. Zo ging China over de periode in een aantal domeinen er technologisch sterker op vooruit dan de rest van de wereld. Het relatieve aandeel van China in de totale wereldbevolking steeg over diezelfde periode van 24% naar 36% terwijl het gemiddelde inkomen nagenoeg West-Europa VS, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland Japan Azië (excl. Japan) Latijns-Amerika Oost-Europa & USSR Afrika Wereld Verhouding rijkste/armste 1,1/1 2/1 3/1 5/1 9/1 15/1 13/1 19/1 Tabel 1: Regionaal BBP, in dollars van Bron: Maddison, 2006.

17 vkw Metena maart Wereld West-europa, VS, Canada, Australië & Nieuw-Zeeland Rest van de wereld Afrika als pijnlijk negatieve uitschieter. De spreiding tussen de rijkste en de armste regio evolueert van nagenoeg 1 op 1 in het jaar 1000 over 3 op 1 in 1820 en 9 op 1 in 1913 naar 19 op 1 in 1998 (tabel 1). Grote verschillen manifesteren zich ook inzake de evolutie van de levensverwachting bij geboorte (zie figuur 3) Figuur 3: Levensverwachting bij geboorte (aantal jaren). Bron: Maddison, ongewijzigd bleef hangen op 600 dollar per jaar (dollars van 1990). Sedert het begin van de 19de eeuw komt dan een heel ander profiel inzake de economische ontwikkeling aan de oppervlakte. Het gemiddelde inkomen voor de ganse wereldbevolking evolueerde, omgerekend in dollars van 1990, van 435 dollar in het jaar 1000 naar 667 dollar in het jaar 1820, zijnde een toename met 53%. Tussen 1820 en 1998 evolueert datzelfde gemiddelde van 667 dollar naar 5709 dollar, een stijging met 756% (zie figuur 2 en tabel 1). Parallel met deze forse versnelling van de globale toename van de levensstandaard manifesteren zich zeer grote regionale verschillen. Spectaculair goed presteren de VS, Canada, Australië, Nieuw Zeeland en West Europa, na de tweede wereldoorlog snel vervoegd door Japan. Een heel stuk lager inzake inkomen per hoofd van de bevolking scoorden de andere gebieden van de wereld met vooral Om verder perspectief te geven aan het thema van de Grote Opmars kunnen we aan de hand van het werk van Angus Maddison een systematische opdeling maken van de manier waarop de globale economische groei zich verdeelde over enerzijds een toename van de bevolking en anderzijds een toename van de levensstandaard zoals gemeten aan de hand van het BBP per capita 10. Tabel 2 zet de relevante cijfers op een rijtje. Zoals reeds aangestipt, valt op dat tot het begin van de 19de eeuw de groei van de economie zich in hoge mate vertaalt in een toename van de bevolking. Na 1820 doet zich een economische groei voor die niet enkel een verdere en zelfs versnelde toename van de bevolking toelaat maar ook nog eens voor een substantiële stijging van de levensstandaard zorgt. Opvallend is ook het verband dat blijkt uit de cijfers in tabel 2 tussen evolutie van de bevolkingstoename en de bereikte levensstandaard 11. In de meest ontwikkelde gebieden van de wereld, m.n. West-Europa, de VS, Canada, 10 Uiteraard gaat het hier om een wiskundige identiteit vermits het BBP per capita berekend wordt via de breuk BBP/bevolking. Uitgedrukt in veranderingspercentage betekent dat, per definitie, de verandering in het BBP gelijk moet zijn aan de som van de veranderingen in de bevolking en in het BBP per capita. 11 De seminale studie inzake de band tussen bevolkingstoename, fertiliteit en economische groei is Becker, Murphy & Tamura, 1990.

18 BBP per capita West-Europa Japan Azië (uitgezonderd Japan) Latijns-Amerika Oost-Europe & ex-ussr Afrika Wereld Bevolking West-Europa Japan Azië (uitgezonderd Japan) Latijns-Amerika Oost-Europe & ex-ussr Afrika Wereld BBP West-Europa Japan Azië (uitgezonderd Japan) Latijns-Amerika Oost-Europe & ex-ussr Afrika Wereld Tabel 2: Groei BBP per capita, bevolking en BBP in de wereld en belangrijkste regionen, Bron: Maddison, Australië en Nieuw Zeeland begint de bevolkingstoename na de periode aan een neerwaartse trend, een gegeven dat zich voor Japan herhaalt na de periode In Azië en Latijns Amerika doet de kentering zich na 1973 voor terwijl de groei van de bevolking in Afrika blijft stijgen. Blijkbaar doet zich vanaf een bepaald niveau van economische ontwikkeling ook een demografische transitie voor, nl. één van snelle aangroei van de bevolking naar veel tragere toename Een baanbrekende analyse terzake gewaagde van de omslag van de aandacht voor de kwantiteit aan kinderen naar de kwaliteit van de kinderen. Zie Becker & Lewis, 1973.

19 vkw Metena maart Rijke landen 2,0 2,0 Rest van de wereld 2,2 5,2 Afrika -0,5 2,5 Centraal & Oost-Europa 0,6 4,0 Rusland & Gemenebest - 7,3 Azië 5,7 6,9 Midden-Oosten 2,1 2,9 Latijns-Amerika 1,3 1, Gemiddelde 10 rijkste landen 0,928 0,959 +0,031 China 0,691 0,777 +0,086 India 0,551 0,619 +0,068 Gemiddelde 10 armste landen 0,349 0, ,039 Tabel 4: Index van de menselijke ontwikkeling. Human development index Bron: VN, Human Development Report, Tabel 3: Evolutie van het gemiddelde inkomen. (BBP per capita, gemiddelde jaarlijkse stijging) Bron: IMF. De eerder geciteerde gegevens van Maddison reiken slechts tot Tabel 3 zet daarom de meest recente cijfers inzake evolutie van het BBP per capita op een rijtje. De toename van de materiële levensstandaard zet zich wereldwijd door. Meer nog, vooral in het voorbije decennium realiseerden de armere landen, veel meer dan in het voorgaande decennium, gemiddeld genomen een stevige inhaalbeweging ten aanzien van de rijke landen 13. Over de periode nam het BBP per capita in de rijke landen gemiddeld met 2% per jaar toe terwijl het in de rest van de wereld met 5,2% steeg. Zelfs Afrika zette met een gemiddelde groei van het BBP per capita van 2,5% een bescheiden inhaalbeweging ten aanzien van de rijke landen neer. Meer en meer manifesteert Latijns Amerika zich als het probleemgebied inzake toename van de materiële levenstandaard. 13 Zie hieromtrent ook Sala-i-Martin, Eenzelfde beeld van relatieve inhaalbeweging komt naar voren uit een analyse van de evolutie van de VN-index inzake menselijke ontwikkeling ( human development index ). Deze index houdt niet enkel rekening met het BBP per capita maar ook met gegevens inzake scholing, kindersterfte, voedingssituatie etc. en varieert tussen 0 en 1 met de meest ontwikkelde landen het dichtst bij 1 aanleunend. Tabel 4 zet voor de jaren 1995 en 2005 inzake deze index het gemiddelde van de 10 rijkste landen af tegen het gemiddelde van de 10 armste, met ook China en India erbij 14. Het is duidelijk dat met name China en India sterk inlopen op de rijkste landen, ook de allerarmsten slaagden er intussen 1995 en 2005 de kloof lichtjes te verkleinen. Samenvattend deed zich blijkens de bovengaande analyse in het begin van de 19de eeuw een ronduit ophefmakende omslag voor in de menselijke geschiedenis. Eerst in Engeland en van daaruit steeds verder uitdeinend, kwam er toen een einde aan de onontkoombaarheid van de Malthusiaanse val die de mensheid doemde tot eeu- 14 De 10 rijkste landen zijn IJsland, Noorwegen, Australië, Canada, Ierland, Zweden, Zwitserland, Japan, Nederland en Frankrijk. De 10 armste landen zijn Burundi, Congo, Ethiopië, Tsjaad, Centraal Afrikaanse Republiek, Mozambique, Mali, Niger, Guinée Bissau en Burkino Fasso.

20 20 wige miserie. Twee vragen dringen zich in het verlengde van die spectaculaire vaststelling op. Eén: wat dreef de forse economische groei aan die de ontsnapping uit de Malthusiaanse val mogelijk maakte? Twee: waarom deed de Grote Opmars zich eerst in Engeland en tegelijk zo ongelijk gespreid over de wereld voor? In het volgende hoofdstuk gaan we op zoek naar het antwoord op de eerste vraag Trekpaarden van de Grote Opmars Zoals geldt voor zovele economische inzichten kan het zoekproces naar de drijfveren achter de moderne economische groei best beginnen bij Adam Smith ( ) en zijn meesterwerk The Wealth of Nations 15. Aangroei van de welvaart en reële verhoging van de levensstandaard zou volgens Smith moeten voortkomen uit specialisatie van de arbeid en verruiming van de markt. Zoals hij met zijn befaamd voorbeeld van de speldenfabriek illustreerde, zou arbeidsspecialisatie de productiviteit verhogen en zo tot aantrekkelijke winsten, hogere lonen en betere levensomstandigheden leiden. Ruimere markten laten een hogere graad van arbeidsspecialisatie toe en werken daarom in dezelfde richting. De tweede grote economisch denker uit de klassieke periode is David Ricardo ( ). Meer nog dan bij Adam Smith neemt in Ricardo s analyseschema inzake economische groei winst een centrale plaats in 16. Winstperspectieven zetten ondernemers er immers toe 15 Smith, Ricardo, aan om te investeren in productiemiddelen. Dit ondernemersoptreden verhoogt de vraag naar arbeid en zal dus de lonen omhoog stuwen. Op dit punt gekomen, sluit David Ricardo zich echter aan bij het pessimisme van zijn generatiegenoot Robert Malthus. De hogere lonen leiden tot een toename van de bevolking, meer vraag naar voedsel en dus een stijging van de voedselprijzen omdat de landbouwproductie niet of onvoldoende kan volgen. De bevolking valt terug naar het eerdere niveau van verpaupering. Daar de eigenaars van de meest productieve gronden hun winsten fors zien stijgen bij toenemende voedselprijzen ziet Ricardo de ondernemerswinsten verdwijnen in de zakken van die grondeigenaars waardoor het groeiproces stilvalt. Het vooruitgangspessimisme van Ricardo, Malthus en de grote meerderheid van hun intellectuele tijdsgenoten steekt schril af tegen het optimisme dat de analyse van Adam Smith uitstraalt. Na de klassieke periode in de ontwikkeling van de economische wetenschap die grosso modo liep van 1750 tot 1850 verslapte de interesse voor het economisch groeiproces danig gedurende het neoklassieke tijdvak dat zich situeert tussen 1850 en de periode van de Grote Depressie van de jaren Onder invloed van vooral Alfred Marshall ( ) spitste nagenoeg alle economenaandacht zich toe op het beslissingsproces van het individu als consument, spaarder, ondernemer, etc 17. De twee grote uitzonderingen op de regel van gebrek aan interesse voor economische groei waren Karl Marx ( ) en Joseph Schumpeter ( ). Voor Marx vormde de kapitaal- 17 Marshall, 1890.

21 vkw Metena maart accumulatie de drijvende kracht achter de groei van de kapitalistische economie 18. Schumpeter van zijn kant ruimt de centrale rol in voor de ondernemer die door continue vernieuwingen ( creatieve destructie van het bestaande) het economisch systeem steeds nieuwe impulsen geven 19. In de traditie van Ricardo en Malthus zien ook Karl Marx en Joseph Schumpeter, zij het om uiteenlopende redenen, het economische groeiproces op termijn compleet vastlopen. Onder impuls van John Maynard Keynes ( ) leidde de Grote Depressie van de jaren 1930 tot een nieuwe heroriëntering van de economenaandacht 20. Keynes argumenteerde dat een vrije markteconomie een grote inherente instabiliteit vertoont. De overheid dient voortdurend bij te springen om ervoor te zorgen dat er voldoende vraag aanwezig is in de economie om alzo de volledige tewerkstelling te garanderen en catastrofes als de Grote Depressie te vermijden. De keynesiaanse analyse was haast exclusief toegespitst op de sturing van het economisch bestel op de korte termijn en liet de problematiek van de economische groei op langere termijn nagenoeg onaangeroerd Marx legde zijn economische analyse neer in Das Kapital, zijn opus magnum dat hij over meerdere decennia gespreid neerschreef in drie volumes. Zie Brewer, 1984 voor een uitstekende inleiding en samenvatting. 19 Schumpeter, De obligate referentie inzake Keynes en de Grote Depressie is uiteraard Keynes, Een alternatieve verwoording zou er kunnen in bestaan te stellen dat de keynesianen zich sterk toespitsten op de vraagzijde van de economie terwijl economische groei vooral met de aanbodzijde van de economie te maken heeft. Kort na de tweede wereldoorlog hernam vooral in de VS de aandacht voor het economisch groeiproces, niet in het minst omdat steeds meer en betere cijferreeksen inzake economische grootheden als productie, kapitaalstock en arbeidsinzet ter beschikking kwamen. Diverse economen, met Simon Kuznets ( ), één van de allereerste winnaars van de Nobelprijs Economie (nl. in 1971), als centrale figuur van dit researchprogramma 22, gingen vooral op basis van empirische analyses op zoek naar de bronnen van economische groei. Al heel snel kwam uit deze studies naar voren dat er inzake de oorsprong van economische groei veel meer aan de hand diende te zijn dan enkel maar de verhoogde inzet van basisproductiefactoren als arbeid, kapitaal en grond. In zijn overzichtsartikel inzake economische groei concludeerde Moses Abramovitz ( ) in 1952 dat we er nu gerust kunnen van uitgaan dat een groot gedeelte, om niet te zeggen het overgrote gedeelte, van de toename van de productie per capita voortvloeit uit vooruitgang inzake kennis 23. Kort nadien expliciteerde Solomon Fabricant ( ) die conclusie van Abramovitz: voor de periode viel bijna 90% van de toename van het BBP per capita toe te schrijven aan verhoogde efficiëntie en technologische vooruitgang 24. Robert Solow, winnaar van de Nobelprijs Economie in 1987, klokte het aandeel van technologische vooruitgang af op 87,5% 25. Edward Denison 22 Een uitstekend overzicht van de research van Simon Kuznets inzake economische groei, is te vinden in Kuznets, Abramovitz, 1952, p Fabricant, Solow, 1957.