AB 3 (XO 4 ) 2 (OH) 6

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "AB 3 (XO 4 ) 2 (OH) 6"

Transcriptie

1 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 1 Kurt Boydens INLEIDING Als Clara verzamelaar hobbyist worden veel specimens geborgen met daarop het label????. Menig verzamelaar, waaronder ondergetekende, raakt op den duur wat gefrustreerd door het veelvoud van specimens waarvan met toch niet met zekerheid kan zeggen of het handelt om het één of het andere mineraal. Naast het geluk dat wij als verzamelaar van Clara mineralen hebben omwille van de speciënrijkdom van deze vindplaats, hebben wij de soms meer dan brute pech, dat heel wat van de voorkomende mineralen zowel optisch als chemisch zeer nauw verwant zijn. Deze sterke verwantschap ligt aan de basis van het moeilijk determineerbaar zijn van de mineralen binnen een specifieke reeks. Collega s verzamelaars proberen dit op te lossen door bvb verschillende namen op een specimen te vermelden. Anderen gaan op de halde te rade bij de zgn. specialisten die door het gebruik van hun loupe een niet gereinigd specimen, bij een vergroting van 10, éénduidig kunnen determineren. Ook zij hebben niet die wijsheid in pacht om chemisch en/of optisch analoge mineralen, op zicht, van elkaar te kunnen onderscheiden. Deze werkwijze, die zeer veel wordt toegepast, kan gezien worden als een kwaliteitslimiterende factor voor de verzameling. Het is niet omdat er een bepaalde naam op een specimen wordt gekleefd dat men daarom de trotse eigenaar van een zeldzaamheid kan genoemd worden. Mijns inziens is dit naast de éénvoudige oplossing van het probleem, ook voor een gedeelte eigenbedrog. In onderstaande voorbeelden proberen we aan te tonen dat de hulp van de wetenschap onontbeerlijk is om het misterie van identificatie voor de amateur verzamelaar (deels) te helpen oplossen. HET ONDERSCHEID In Nautilus Info (maart 1993) verscheen reeds een artikel van P. Rondelez waarin werd gewezen op de moeilijkheid bij de determinatie van Clara-materiaal binnen dezelfde chemische groep. In aanvulling aan deze publicatie wordt hierna aangetoond dat het determinatieprobleem zich niet persé binnen één bepaalde groep hoeft te situeren, maar dat duidelijke verwarring kan ontstaan over verschillende chemische groepen heen. Ter herinnering vermelden we dat segnitiet deel uitmaakt van de crandalliet groep (trigonale fosfaten en arsenaten) met volgende algemene formule: AB 3 (XO 4 ) 2 (OH) 6 Waarbij: A = Ba, Ca, Ce, Pb, Sr B = Al, Fe 3+ X = As, P

2 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 2 Binnen deze groep en tevens binnen de Clara-paragenese situeren zich volgende mineralen: - Arseencrandalliet : CaAl 3 H(AsO 4 ) 2 (OH) 6 - Arsenogorceixiet : BaAl 3 H(AsO 4 ) 2 (OH) 6 - Dussertiet : BaFe 3 H(AsO 4 ) 2 (OH) 6 - Philipsborniet : PbAl 3 H(AsO 4 ) 2 (OH) 6 - Segnitiet : PbFe 3 H(AsO 4 ) 2 (OH) 6 - Plumbogummiet : PbAl 3 H(PO 4 ) 2 (OH) 6 Op basis van het bovenstaande en in de wetenschap dat de verschijningsvormen van de verschillende leden van deze groep identisch zijn, mag inderdaad bij sommige vondsten een moeilijke tot kwasi onmogelijke determinatie verwacht worden. Het wordt nog leuker wanneer we een aantal leden van de beudantietgroep en de alunietgroep in het verhaal betrekken. BEUDANTIET GROEP De beudantiet groep bestaat uit een reeks trigonale sulfaat-arsenaten en trigonale sulfaat-fosfaten met volgende basisformule : AB 3 (XO 4 )(SO 4 )(OH) 6 Waarbij: A = Ba, Ca, Ce, Pb, Sr B = Al, Fe 3+ X = As, P In het barietlichaam werden tot op heden volgende vertegenwoordigers van deze groep gevonden: - Beudantiet : PbFe 3 (AsO 4 ) (SO 4 )(OH) 6 - Corkiet : PbFe 3 (PO 4 ) (SO 4 )(OH) 6 ALUNIET GROEP Als laatste groep vermelden we de aluniet groep bestaande uit rhomboëdrische sulfaten met de basisformule : AB 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 Waarbij: A = Ag 2, Ca, K 2, Na 2, (NH 4 ) 2, Pb B = Al, Cu, Fe 3+ Van deze groep werden binnen de Clara paragenese reeds volgende mineralen beschreven:

3 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 3 - Ammoniojarosiet : (NH 4 ) 2 Fe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 - Jarosiet : KFe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 - Plumbojarosiet : PbFe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 De verschillen over deze groepen heen situeren zich hoofdzakelijk in de aanwezigheid van verschillende anionen of een verschil in combinaties van anionen. Zo is het belangrijkste verschil tussen de leden van de crandalliet groep en de leden van de beudantiet groep het al of niet aanwezig zijn van het sulfaat-ion (SO 4 2- ) in het kristalrooster. PROBLEEMSTELLING De determinatie-problematiek die die in dit artikel wordt geschetst is de aanwezigheid van een aantal vertegenwoordigers in de lood-paragenese van de Clara-mijn. Zowel segnitiet, corkiet, plumbojarosiet, en dussertiet hebben in veel gevallen eenzelfde visueel voorkomen. Deze gelijkenis doet zich zowel voor op het niveau van de kleur als op het niveau van de habitus. De optisch gelijklopende kenmerken van deze mineralen zorgen ervoor dat een determinatie op zicht niet mogelijk is. Met optische verwantschap wordt bedoeld : Mineralen die naar uitzicht, in zowel kleur als vorm, aanleiding kunnen geven tot twijfel inzake éénduidige determinatie. BESCHRIJVING EN ANALYSE Segnitiet - PbFe 3 H(AsO 4 ) 2 (OH) 6 Trigonaal: In navolging van de reeds verschenen, zeer volledige, publicatie (RONDELEZ P.) over dit mineraal wordt ter herinnering een summiere beschrijving gegeven van het segnitiet voorkomen in de clara-mijn. Segnitiet komt voor in zowel de strek verkwartste Pb-houdende fluoriet (Diagonaltrum) als in het barietlichaam. In de lood-houdende fluoriet komt het veelal voor onder de vorm van spitse rhomboëders tot pseudo-oktaëdrische kristalletjes waarbij de kleur kan variëren van geel over bruin tot zwart. Zelden worden eveneens groentinten waargenomen. De kristallen zijn solitair gegroeid of komen voor als bol- en/of stervormige aggregaten. In de barietmatrix daarentegen komt segnitiet voor in de talrijke dunne holten en spleten. Veelal zijn deze gecoat met een dunne goethietlaag. Het segnitiet heeft hier eerder een plaatvormige habitus waarbij de kleur varieert van intens geel over geelgroen tot groen. De rhomboëdrische, pseudo-oktaëdrische en pseudo-kubische vormen zijn

4 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 4 eerder een zeldzaamheid. Veelal zijn de plaatvormige kristallen gegroepeerd in bolvormige aggregaten. We vertrekken bij deze gelegenheid van segnitiet als referentiemateriaal daar het mineraal het meest frekwent voorkomt binnen de besproken reeks. Dussertiet - BaFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 5.H 2 O - Trigonaal: Komt in het barietlichaam van de Clara mijn voor onder verschillende vormen. Meestal betreft het geelgroene tot donkergroene microkristallijne korstvormige aggregaten, vaak in de aanwezigheid van verweerde skorodiet of naar goethiet omgezette skorodietaggregaten. Deze vorm is typisch voor de dussertiet zoals ze recentelijk wordt gevonden. Een dergelijk voorkomen is,op basis van een eigen vaststelling, gebonden aan een verkwartste bariet matrix. Zelden worden relatief kleine enkel kristalen waargenomen. Een ander, meer zeldzaam, voorkomen van dussertiet betreft zeer mooi uitgekristalliseerde dunne pseudo-hexagonale tafelige kristallen waarbij een duidelijke intensgroene tot geelbruine kleur is waar te nemen. De groenintensiteit neemt toe naarmate de kristallen een dik tafelig karakter aannemen. De figuren 1 t.e.m 5 geven een overzicht van de evolutie in kristaldikte. Figuur1 Figuur 2 De dun tafelige, pseudohexagonale, habitus ontwikkeld zich door vergroting van het {1011} vlak tot een diktafelig kristal (fig.3). Bij het nog dikker worden, ontwikkeling van een tweede reeks rhomboëder vlakken, wordt een dipiramide gevormd van pseudohexagonale vorm (fig.3 tem 5). Figuur 3 Figuur 4

5 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 5 Figuur 5 Deze hoog kwalitatieve dussertiet werd tot op heden enkel gevonden in de zuivere niet verkwartste bariet. In het najaar van 1993 (nota bene tijdens de laatste Clara excursie met Nautilus) werden prachtige specimens geborgen, die ter plaatse als segnitiet werden gedetermineerd. Reden voor deze verwarring was de aanwezigheid van karminiet als belangrijkste begeleider. Karminiet is een lid van de lood-paragenese met formule : PbFe 2 (AsO 4 ) 2 (OH) 2 en vormt bijzonder mooie karmijn-rode stervormige aggregaten opgebouwd uit naaldvormige kristallen (Nautilus Info ). Gezien de factor lood en de eenvoudig uit te voeren determinatie van Karminiet leek de segnitiet vanzelfsprekend. Ook de uiterlijke kenmerken (vorm en kleur) waren in overeenstemming met het gekende voorkomen van segnitiet. Hier treedt een eerste potentiële verwarring op : Karminiet is lid van de loodparagenese, dussertiet (geen Pb in het kristal-rooster) komt voor als begeleider in een vorm die ons aan een associatie karminiet - segnitiet deed denken. Wanneer we de literatuur (Walenta K. & Rondelez P.) raadplegen vinden we steevast als één der belangrijkste begeleiders van karminiet : segnitiet! Enige twijfel was de aanwezigheid van een ander Fe- arsenaat (Skorodiet FeAsO 4.2H 2 O). Figuur 6 SEM-opname dussertiet (kristalvorm fig 3&4) Andere bronnen spreken dan weer van dussertiet voorkomend onder de vorm van pseudo-oktaëders waarbij de kistalgrootte van 1 mm niet wordt overschreden. Verder

6 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 6 werd eveneens de steile rhomboëder als basisvorm voor dussertiet waargenomen (fig 8&9). Figuur 8 Figuur 9 Tot op heden werd op de halde door mezelf nog geen dussertiet met deze habitus geborgen. Deze basis rhomboëder komt in ieder geval veel frekwenter voor bij plumbojarosiet en corkiet. Teneinde zekerheid te verwerven over de correctheid van de benaming werd beroep gedaan op EDAX. Niettegenstaande dit geen 100% zekerheid geeft over de exacte samenstelling (semi kwalitatief) van het onderzochte specimen kon dit wel degelijk hulp bieden om hetzij segnitiet, hetzij dussertiet als mineraal uit te sluiten. Figuur 10 EDAX resultaat voor dussertiet Bovenstaande EDAX (fig 10) geeft een duidelijk beeld over de aanwezige elementen in het onderzochte specimen. Voor alle duidelijkheid geven we nog mee dat via EDAX geen gassen kunnen aangetoond worden. We gaven volgende interpretatie aan het resultaat :

7 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 7 Mogelijke namen Chemische formule Te verwachten elementen via EDAX analyse Resultaat van de EDAX analyse Dussertiet BaFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 5.H 2 O Ba, Fe, As, (Sb) Ba, Fe, As, (Sb), Si, Mg Segnitiet PbFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 6 Pb, Fe, As Ba, Fe, As, (Sb), Si, Mg Tabel 1 Analytische vergelijking tussen segnitiet en dussertiet Fundamenteel verschil tussen segnitiet en dussertiet is het voorkomen van lood (Pb) in segnitiet (afwezig in dussertiet) en het voorkomen van barium (Ba) in dussertiet (afwezig in segnitiet). De onderzochte specimens zitten op een kwarts(sio 2 ) matrix waardoor het silicium (Si) en het magnesium (Mg) die via EDAX worden gedetermineerd, als matrix-interferentie kunnen beschouwd worden. Het voorkomen van antimoon (Sb) in het onderzochte specimen sluit aan met de in de literatuur gevonden beschrijving (WALENTA K.). Daarin wordt gesteld dat het niet ondenkbeeldig is dat relatief hoge Sb (antimoon) verontreinigingen kunnen voorkomen. Dit geldt zeker niet voor alle dussertiet die in de clara-mijn wordt gevonden. Dit wordt aangetoond op basis van onderstaande EDAX-analyse. Figuur 11 EDAX resultaat voor Sb-arme dussertiet Op dit beeld zijn opnieuw de karakteristieke pieken voor dussertiet waar te nemen zonder dat Sb in het kristalrooster werd aangetoond. Beide hierboven beschreven EDAX analyses betreffen eenzelfde mineraal. De verschillen in beide beelden tonen aan dat ook een EDAX-analyse resultaat moet geïnterpreteerd worden. Op basis van het bovenstaande is een voldoende onderscheid aangetoond tussen wat eerst als segnitiet werd gezien en het finale resultaat: dussertiet. Zonder EDAX was het niet mogelijk geweest segnitiet als naam uit te sluiten. Als belangrijkste begeleiders vermelden we arseniosideriet, oliveniet, gedegen zilver en skorodiet. Zelden worden eveneens karminiet en duftiet waargenomen waarbij in deze gevallen de aanwezigheid van lood in het kristalrooster werd aangetoond (WENDEL

8 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 8 W.). Deze waarneming is geen algemeen fenomeen. De hierboven voorgestelde EDAX analyse betreft een dussertiet waarbij de belangrijkste begeleider karminiet was. Uit het resultaat kan de afwezigheid van Pb afgeleid worden. Onderstaande tabel geeft een overzicht van onze eigen ervaring met het dussertiet voorkomen in de Clara-mijn: Periode Omschrijving Matrix Begeleiders Nov Voorkomen onder de vorm van geelgroene tot intens Bariet Karminiet, oliveniet, groene pseudo-hexagonaal tafelige xls, van zeer goede kwaliteit. Zowel solitaire kristallen als aggregaten werden waargenomen. Bapharmacosideriet, skorodiet Maa Jun Maa Voorkomen onder de vorm van microkristallijne korsten van gele tot geelgroene kleur. (volledige breukvlakken bezaait met dussertiet kristalletjes.) In kwartsholtes als coating van de kwartskristallen. In zeldzame gevallen zijn duidelijke pseudo-hexagonale plaatjes waar te nemen van een gele tot geelgroene kleur. Opnieuw als microkristallijne aggregaten waarbij in het verkwartste barietlichaam verweerde vaalertsen en chalcopyriet werd opgmerkt. Bij een tweede vondst op breukvlakken zonder karminiet begeleiding. Wel werden in de buurt connelliet en langiet waargenomen. Gezien beide Cumineralen werden gevonden op en rond verweerde chalcopyriet werden ze niet als type begeleider weerhouden. Verkwartste bariet Verkwartste bariet Verkwartste bariet Tabel 2 Eigen ervaring met het dussertiet voorkomen in de Clara-mijn Skorodiet, Bapharmacosideriet Verweerde skorodiet, oliveniet, melkwitte balkv. bariet Karminiet, ged.zilver Opvallend aan bovenstaande tabel is het steeds terugkerend voorkomen van dussertiet in het al of niet verkwartste barietlichaam, in de pseudo-hexagonale habitus. Dit sluit aan met de eerdere beschrijving inzake segnitiet-vorm in relatie tot de matrix waarin het voorkomt. Er werd evenwel geen verklaring gevonden voor een mogelijke oorzaak.

9 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 9 Tekening 1 Tekening 2 Tekening 3 Tekening 4 Tekening 5 Tekening 6 Tekening 7 Tekening 8

10 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 10 Tekening 1: Tekening 2: Tekening 3: Tekening 4: Tekening 5: Tekening 6: Tekening 7: Tekening 8: Segnitiet Aggregaat van cognackleurige rhomboëdrische kristallen. Op het zelfde stuk zijn quasi zwarte kristalgroepen waar te nemen. Verzameling: K. Boydens Dussertiet Aggregaat van donkergroene pseudo-hexagonale kristallen. Deze vorm van dussertiet werd op het ogenblik verkeerdelijk als segnitiet gedetermineerd. Als belangrijkste begeleiders vermelden we goethiet, karminiet en sterk verweerde skorodiet Verzameling: K.Boydens Dussertiet Spoelvormige kristalaggregaten van een intens groene kleur op gebouwd uit duntafelige kristallen. Behoort voor dit mineraal tot de zeldzamere verschijningsvormen. Belangrijkste begeleider : Karminiet. Verzameling: K.Boydens Karminiet Egelvormige kristalaggregaten opgebouwd uit uiterst fijne naaldvormige kristallen van een intens rode kleur. Treedt op als belangrijkste begeleider van pseudo-hexagonaal uitgekristalliseerde dussertieten. Verzameling: K.Boydens Karminiet Solitaire, karmijnrode, speervormige kristallen. Komt eveneens voor in egelvormige aggregaten. Verzameling: K.Boydens Karminiet Solitaire speervormige kristallen waarbij de kleur naar de kristaltop toe overgaat, naar bijna zwart. Wordt eveneens gevonden in egelvormige aggregaten. Verzameling: K.Boydens Karminiet Kristallen met een brede basis die naar de top toe uitrafelen en aanleiding geven tot een busselvormige afwerking. Binnen deze vorm kan de kleur evolueren van karmijnrood aan de basis tot bijna zwart in het gedeelte van de beëindiging. Het omgekeerde fenomeen werd eveneens waargenomen. Verzameling: K.Boydens Corkiet Pseudo-octaëdrische kristallen van een gele tot bruingele kleur met een zeer sterke glasglans Verzameling: K.Boydens

11 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 11 Verzameling : K.Boydens Plumbojarosiet PbFe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 - Trigonaal : Dit mineraal uit de aluniet groep komt in de Clara-mijn, in zeldzame gevallen, voor onder de vorm van pseudo-hexagonale kristallen (fig. 1 t.e.m 5) waarbij de kleur kan variëren van geel over groen naar bruin tot bijna zwart. Frekwenter komt plumbojarosiet voor onder de vorm van steile rhomboëders (fig 8&9) waarbij de verwarring met segnitiet vlug kan gemaakt worden. Af en toe zijn de ribben van de spitse rhomboëder dermate afgerond dat de kristallen doen denken aan rijstkorrels. Dit werd duidelijk waargenomen op een specimen met relatief grote bijna zwarte plumbojarosieten. Andere kleinere kristalvoorkomens zijn pseudo-oktaëdrisch (fig 12) tot zelfs pseudokubisch (fig.13). Figuur 12 Pseudo octaëdrische kristalvorm

12 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 12 Deze vorm komt tot stand door sterke ontwikkeling van het rhomboëder vlak. (wanneer de grootte van dit vlak en dit van het {0001} vlak bijna gelijk zijn). Figuur 13 Pseudo-kubische kristalvorm Kleur en vorm van het mineraal laten weerom geen éénduidige determinatie toe. Als lid van de loodparagenese komen ze zowel voor in het barietlichaam als in de loodhoudende verkwartste fluorietmassa van de Diagonal Trum. Bepaalde indicaties van het voorkomen op een welbepaalde matrix kunnen het vermoeden geven dat het niet zomaar om segnitiet zou kunnen gaan. Dit betekent geenszins dat de naam plumbojarosiet zomaar kan gebruikt worden. Plumbojarosiet is meestal terug te vinden in sterk verkwartste bariet/fluoriet waarbij naast mimetiet/pyromorfiet eveneens verweerde chalcopyriet en vaalersten voorkomen. De matrix wordt gekarakteriseerd door zeer dunne spleten waarbij een goethiet / limoniet laag dient als ondergrond voor de plumbojarosiet kristallen. Zelden komen in de paragenese anglesiet en cerussiet voor. Eigenaardig genoeg werd nog geen plumbojarosiet geborgen uit een matrix waarin galeniet als zuiver, niet gecorrodeerd, mineraal voorkomt. Onderstaande EDAX laat opnieuw toe een deel van de sluier te ontrafelen.

13 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 13 Mogelijke namen Figuur 14 EDAX resultaat voor plumbojarosiet Chemische formule Te verwachten elementen via EDAX analyse Resultaat van de EDAX analyse Segnitiet PbFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 6 Pb, Fe, As Si, S, Fe, Pb Plumbojarosiet PbFe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 Pb, Fe, S Si, S, Fe, Pb Corkiet PbFe 3 (PO 4 ) (AsO 4 )(OH) 6 Pb, Fe, P, As Si, S, Fe, Pb Kintoreïet PbFe 3 (PO 4 ) 2 (OH,H 2 O) Pb, Fe, P Si, S, Fe, Pb Dussertiet BaFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 5.H 2 O Ba, Fe, As, (Sb) Si, S, Fe, Pb Tabel 3 Overzicht van mogelijke resultaten overeenkomstig de visuele determinatie Op basis van dit resultaat (fig 14) werden in onderstaande tabel (4) de potentiële mineralen die niet langer weerhouden konden worden in lichtgrijze achtergrond aangeduid. Verder werden de afwijkingen op element-afwezigheid aangeduid. Hierbij werd geen rekening gehouden met de aanwezigheid van silicium (Si) dat opnieuw als matrix interferentie (SiO 2 ) dient gezien te worden (voorkomen van plumbojarosiet in verkwartste bariet/fluoriet). Mogelijke namen Chemische formule Te verwachten elementen via EDAX analyse Resultaat van de EDAX analyse Segnitiet PbFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 6 Pb, Fe, As Si, S, Fe, Pb Plumbojarosiet PbFe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 Pb, Fe, S Si, S, Fe, Pb Corkiet PbFe 3 (PO 4 ) (SO 4 )(OH) 6 Pb, Fe, P, S Si, S, Fe, Pb Kintoreïet PbFe 3 (PO 4 ) 2 (OH,H 2 O) Pb, Fe, P Si, S, Fe, Pb Dussertiet BaFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 5.H 2 O Ba, Fe, As, (Sb) Si, S, Fe, Pb Tabel 4

14 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 14 Eliminatie op basis van het EDAX resultaat Vertrekkende van bovenstaande resultaten kunnen we er van uit gaan dat, rekening houdend met de matrix interferentie van het silicium (Si), slechts plumbojarosiet overblijft als mogelijke naam voor het eerdere vermoeden. Arseen (As), Fosfor (P) en antimoon (Sb) komen immers niet voor in het resultaat van de EDAX analyse, waardoor segnitiet, corkiet, kintoreïet en dussertiet worden uitgesloten Corkiet PbFe 3 (PO 4 ) (SO 4 )(OH) 6 - Trigonaal : Corkiet komt in de Clara-mijn voor als relatief kleine spitse rhomboëders (fig 8&9) of als pseudo-octaëdrische kristalen met een kleurenpallet dat kan variëren van geel over geeloranje tot intens bruin. Ook voor dit mineraal kan geen visueel onderscheid worden gemaakt met bepaalde verschijningstypes van segnitiet of van andere analoge mineralen als plumbojarosiet, kintoreïet, ea. Corkiet wordt eveneens gevonden in het verkwartste barietlichaam of in sterk verkwartste fluoriet afkomstig uit de Diagonal Trum. De matrix waarin ze voorkomen is identiek als deze waarin het eerder beschreven plumbojarosiet wordt gevonden. In tegenstelling tot de eerdere publicaties (RONDELEZ P. & WALENTA K.) zou het in onderstaand voorbeeld wel degelijk handelen over echte corkiet in die zin dat, de uitgevoerde EDAX-analyse de aanwezigheid van zwavel (S) duidelijk heeft aangetoond. In de onderzochte literatuur is steeds sprake van sulfaatvrije of sulfaatarme corkiet. Na het uitvoeren van de EDAX analyse bekwamen we het volgende resultaat: Figuur 16 EDAX-resultaat voor corkiet

15 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 15 Mogelijke Chemische formule Te verwachten Resultaat van de namen elementen via EDAX analyse EDAX analyse Segnitiet PbFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 6 Pb, Fe, As P, S, Fe, Pb Plumbojarosiet PbFe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 Pb, Fe, S P, S, Fe, Pb Corkiet PbFe 3 (PO 4 ) (SO 4 )(OH) 6 Pb, Fe, P, S P, S, Fe, Pb Kintoreïet PbFe 3 (PO 4 ) 2 (OH,H 2 O) Pb, Fe, P P, S, Fe, Pb Dussertiet BaFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 5.H 2 O Ba, Fe, As, (Sb) P, S, Fe, Pb Tabel 5 Overzicht van mogelijke resultaten overeenkomstig de visuele determinatie Ook hier werden, op basis van het resultaat van de EDAX-analyse, in onderstaande tabel de potentiële mineralen die niet langer weerhouden konden worden in lichtgrijze achtergrond aangeduid. Verder werden eveneens de afwijkingen op elementafwezigheid aangeduid. Er diende geen rekening gehouden te worden met matrix interferenties gezien de zuiverheid van het onderzochte specimen. Mogelijke Chemische formule Te verwachten Resultaat van de namen elementen via EDAX analyse EDAX analyse Segnitiet PbFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 6 Pb, Fe, As P, S, Fe, Pb Plumbojarosiet PbFe 6 (SO 4 ) 4 (OH) 12 Pb, Fe, S P, S, Fe, Pb Corkiet PbFe 3 (PO 4 ) (SO 4 )(OH) 6 Pb, Fe, P, S P, S, Fe, Pb Kintoreïet PbFe 3 (PO 4 ) 2 (OH,H 2 O) Pb, Fe, P P, S, Fe, Pb Dussertiet BaFe 3 (AsO 4 ) 2 (OH) 5.H 2 O Ba, Fe, As, (Sb) P, S, Fe, Pb Tabel 6 Eliminatie op basis van het EDAX resultaat Als belangrijkste resultaat onthouden we, het gecombineerde voorkomen van fosfor (P) en zwavel (S) in het kristalrooster van het onderzochte specimen. In bovenstaande tabel (6) met mogelijke namen voldoet enkel corkiet aan dit criterium. Gezien het ontbreken van Ba, As en Sb wordt dussertiet niet langer weerhouden. Voor segnitiet ontbreekt As. Voor plumbojarosiet is de P-piek in de EDAX-analyse er teveel aan, waar voor kintoreïet S niet in het rooster voorkomt. We gaan er dan ook van uit dat corkiet het meest waarschijnlijke resultaat van dit onderzoek is. Opvallende vaststelling bij dit alles is dat voor de mineralen corkiet en plumbojarosiet duidelijk andere begeleiders worden waargenomen dan voor segnitiet en dussertiet. Opvallend is eveneens dat alle corkiet/plumbojarosiet vondsten werden gedaan in het loodhoudende, verkwartste fluoriet materiaal uit de Diagonal Trum. Ook hier is er blijkbaar een verband (zonder verklaring) merkbaar tussen de waargenomen kristalvorm en de matrix waarin we deze mineralen hebben gevonden. Een andere belangrijke vaststelling is dat het visuele niet steeds strookt met het theoretische. Ondanks de mogelijke visuele gelijkenis tussen corkiet en plumbojarosiet

16 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 16 (voorkomen onder de vorm van pseudo-ocaëders en/of pseudo-kubussen) moet nog worden vermeld dat binnen het rooster van plumbojarosiet de kristallografische c-as twee maal zo groot in vergelijking met deze van corkiet. BESLUIT Bovenstaande voorbeelden tonen duidelijk aan dat het als amateur verzamelaar niet mogelijk is om zomaar een naam op een mineraal te kleven. In vele gevallen is het niet mogelijk om zonder wetenschappelijke ondersteuning richtinggevend te determineren. We wensen nogmaals te benadrukken dat het uitvoeren van een EDAX-analyse slechts een semi-kwalitatief resultaat oplevert en enkel een bevestiging kan zijn van een vermoedelijk correcte determinatie. Het is evenwel als amateur verzamelaar niet mogelijk om zonder ernstige financiële inspanningen een volwaardige kwalitatieve analyse op de geborgen specimens uit te voeren. We troosten ons dan ook bij de gedachte dat het visueel verwachte resultaat, via semi-kwalitatieve weg, werd bevestigd. De via EDAX onderzochte specimens worden steevast in de verzameling omschreven als : <NAAM MINERAAL>? EDAX analyse VINDPLAATS DATUM Op deze manier proberen we een zo objectief mogelijk geheel op te bouwen. Opmerking: Het gebruik van de EDAX ter bevestiging van bepaalde verwachtingen kan niet altijd voldoende duidelijkheid brengen. Ik denk hier bvb aan een EDAX analyse van een aantal metaal-sulfiden waarbij het EDAX-resultaat voor twee verschillende mineralen identiek kan zijn. Voor dergelijke gevallen zal de onduidelijkheid blijven bestaan. Dankwoord - Vooreerst een oprechte dank aan Pierre Rondelez voor het kritisch nalezen van het manuscript. Zonder hem had ik nooit de passie van de Clara in al zijn facetten leren kennen. - Dank aan W. Bohyn, Labo voor Elektronenmicroscopie, R.U.G., voor zijn ondersteuning bij het uitvoeren van de EDAX-analyses. - Eveneens een woordje van dank aan Eddy Van Der Meersche voor de immer prachtige kleurenfoto s en aan Etienne Martens voor de kristalfiguren. - Verder dank ik eveneens alle mede-excursisten (over de jaren heen) voor de vele aangename en schitterende momenten zowel op als naast de storthopen van de verwerkingsfabriek in Kirnbach.

17 MINERALEN VAN DE CLARA-MIJN, OBERWOLFACH, ZWARTE WOUD, DUITSLAND 17 Literatuur KAISER, H., 1984, Die Grube Clara zu Wolfach im Schwarzwald, Freiburg im Breisgau Verlag, 102 p. ROBERTS, W.L.et al., 1989,Encyclopedia of Minerals (Second Edition), Van Nostrand Reinhold Company, New York, 979 p. RONDELEZ, P., 1993, Mineralen van de Clara-mijn, Oberwolfach, Zwarte woud: Segnitiet, Nautilus Info, 3 p RONDELEZ, P., 1997, Loodmineralen van de Clara-mijn, Oberwolfach, Zwarte Woud (D), Nautilus Info, Dec 97, p77 e.v. WALENTA, K., 1992, Die Mineralien des schwarzwaldes ind ihre Fundstellen, C. Weise Verlag München, 336 p. WEISS, S. et al, 1994, Das groβe Lapis Mineralienverzeichnis, C. Weise Verlag München, 303 p. WENDEL, W.et.al, 2001, Lapis Mineralien Magazin, Jg.26, Nr 7/8, Die Mineralien der Grube Clara bei Oberwolfach im Schwarzwald, p 27 e.v.

De mineralen van Les Montmins: klein maar fijn

De mineralen van Les Montmins: klein maar fijn Oude wolframmijn in noordwestelijk Massif Central (F): De mineralen van Les Montmins: klein maar fijn door Paul Mestrom pmestrom@home.nl, http://members.home.nl/pmestrom Het mijntje Les Montmins ligt ongeveer

Nadere informatie

TWEELINGKRISTALLEN. Inleiding. Tweelingen van aragoniet. door drs. E.A.J. Burke Instituut voor Aardwetenschappen Vrije Universiteit, Amsterdam

TWEELINGKRISTALLEN. Inleiding. Tweelingen van aragoniet. door drs. E.A.J. Burke Instituut voor Aardwetenschappen Vrije Universiteit, Amsterdam TWEELINGKRISTALLEN door drs. E.A.J. Burke Instituut voor Aardwetenschappen Vrije Universiteit, Amsterdam Inleiding Als mineralen onbelemmerd kunnen groeien vormen zij kristallen met hun eigen karakteristieke

Nadere informatie

Vier mineralen van de Wannenköpfe (Eifel): jeremejeviet, pseudobrookiet, noseaan en titaniet

Vier mineralen van de Wannenköpfe (Eifel): jeremejeviet, pseudobrookiet, noseaan en titaniet Vier mineralen van de Wannenköpfe (Eifel): jeremejeviet, pseudobrookiet, noseaan en titaniet door Fred Kruijen f.kruijen@planet.nl Jeremejeviet Hexagonaal, AkB 5Oi5(OH)3 De "blue-ones"... prachtige, zeer

Nadere informatie

Kristalvormen en de vorm van kristallen. Het terugvinden van vlakken met bekende Millerindices. Inleiding

Kristalvormen en de vorm van kristallen. Het terugvinden van vlakken met bekende Millerindices. Inleiding Afb. 38. Kristallen van galeniet (A) en pyriet (C) met het kubische assenkruis (B). lend van lengte zijn. Door de gelijke verhoudingen krijgen de twee vlakken wel dezelfde indices. Het terugvinden van

Nadere informatie

De Miller-indices van kristalvlakken

De Miller-indices van kristalvlakken De Miller-indices van kristalvlakken Drs. E.A.J. Burke Instituut voor Aardwetenschappen Vrije Universiteit, Amsterdam. Inleiding In bijna alle publicaties over mineralen komt men bij de beschrijving van

Nadere informatie

5 Formules en reactievergelijkingen

5 Formules en reactievergelijkingen 5 Formules en reactievergelijkingen Stoffen bestaan uit moleculen en moleculen uit atomen (5.1) Stoffen bestaan uit moleculen. Een zuivere stof bestaat uit één soort moleculen. Een molecuul is een groepje

Nadere informatie

CVS_0400_GWL_1. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken

CVS_0400_GWL_1. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam naam grondwaterlichaam naam grondwatersysteem naam stroomgebied Oligoceen Aquifersysteem (gespannen) Centraal Vlaams Systeem Schelde Karakteristieken

Nadere informatie

namen formules ionogene stoffen van Als je de negatieve ionen (behalve OH - ) koppelt aan H + - ionen ontstaan verbindingen die men zuren noemt.

namen formules ionogene stoffen van Als je de negatieve ionen (behalve OH - ) koppelt aan H + - ionen ontstaan verbindingen die men zuren noemt. namen en formules van ionogene stoffen CH 3 COO - acetaat afkomstig van azijnzuur (ethaanzuur) C 2 O 4 samengestelde ionen HC 2 O 4 - oxalaat beide afkomstig van oxaalzuur (ethaandizuur) waterstofoxalaat

Nadere informatie

MS_0100_GWL_1. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken. Quartair Aquifersysteem Maassysteem Maas.

MS_0100_GWL_1. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken. Quartair Aquifersysteem Maassysteem Maas. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam naam grondwaterlichaam naam grondwatersysteem naam stroomgebied Quartair Aquifersysteem Maassysteem Maas Karakteristieken oppervlakte (km²) 876

Nadere informatie

The Caldbeck Fells Engeland De Carrock mijn en de Roughton Gill mijn (Wolfram, Lood, zink en koper)

The Caldbeck Fells Engeland De Carrock mijn en de Roughton Gill mijn (Wolfram, Lood, zink en koper) The Caldbeck Fells Engeland De Carrock mijn en de Roughton Gill mijn (Wolfram, Lood, zink en koper) Inhoud; Ligging Carrock mijn en Roughton Gill mijn Geologische informatie Condities van ontstaan van

Nadere informatie

IN SLIJPPLAATJES LAACHER SEE-GESTEENTE. door J. Stemvers - van Bemmel

IN SLIJPPLAATJES LAACHER SEE-GESTEENTE. door J. Stemvers - van Bemmel LAACHER SEE-GESTEENTE IN SLIJPPLAATJES door J. Stemvers - van Bemmel Veel typische gesteentekenmerken kunnen pas bij het bekijken van slijpplaatjes onder de mikroskoop opgemerkt worden. We zullen met behulp

Nadere informatie

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid. Verwerking van gecensureerde waarden

Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid. Verwerking van gecensureerde waarden Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Dienst Kwaliteit van medische laboratoria Verwerking van gecensureerde waarden 1 ste versie Pr. Albert (februari 2002) 2 de versie Aangepast door WIV (toepassingsdatum:

Nadere informatie

Apatiet, de mooie bedrieger

Apatiet, de mooie bedrieger Apatiet, de mooie bedrieger Kleur, vorm en chemie naar aanleiding van vondsten in het Binn-dal, Wallis, Zw. door Paul Mestrom pmestrom@home.nl, http://members.home.nl/pmestrom/ Afgelopen zomer verbleef

Nadere informatie

ZUIVERE STOF één stof, gekenmerkt door welbepaalde fysische constanten zoals kooktemperatuur, massadichtheid,.

ZUIVERE STOF één stof, gekenmerkt door welbepaalde fysische constanten zoals kooktemperatuur, massadichtheid,. PARATE KENNIS CHEMIE 4 e JAAR SCHEMA ZUIVERE STOF één stof, gekenmerkt door welbepaalde fysische constanten zoals kooktemperatuur, massadichtheid,. MENGSEL bestaat uit meerdere zuivere stoffen, de kooktemperatuur,

Nadere informatie

Voorstelling van moleculen en atomen in chemische symbolentaal

Voorstelling van moleculen en atomen in chemische symbolentaal Voorstelling van moleculen en atomen in chemische symbolentaal 1 Atoomsoorten of chemische elementen De verschillende soorten atomen worden elementen genoemd. Momenteel zijn er 116 chemische elementen

Nadere informatie

SS_1300_GWL_4. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken

SS_1300_GWL_4. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam naam grondwaterlichaam naam grondwatersysteem naam stroomgebied Sokkel+Krijt Aquifersysteem (gespannen deel) Sokkelsysteem Schelde Karakteristieken

Nadere informatie

Complementariteit van Micro-XRF en SEM-EDX in materiaalonderzoek. Jens Lenaerts

Complementariteit van Micro-XRF en SEM-EDX in materiaalonderzoek. Jens Lenaerts Complementariteit van Micro-XRF en SEM-EDX in materiaalonderzoek Jens Lenaerts Overzicht Specificaties Micro-XRF Specificaties SEM-EDX Vergelijkende studie van Micro-XRF vs. SEM-EDX Toepassingen in materiaalonderzoek

Nadere informatie

KPS_0120_GWL_2. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken

KPS_0120_GWL_2. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam naam grondwaterlichaam naam grondwatersysteem naam stroomgebied Duin- en kreekgebieden Oostvlaamse polders Kust- en Poldersysteem Schelde Karakteristieken

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1, 2.4, 4, 5.1 t/m 5.3

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1, 2.4, 4, 5.1 t/m 5.3 Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1, 2.4, 4, 5.1 t/m 5.3 Samenvatting door een scholier 1619 woorden 9 oktober 2005 7,2 12 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Pulsar chemie Scheikunde, hoofstuk 1, 2.4,

Nadere informatie

Solepura is gelegen in de Noord centrale provincie van Sri Lanka, ruim 3 uur rijden vanaf vliegveld Colombo naar het Noorden.

Solepura is gelegen in de Noord centrale provincie van Sri Lanka, ruim 3 uur rijden vanaf vliegveld Colombo naar het Noorden. Waterzuivering regio Solepura, Sri Lanka Solepura is gelegen in de Noord centrale provincie van Sri Lanka, ruim 3 uur rijden vanaf vliegveld Colombo naar het Noorden. In mei 2012 ging Father Ajith Rohan

Nadere informatie

Verslag geologie excursie ochtend van 4 september.

Verslag geologie excursie ochtend van 4 september. Verslag geologie excursie ochtend van 4 september. Verslaggever: Rinus Coesel Locaties van de excursie: Met eigen vervoer hebben wij onder leiding van Hans de Jong de volgende locaties bezocht: Nr Locatie

Nadere informatie

1) Stoffen, moleculen en atomen

1) Stoffen, moleculen en atomen Herhaling leerstof klas 3 1) Stoffen, moleculen en atomen Scheikundigen houden zich bezig met stoffen. Betekenissen van stof zijn onder andere: - Het materiaal waar kleding van gemaakt is; - Fijne vuildeeltjes;

Nadere informatie

CHEMIE 1 Hoofdstuk 7 Chemische binding I. HOOFDSTUK 7: Chemische binding I

CHEMIE 1 Hoofdstuk 7 Chemische binding I. HOOFDSTUK 7: Chemische binding I HOOFDSTUK 7: Chemische binding I 1 7.1 DE IONENBINDING metaal M X niet-metaal lage IE e hoge EA kation M + X coulombische attractie: IONAIRE BINDING ionen anion 2 Vb. Li [He] 2s 1 F [He] 2s 2 2p 5 + e

Nadere informatie

De metallische elementen in de mineralen

De metallische elementen in de mineralen De metallische elementen in de mineralen J. Tichelman. Mineralen zijn, behoudens de sporadisch vrij voorkomende elementen, samengesteld uit verbindingen van verschillende elementen. In de lijst van elementen

Nadere informatie

CVS_0160_GWL_1. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken

CVS_0160_GWL_1. Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam. Karakteristieken Stroomgebiedbeheerplan - informatie per grondwaterlichaam naam grondwaterlichaam naam grondwatersysteem naam stroomgebied Pleistocene Afzettingen (freatisch) Centraal Vlaams Systeem Schelde Karakteristieken

Nadere informatie

gelijk aan het aantal protonen in de kern. hebben allemaal hetzelfde aantal protonen in de kern.

gelijk aan het aantal protonen in de kern. hebben allemaal hetzelfde aantal protonen in de kern. 1 Atoombouw 1.1 Atoomnummer en massagetal Er bestaan vele miljoenen verschillende stoffen, die allemaal zijn opgebouwd uit ongeveer 100 verschillende atomen. Deze atomen zijn zelf ook weer opgebouwd uit

Nadere informatie

Maken van siliconen uit zand

Maken van siliconen uit zand Maken van siliconen uit zand Onderzoeksvraag Kunnen we siliconen maken uit zand? Voorbereiding Begrippen als achtergrond voor experiment exotherme reactie redoxreacties Materiaal + stoffen - oogbescherming

Nadere informatie

25 ste Vlaamse Chemie-Olympiade 2008

25 ste Vlaamse Chemie-Olympiade 2008 25 ste Vlaamse Chemie-Olympiade 2008 Schiftingsproef 13 februari 2008 Je naam en voornaam: Je adres: De naam van je school: Het adres van je school: Je leerjaar: Aantal uur chemie dat je dit schooljaar

Nadere informatie

1 Voedingselementen Voedingselementen Zuurgraad Elektrische geleidbaarheid (EC) Afsluiting 14

1 Voedingselementen Voedingselementen Zuurgraad Elektrische geleidbaarheid (EC) Afsluiting 14 Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Voedingselementen 9 1.1 Voedingselementen 9 1.2 Zuurgraad 12 1.3 Elektrische geleidbaarheid (EC) 13 1.4 Afsluiting 14 2 Kunstmeststoffen 15 2.1 Indeling kunstmeststoffen

Nadere informatie

Koninklijke Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem secretariaat@minerant.org 03 4408987 www.minerant.

Koninklijke Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem secretariaat@minerant.org 03 4408987 www.minerant. Koninklijke Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem secretariaat@minerant.org 03 4408987 www.minerant.org MKA activiteiten : - vergaderingen Het Elzenhof, Edegem -

Nadere informatie

Slakkenmineralen van de Rammelsberg (Harz)

Slakkenmineralen van de Rammelsberg (Harz) Slakkenmineralen van de Rammelsberg (Harz) door Wim van den Berg en Cees van Loon Inleiding Steeds meer mineralenverzamelaars raken geïnteresseerd in mineralen, ontstaan uit slakken. De bekendheid van

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde H3 Reacties

Samenvatting Scheikunde H3 Reacties Samenvatting Scheikunde H3 Reacties Samenvatting door L. 710 woorden 7 december 2016 6,8 24 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Chemie overal Scheikunde Hoofdstuk 3: Reacties 3.2 Kenmerken van een chemische

Nadere informatie

Bijlage 44 bij besluit V1. Maaike Vandorpe, Marina Van Bos Datum van het verslag: 10 november 2017

Bijlage 44 bij besluit V1. Maaike Vandorpe, Marina Van Bos Datum van het verslag: 10 november 2017 Analyserapport Bijlage 44 bij besluit 2017-2805-V1 V&V Gemeente: Instelling of verzameling: Type van object: Breda [NL] Kasteel van Breda Deuromlijsting en muurconsole Aanvrager: Dossiernummer KIK: 2017.13729

Nadere informatie

Vlaamse Chemie Olympiade 36ste editie Eerste ronde

Vlaamse Chemie Olympiade 36ste editie Eerste ronde Vlaamse Olympiades voor Natuurwetenschappen KU Leuven epartement hemie elestijnenlaan 200F bus 2404 3001 Heverlee Tel.: 016-32 74 71 E-mail: info@vonw.be www.vonw.be Vlaamse hemie Olympiade 36ste editie

Nadere informatie

Hoofdstuk 2: Kritisch reflecteren 2.1. Kritisch reflecteren: definitie Definitie: Kritisch reflecteren verwijst naar een geheel van activiteiten die

Hoofdstuk 2: Kritisch reflecteren 2.1. Kritisch reflecteren: definitie Definitie: Kritisch reflecteren verwijst naar een geheel van activiteiten die Hoofdstuk 2: Kritisch reflecteren 2.1. Kritisch reflecteren: definitie Definitie: Kritisch reflecteren verwijst naar een geheel van activiteiten die worden uitgevoerd om uit het gevonden bronnenmateriaal

Nadere informatie

Tentamen Anorganische Chemie I

Tentamen Anorganische Chemie I Tentamen Anorganische Chemie I 29-3-2006 et tentamen bestaat uit vijf onderdelen (A,, C, D en E). De eerste tien vragen zijn meerkeuze vragen, het is hierbij voldoende om het nummer van de vraag en het

Nadere informatie

Invloed aswolk van de vulkaanuitbarsting in IJsland op de concentraties van sulfaat, fluoride en (zware) metalen in regenwater

Invloed aswolk van de vulkaanuitbarsting in IJsland op de concentraties van sulfaat, fluoride en (zware) metalen in regenwater Invloed aswolk van de vulkaanuitbarsting in IJsland op de concentraties van sulfaat, fluoride en (zware) metalen in regenwater Eric van der Swaluw & Hans Verboom, Centrum voor Milieu Monitoring (CMM),

Nadere informatie

Bepaal het atoomskelet van de verbinding

Bepaal het atoomskelet van de verbinding MODULE 2 Bijlage 1 Stappenplan voor het schrijven van een goede Lewisformule Het vinden van een goede lewisformule voor een gegeven brutoformule is niet altijd eenvoudig. Bijna altijd kan je aan de hand

Nadere informatie

De Miller-indices van kristalvlakken

De Miller-indices van kristalvlakken De Miller-indices van kristalvlakken Drs. E.A.J. Burke Instituut voor Aardwetenschappen Vrije Universiteit, Amsterdam [Het nu volgende hoofdstuk is grotendeels reeds gepubliceerd in Gea, vol. 10 (1978),

Nadere informatie

Hoofdstuk 4 Het schakelen van weerstanden.

Hoofdstuk 4 Het schakelen van weerstanden. Hoofdstuk 4 Het schakelen van weerstanden.. Doel. Het is de bedoeling een grote schakeling met weerstanden te vervangen door één equivalente weerstand. Een equivalente schakeling betekent dat een buitenstaander

Nadere informatie

De fosfaatmineralen van Blaton (Henegouwen, België)

De fosfaatmineralen van Blaton (Henegouwen, België) nemingen die het bestaan van deze laag kunnen bevestigen, en de eigenschappen ervan met wat grotere precisie kunnen bepalen. Literatuur Binnenkort verschijnen twee wetenschappelijke artikelen waarin meer

Nadere informatie

Bepaling van het gehalte aan vrij cyanide met behulp van continue doorstroomanalyse

Bepaling van het gehalte aan vrij cyanide met behulp van continue doorstroomanalyse Bepaling van het gehalte aan vrij cyanide met behulp van continue doorstroomanalyse februari 2012 Pagina 1 van 5 WAC/III/C/030 INHOUD 1 TOEPASSINGSGEBIED... 3 2 AANVULLINGEN BIJ ISO 14403:2002... 3 3 DEFINITIES...

Nadere informatie

universele gasconstante: R = 8,314 J K -1 mol -1 Avogadroconstante: N A = 6,022 x 10 23 mol -1 normomstandigheden:

universele gasconstante: R = 8,314 J K -1 mol -1 Avogadroconstante: N A = 6,022 x 10 23 mol -1 normomstandigheden: Nuttige gegevens: universele gasconstante: R = 8,314 J K -1 mol -1 vogadroconstante: N = 6,022 x 10 23 mol -1 normomstandigheden: θ = 0 p = 1013 hpa molair volume van een ideaal gas onder normomstandigheden:

Nadere informatie

Omgekeerde osmose installatie

Omgekeerde osmose installatie Omgekeerde osmose installatie Categorie: Waterwaarden en filtratie Voor veel aquarianen is osmosewater een begrip, waar mythische krachten aan worden verbonden. Voor een ander is het kweekwater met een

Nadere informatie

Aanvullende tekst bij hoofdstuk 1

Aanvullende tekst bij hoofdstuk 1 Aanvullende tekst bij hoofdstuk 1 Wortels uit willekeurige getallen In paragraaf 1.3.5 hebben we het worteltrekalgoritme besproken. Dat deden we aan de hand van de relatie tussen de (van tevoren gegeven)

Nadere informatie

http://www.kuurwater.nl/gebruik.html

http://www.kuurwater.nl/gebruik.html http://www.kuurwater.nl/gebruik.html Overgewicht, vermoeidheid, veel zitten, stress, dat zijn problemen die vaak te maken hebben met het leven van vandaag. De hydroxydase kuur kan u helpen deze problemen

Nadere informatie

1. Probleemstelling formuleren en sleutelwoorden bepalen.

1. Probleemstelling formuleren en sleutelwoorden bepalen. 1. Probleemstelling formuleren en sleutelwoorden bepalen. Vooraleer je aan een literatuuronderzoek begint, is het belangrijk om voldoende informatie over je onderwerp te verzamelen via vakwoordenboeken,

Nadere informatie

De toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter

De toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter De toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter Water en kooldioxide zijn qua hoeveelheid de belangrijkste bouwstoffen voor planten. Van andere voedingsstoffen hebben ze minder nodig, al zijn die wel

Nadere informatie

Toets HAVO 4 Chemie Hfdst. 2 Schatkamer aarde

Toets HAVO 4 Chemie Hfdst. 2 Schatkamer aarde Toets HAVO 4 Chemie Hfdst. 2 Schatkamer aarde Opgave 1 Op het etiket van een pot pindakaas staat als een van de ingrediënten magnesium genoemd. Scheikundig is dit niet juist. Pindakaas bevat geen magnesium

Nadere informatie

Totaal cyanide met behulp van continue doorstroomanalyse

Totaal cyanide met behulp van continue doorstroomanalyse Compendium voor monsterneming en analyse in uitvoering van het Materialendecreet en het Bodemdecreet Totaal cyanide met behulp van continue doorstroomanalyse Versie september 2015 CMA/2/I/C.2.2 1 TOEPASSINGSGEBIED

Nadere informatie

Samenvatting nanokristallen gedoteerde spectroscopie

Samenvatting nanokristallen gedoteerde spectroscopie Samenvatting Dit proefschrift behandelt de eigenschappen van een speciale klasse van halfgeleiders (halfgeleiders zijn materialen die veel slechter geleiden dan een metaal, maar nog altijd veel beter dan

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een

Nadere informatie

Samenvatting: Scheikunde H4 Reacties met zoutoplossingen. Don van Baar Murmelliusgymnasium Leerjaar

Samenvatting: Scheikunde H4 Reacties met zoutoplossingen. Don van Baar Murmelliusgymnasium Leerjaar Samenvatting: Scheikunde H4 Reacties met zoutoplossingen Don van Baar Murmelliusgymnasium Leerjaar 2011-2012 Murmellius2014 www.compudo.nl/murmellius2014 Scheikunde H4: Reacties met zoutoplossingen Samenvatting

Nadere informatie

Het smelten van tin is géén reactie.

Het smelten van tin is géén reactie. 3 Reacties Reacties herkennen (3.1 en 3.2 ) Een chemische reactie is een gebeurtenis waarbij stoffen verdwijnen en nieuwe stoffen ontstaan. Bij een reactie verdwijnen de beginstoffen. Er ontstaan nieuwe

Nadere informatie

Een vindplaats van mineralen in Nederland: de Winterswijkse steengroeve.

Een vindplaats van mineralen in Nederland: de Winterswijkse steengroeve. Een vindplaats van mineralen in Nederland: de Winterswijkse steengroeve. W. Peletier en H.W. Oosterink Nederlandse verzamelaars van mineralen die hun collectie door zélf zoeken proberen uit te breiden,

Nadere informatie

DETERMINATIE SLEUTEL VOOR DE NEDERLANDSE HEIDELIBELLEN

DETERMINATIE SLEUTEL VOOR DE NEDERLANDSE HEIDELIBELLEN DETERMINATIE SLEUTEL VOOR DE NEDERLANDSE HEIDELIBELLEN VRAAG 1: Zijn de onderzijdes van de ogen blauw tot grijzig gekleurd? (bestudeer voorbeeld 1.1) JA, NEE, De onderzijdes van de ogen zijn duidelijk

Nadere informatie

REGLEMENT JEUGD CUP DRESSUUR 2010

REGLEMENT JEUGD CUP DRESSUUR 2010 REGLEMENT JEUGD CUP DRESSUUR 2010 1. Toelatingsvoorwaarden 1.1. Leeftijd: - De wedstrijden zijn enkel toegankelijk voor deelnemers van het basis- en secundair onderwijs, inclusief scholen met voltijdse

Nadere informatie

Verscherpen van foto s (Adobe Photoshop CS3)

Verscherpen van foto s (Adobe Photoshop CS3) Verscherpen van foto s (Adobe Photoshop CS3) Ga je voor de beste kwaliteit van je foto, in webpresentatie of afdruk? Lees dan verder, want het verscherpen van beeldmateriaal is een kritische stap in de

Nadere informatie

PRACTICUM CHEMIE KLEUREN

PRACTICUM CHEMIE KLEUREN PRACTICUM CHEMIE KLEUREN Tijdens de labo s komen we in contact met vele stoffen. Elk met een eigen kleur, geur, viscositeit, Op het eindtest kan het gebeuren dat de kleuren van bepaalde stoffen gevraagd

Nadere informatie

1. MORFOLOGIE VAN KRISTALLEN, EEN EERSTE KENNISMAKING 1

1. MORFOLOGIE VAN KRISTALLEN, EEN EERSTE KENNISMAKING 1 INHOUD 1. MORFOLOGIE VAN KRISTALLEN, EEN EERSTE KENNISMAKING 1 1.1. een stukje geschiedenis 3 1.2. het uiterlijk van kristallen 5 1.3. de wet van Stensen 7 1.4. zones en zone-assen 10 1.5. clinografische

Nadere informatie

Klas 4 GT. Atomen en ionen 3(4) VMBO-TG

Klas 4 GT. Atomen en ionen 3(4) VMBO-TG Klas 4 GT Atomen en ionen 3(4) VMBO-TG De kracht van het atoom Een atoom bevat enorme krachten proefwerkstof Proefwerk 14-10-05 Nask2 3(4) VMBO TG deel B hoofdstuk3 Hoofdstuk 4 atomen en ionen blz2 tot

Nadere informatie

Oefententamen CTO dell II (2009-2010)

Oefententamen CTO dell II (2009-2010) 1 Oefententamen CTO dell II (009-010) Schrijf duidelijk je naam en studentnummer op Tentamenduur: 3 uur Totale punten: 40 1. De volgende vragen betreffen de perovskieten met de formule ABO 3. (18p) a)

Nadere informatie

Cursus Chemie 5-1. Hoofdstuk 5: KWANTITATIEVE ASPECTEN VAN CHEMISCHE REACTIES 1. BELANGRIJKE BEGRIPPEN. 1.1. Relatieve Atoommassa (A r)

Cursus Chemie 5-1. Hoofdstuk 5: KWANTITATIEVE ASPECTEN VAN CHEMISCHE REACTIES 1. BELANGRIJKE BEGRIPPEN. 1.1. Relatieve Atoommassa (A r) Cursus Chemie 5-1 Hoofdstuk 5: KWANTITATIEVE ASPECTEN VAN CHEMISCHE REACTIES 1. BELANGRIJKE BEGRIPPEN 1.1. Relatieve Atoommassa (A r) A r = een onbenoemd getal dat de verhouding weergeeft van de atoommassa

Nadere informatie

Verse of oude melk. 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is?

Verse of oude melk. 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is? Verse of oude melk 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Zuren, basen, zuur-base-indicator b. Materiaal + stoffen Materiaal:

Nadere informatie

CHEMISCHE FORMULES: hulpmiddel, geen toverspreuken IV *) Verwantschap. Terug naar de horeca. door drs. W. R. Moorer

CHEMISCHE FORMULES: hulpmiddel, geen toverspreuken IV *) Verwantschap. Terug naar de horeca. door drs. W. R. Moorer CHEMISCHE FORMULES: hulpmiddel, geen toverspreuken IV * door drs. W. R. Moorer Het samenraapsel van letters en cijfers dat chemische formule" heet is er niet alleen voor chemici en mineralogen, maar is

Nadere informatie

De accreditatie werd uitgereikt aan/ L'accréditation est délivrée à/ The accreditation is granted to/ Die akkreditierung wurde erteilt für:

De accreditatie werd uitgereikt aan/ L'accréditation est délivrée à/ The accreditation is granted to/ Die akkreditierung wurde erteilt für: Bijlage bij accreditatie-certificaat Annexe au certificat d'accréditation Annex to the accreditation certificate Beilage zur Akkreditatierungszertifikat 132-TEST NBN EN ISO/IEC 17025:2005 Versie/Version/Fassung

Nadere informatie

gea De Wannenköpfe (Eifel): een beste vindplaats voor rutiel

gea De Wannenköpfe (Eifel): een beste vindplaats voor rutiel gea driemaandelijks tijdschrift van de Stichting Geologische Aktiviteiten voor belangstellenden in de geologie, mineralogie en paleontologie december 2007, vol. 40, nr. 4, pag. 117-149 ISSN 0167-4692 De

Nadere informatie

Grip op voeding Plantsapme*ngen vs wateranalyses

Grip op voeding Plantsapme*ngen vs wateranalyses Grip op voeding Plantsapme*ngen vs wateranalyses Landelijke Glasgroente dag De toekomst van de tuinbouw Sjoerd Smits, HortiNova Joan Timmermans NovaCropControl Even voorstellen Sinds 003 bezig met plantsapmengen

Nadere informatie

De Commissie voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer,

De Commissie voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, COMMISSIE VOOR DE BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER ADVIES Nr 07 / 96 van 22 april 1996 ------------------------------------------- O. ref. : 10 / A / 96 / 011 BETREFT : Ontwerp van koninklijk

Nadere informatie

2. BESCHRIJVING 2.1 ALGEMENE GEGEVENS CONCEPT

2. BESCHRIJVING 2.1 ALGEMENE GEGEVENS CONCEPT Bladnr. 1 van 6 2. BESCHRIJVING 2.1 ALGEMENE GEGEVENS Bladnr. 2 van 6 PAR 01 TEKENINGEN... 02 PEILEN EN HOOFDAFMETINGEN... 03 KWALITEITSBORGING Bij het opstellen van een kwaliteitsplan, zoals bedoeld in

Nadere informatie

MIRA-T Kwaliteit oppervlaktewater. Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten DPSIR

MIRA-T Kwaliteit oppervlaktewater. Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten DPSIR Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten belasting oppervlaktewater (1995=100) 120 100 80 60 40 P landbouw N landbouw N huishoudens P huishoudens CZV huishoudens N

Nadere informatie

Cursus Chemie 2-1. Hoofdstuk 2: Chemische bindingen 1. INLEIDING

Cursus Chemie 2-1. Hoofdstuk 2: Chemische bindingen 1. INLEIDING Cursus Chemie 2-1 Hoofdstuk 2: Chemische bindingen 1. INLEIDING In hoofdstuk 1 hebben we geleerd over de atoombouw. De atoomstructuur bepaalt de chemische en fysische eigenschappen van de stoffen. In chemische

Nadere informatie

In het dagelijks leven - Mooi om te weten

In het dagelijks leven - Mooi om te weten In het dagelijks leven - Mooi om te weten Zoek het eens op. Je kan hiertoe gebruiken: www.periodictableonline.org of CD-rom Een elementaire wereld (EOS- mei 2002). 1 Rangschikking volgens % voorkomen in

Nadere informatie

1. Soorten wetenschappelijke informatiebronnen

1. Soorten wetenschappelijke informatiebronnen 1. Soorten wetenschappelijke informatiebronnen Wanneer je als student in het hoger onderwijs de opdracht krijgt om te zoeken naar wetenschappelijke informatie heb je de keuze uit verschillende informatiebronnen.

Nadere informatie

Bouwstoffenbesluit (BSB)

Bouwstoffenbesluit (BSB) TOETSING IMMISSIE VAN NIET-VORMGEGEVEN BOUWSTOFFEN 1 Voor de toepasbaarheid van niet-vormgegeven bouwstoffen en vormgegeven bouwstoffen waarvan de uitloging niet-diffusiebepaald is vindt een toetsing plaats

Nadere informatie

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD EUROPESE COMMISSIE Brussel, 18.12.2013 COM(2013) 917 final 2013/0448 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD betreffende de aanvaarding van de wijziging van het Protocol van 1999 inzake vermindering

Nadere informatie

SURVEILLANCE VAN DE MULTIRESISTENTE STAPHYLOCOCCUS AUREUS (MRSA) IN DE BELGISCHE ZIEKENHUIZEN. Tweede surveillancerapport : tweede semester 1994

SURVEILLANCE VAN DE MULTIRESISTENTE STAPHYLOCOCCUS AUREUS (MRSA) IN DE BELGISCHE ZIEKENHUIZEN. Tweede surveillancerapport : tweede semester 1994 IHE SURVEILLANCE VAN DE MULTIRESISTENTE STAPHYLOCOCCUS AUREUS (MRSA) IN DE BELGISCHE ZIEKENHUIZEN Tweede surveillancerapport : tweede semester 1994 Inleiding Resultaten 1. Deelname Niettegenstaande een

Nadere informatie

Metaalstructuren en toestandsdiagram. Metaalstructuren en toestandsdiagram. Metaalstructuren en toestandsdiagram. Metaalstructuren en toestandsdiagram

Metaalstructuren en toestandsdiagram. Metaalstructuren en toestandsdiagram. Metaalstructuren en toestandsdiagram. Metaalstructuren en toestandsdiagram en toestandsdiagram en toestandsdiagram De Eiffeltoren (één van de nietklassieke wereldwonderen) is 317 meter hoog tot aan de top van de vlaggenstok, zonder de televisieantennes mee te rekenen. Met televisieantennes

Nadere informatie

Is het koudemiddel van de installatie vervuild? Zijn er residuen of olie in het koudemiddel? Glycolwaters / Koudedragers

Is het koudemiddel van de installatie vervuild? Zijn er residuen of olie in het koudemiddel? Glycolwaters / Koudedragers ANALYSES De Climalife aanbevelingen Koudemiddelen Is het koudemiddel van de installatie vervuild? Is er vocht aanwezig in het koudemiddel? Zijn er residuen of olie in het koudemiddel? Is er zuurheid in

Nadere informatie

IV. Chemische binding

IV. Chemische binding 1 IV. Chemische binding Waarom worden chemische bindingen gevormd? 2 zie ook Hoofdstuk 9 0 0 E = 0: kernen + elektronen; geen interactie/in rust QM atoommodel atomen gasfase C, H, H, H, H gasfase Energie

Nadere informatie

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media Hoofdstuk 14 Chemische processen bladzijde 1 Opgave 1 Wat denk je, zijn de volgende processen continuprocessen of batch-processen? a productie van verschillende soorten medicijnen b productie van verschillende

Nadere informatie

Methoden voor de bepaling van elementen

Methoden voor de bepaling van elementen Compendium voor de monsterneming, meting en analyse van water Versie oktober 2018 WAC/III/B 1 ANALYSEMETHODEN VOOR DE BEPALING VAN ELEMENTEN In onderstaande tabel is een algemeen overzicht gegeven omtrent

Nadere informatie

AFSTEMMINGSREGELING AZW-CLUBTRAININGEN, EXTERNE en EXTRA TRAININGEN Inhoudsoverzicht

AFSTEMMINGSREGELING AZW-CLUBTRAININGEN, EXTERNE en EXTRA TRAININGEN Inhoudsoverzicht Definitieve nota 17 juni 2015 AFSTEMMINGSREGELING AZW-CLUBTRAININGEN, EXTERNE en EXTRA TRAININGEN Inhoudsoverzicht 1. Situering problematiek en doelstelling afsprakennota 2. Melding en bespreking van éénmalige

Nadere informatie

de heer Uwe CORSEPIUS, secretaris-generaal van de Raad van de Europese Unie

de heer Uwe CORSEPIUS, secretaris-generaal van de Raad van de Europese Unie RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 23 december 2013 (OR. en) 18165/13 Interinstitutioneel dossier: 2013/0448 (NLE) VOORSTEL van: ingekomen: 20 december 2013 aan: Nr. Comdoc.: Betreft: ENV 1234 ENER 599

Nadere informatie

Koningin Beatrix een langlopende emissie

Koningin Beatrix een langlopende emissie Koningin Beatrix een langlopende emissie Toen op 2 januari 2002 de eerste postzegels verschenen met de waardeaanduiding uitsluitend in euro, werd een nieuw hoofdstuk toegevoegd aan de emissie-beatrix.

Nadere informatie

Datum Onze referentie Blad

Datum Onze referentie Blad Inleiding Op verzoek van Tata Steel Nederland, Wenckebachstraat 1, 1951 JZ Velsen- Noord, Nederland (hierna gerefereerd als TataSteel), heeft TNO Innovation for Life (hierna gerefereerd als TNO) onderzocht

Nadere informatie

De accreditatie werd uitgereikt aan/ L'accréditation est délivrée à/ The accreditation is granted to/ Die akkreditierung wurde erteilt für:

De accreditatie werd uitgereikt aan/ L'accréditation est délivrée à/ The accreditation is granted to/ Die akkreditierung wurde erteilt für: Bijlage bij accreditatie-certificaat Annexe au certificat d'accréditation Annex to the accreditation certificate Beilage zur Akkreditierungszertifikat 114-TEST EN ISO/IEC 17025:2005 Versie/Version/Fassung

Nadere informatie

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen

1. Elementaire chemie en chemisch rekenen In onderstaande zelftest zijn de vragen gebundeld die als voorbeeldvragen zijn opgenomen in het bijhorend overzicht van de verwachte voorkennis chemie 1. Elementaire chemie en chemisch rekenen 1.1 Grootheden

Nadere informatie

XIII. Samenvatting. Samenvatting

XIII. Samenvatting. Samenvatting XIII In dit werk wordt de invloed van dimethyldisulfide (DMDS) en van zeven potentiële additieven op het stoomkraken van n-hexaan onderzocht aan de hand van experimenten in een continu volkomen gemengde

Nadere informatie

De mineralenverzameling: ordenen, etiketteren en opbergen

De mineralenverzameling: ordenen, etiketteren en opbergen De mineralenverzameling: ordenen, etiketteren en opbergen Hugo Bender Verzamelen Wie het mineralen verzamelen te pakken heeft, zal onvermijdelijk geconfronteerd worden met de noodzaak om zijn verzameling

Nadere informatie

Steven Werbrouck 04-02-2000 Practicum 2: Schakelen van weerstanden

Steven Werbrouck 04-02-2000 Practicum 2: Schakelen van weerstanden Practicum 2: Schakelen van weerstanden 1. Situering Het komt vaak voor dat een bepaalde stroomkring meer dan één weerstand bevat. Men zegt dan dat de weerstanden op een bepaalde manier geschakeld werden.

Nadere informatie

Samenvatting Zoeken naar en leren begrijpen van speciale woorden Herkenning en de interpretatie van metaforen door schoolkinderen

Samenvatting Zoeken naar en leren begrijpen van speciale woorden Herkenning en de interpretatie van metaforen door schoolkinderen Samenvatting Zoeken naar en leren begrijpen van speciale woorden Herkenning en de interpretatie van metaforen door schoolkinderen Onderzoek naar het gebruik van metaforen door kinderen werd populair in

Nadere informatie

VIII NIEUW FORENSISCH-TECHNISCH FEIT: DE PIEKENPROFIELEN EN IMPACT OP BEWIJSCONSTRUCTIE HOF

VIII NIEUW FORENSISCH-TECHNISCH FEIT: DE PIEKENPROFIELEN EN IMPACT OP BEWIJSCONSTRUCTIE HOF VIII NIEUW FORENSISCH-TECHNISCH FEIT: DE PIEKENPROFIELEN EN IMPACT OP BEWIJSCONSTRUCTIE HOF 1. Een vijfde novum in forensisch-technische zin wordt gevormd door het volgende feit. Zoals hiervoor aangetoond

Nadere informatie

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media Hoofdstuk 5 Chemische reacties bladzijde 1 Opgave 1 Maak de volgende reactievergelijkingen kloppend: a C 3H 8O 2 4 O 2 3 CO 2 4 H 2O b P 4 5 O 2 6 H 2O 4 H 3PO 4 c 4 Al 3 O 2 2 Al 2O 3 d 2 Fe 3 Cl 2 2

Nadere informatie

7.2 Bijlage 2: bijlagen bij de habitats

7.2 Bijlage 2: bijlagen bij de habitats 7.2 Bijlage 2: bijlagen bij de habitats 7.2.1 Bijlage 2-1 Aanvulling bij de SWOT-analyse van de BWK, deel relevante zwakten van de BWK (uit Paelinckx et al. 2009, in voorbereiding). Een foutloze en gebiedsdekkende

Nadere informatie

Stoffen, structuur en bindingen

Stoffen, structuur en bindingen Hoofdstuk 1: Stoffen, structuur en bindingen Scheikunde vwo 2011/2012 www.lyceo.nl Onderwerpen Scheikunde 2011 2012 Stoffen, structuur en binding Kenmerken van Reacties Zuren en base Redox Chemische technieken

Nadere informatie

Hardell: mobiel bellen en hersentumoren aan de belzijde

Hardell: mobiel bellen en hersentumoren aan de belzijde Hardell: mobiel bellen en hersentumoren aan de belzijde Kennisbericht over een publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift: Hardell L, Carlberg M, Söderqvist F, Hansson Mild K, Meta-analysis of long-term

Nadere informatie

Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem

Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem Mineralogische Kring Antwerpen Info : P. Van den Bemdenlaan 107, 2650 Edegem secretariaat@minerant.org 03 4408987 www.minerant.org MKA activiteiten : - vergaderingen Het Elzenhof, Edegem - werkgroepen

Nadere informatie

Determinatieperikelen bij rietganzen

Determinatieperikelen bij rietganzen 1 van 5 Determinatieperikelen bij rietganzen De kennis omtrent het voorkomen van Taigarietganzen in Nederland wordt al lang geplaagd door determinatieproblemen. Het onderscheid met de tegenwoordig veel

Nadere informatie