ARCHEOLOGISCH NIEUWS 1982

Transcriptie

1 ARCHEOLOGISCH NIEUWS 1982 door H. Suurmond-van Leeuwen In 1982 verscheen de vierde jaargang van Archeologisch Bodemonderzoek. Dit 130 pagina s tellende jaarverslag van de Archeologische dingscommissie bevat behalve een algemeen overzicht een tiental andere bijdragen waarbij het onderzoek in de Breestraat een belangrijke plaats inneemt. Voor het eerst werd ook aandacht besteed aan de historische aspecten van civiel-technische werken. De eerste bijdragen in dit kader handelden over de fundering van de kraan op het Waaghoofd en de restauratie van de Doelenbrug. In november werd ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van de Archeologische Begeleidingscommissie gedurende tien dagen in de Waag de tentoonstelling 5 jaar bodemonderzoek gehouden. Deze expositie was een groot succes en trok bezoekers. Cronesteyn Bij de uitvoering van grondwerken ten behoeve van de aanleg van het Cronesteyn in de Kleine Cronesteinse- of Knotterpolder werden scherven van inheems-romeins aardewerk 200 v. Chr. 100 na Chr.) en Romeinse importscherven aangetroffen (afb. 1). Veldverkenningen leverden zeer veel Romeins materiaal over een groot gebied op, terwijl het inheemse aardewerk slechts tot een klein gebied beperkt bleef. De vindplaatsen lijken zich als een brede strook door de polder te slingeren vanaf de achterzijde van boerderij Cronestein nr. 3 tot aan Rijksweg 4 bij het tunneltje, de vroegere Mallesloot, onder deze weg. Met opzet wordt hier het woord lijken gebruikt omdat alleen daar waar sloten werden gegraven of het maaiveld werd verlaagd, materiaal kon worden verzameld. In die delen waar de grasmat intact bleef en het bodemarchief dus niet bedreigd werd, bleef het bodemonderzoek uiteraard achterwege. De scherven werden gedetermineerd door Drs. Marijke Brouwer en blijken een groot deel van de Romeinse periode te bestrijken nl. vanaf het einde van de eerste of begin tweede eeuw tot in de derde eeuw. Het ligt in de bedoeling dat dit materiaal t.z.t. in een ruimer kader bestudeerd wordt tezamen met gegevens afkomstig van opgravingen in Katwijk, Valkenburg 290

2 7. Romeins importaardewerk. Tekening A. Meyknecht. 2. Fundering Foto L. Barendregt. 291

3 3. Dullentoren. Foto L. Barendregt. en Matilo. Dullentoren Bij het vernieuwen van de en het aanleggen van riolering in de Oude Vest was men bedacht op het vinden van resten van de fundering van de stadsmuur of waltorens. Bij voorafgaande zaamheden op de Turfmarkt was de stadsmuur reeds op enige plaatsen aangetroffen. Aan de Oude Vest ter hoogte van pand nr. 39 kwam een deel van de fundering van de genaamd Dullentoren aan het licht. Wat er na het in onbruik raken van de toren als verdedigingswerk precies mee is gebeurd is niet duidelijk. Aangetroffen werd een langwerpige houten bak van 560 x 220 cm met een diepte van 120 cm. Deze bleek gevuld met dakpanpuin en was geplaatst in een in de fundering excentrisch t.o.v. het midden van de toren uitgehakte ruimte. In de bak mondde een houten gootje uit (afb. 2). Een deel van de voorzijde van de toren is inmiddels in het stadsbeeld teruggebracht en tot één meter boven het straatniveau opgebouwd (afb. 3). Het is geen restauratie geworden, het fragment van de toren is van beton 292

4 4. Fundering Haarlemmerpoort. Foto L. Barendregt. gegoten en bekleed met oude baksteen. Wel werd een waterlijst aangebracht, waarvoor de in 1965 gevonden Groenendaelstoreni in de steeg als voorbeeld diende. Overigens is de omtrek van de toren, voor zover mogelijk, in het wegdek aangegeven terwijl een plaquette op de toren of op een gevel van een nabij gelegen huis zal worden aangebracht. Haarlemmerpoort In de Steenstraat onder het westelijke trottoir en een deel van de rijweg, tussen de lste Binnenvestgracht en de Morssingel, werd dicht onder de oppervlakte van de straat de fundering van de Haarlemmer- of Rijnsburgse Poort aangetroffen (afb. 4). Deze poort werd in 1632 gebouwd naar een ontwerp van Jan Jacobsz. van Banchem. Er is een opmeting van de fundering van deze poort verricht bij de afbraak in De thans gevonden fundering kon in de rijweg helaas niet behouden blijven en werd na te zijn ingemeten goeddeels gesloopt. De onder het metselwerk aanwezige funderingspalen werden plaatselijk 150 cm afgefreesd. Het was te verwachten dat onder het trottoir en het deel van de rijweg 293

5 aan de oostzijde van Steenstraat eveneens een deel van de fundering van de poort aanwezig zou zijn. Dit bleek inderdaad het geval. De fundering is hier vrijwel behouden: vanwege de wegconstructie moest deze echter tot ca 50 cm onder het wegdek worden verwijderd. De plaats van de fundering zal in de bestrating worden aangegeven. Noordeinde Tijdens de restauratiewerkzaamheden van de panden Noordeinde en 26 kwamen acht te voorschijn. Dergelijke potten werden in de 14de en eeuw naast de haardplaats ingegraven. Ter voorkoming van brandgevaar werden hierin avonds de gloeiende kolen en asresten verzameld en met water geblust.3 Waarschijnlijk zullen ze wel in ieder huis aanwezig zijn geweest. Tot nu toe is uit Leiden echter slechts een gering aantal exemplaren bekend. worden veelal niet als zodanig herkend. Ze zijn vervaardigd van rood, meestal ongeglazuurd aardewerk en worden bij grondwerkzaamheden ten behoeve van restauratie of sloop meestal niet onderscheiden van scherven van bloempotten of ander puin. Bij de restauratie van bovengenoemde panden waren de werknemers van de firma De Bolster na het vinden van het eerste exemplaar zeer alert op verdere bodemvondsten en gingen bij de graafwerkzaamheden zeer voorzichtig te werk. Het resultaat was opmerkelijk. Uit het scherfmateriaal van acht vindplaatsen konden zes worden samengesteld terwijl van twee exemplaren alleen een deel werd gevonden. Het betreft hier zeer grote potten, soms met een gat in de bodem. Inwendig toonden zij in het onderste deel een grijs-witte aanslag terwijl het bovenste deel veelal zwart Aspotten. Tekening A. Meyknecht.

6 6. Gezicht op het bolwerk de Put. Foto afd. Monumentenzorg, Leiden. beroet was. Geen enkele pot was identiek, er waren exemplaren met en zonder oren, op standring, met aangeknepen voeten en met een holle bodem. Het lijkt er op dat er geen speciale werden vervaardigd en dat allerlei soorten potten mits van groot formaat hiervoor gebruikt werden. De hoogte van de potten varieerde van cm, de omtrek van 30 tot 35 cm (afb. 5). Bolwerk molen De Put (De Korenbloem) Na de afbraak van de Morspoortkazeme werd het terrein bouwrijp gemaakt in het kader van de in het bestemmingsplan vastgelegde woningbouw. Het was nodig om de langs het Galgewater in te zetten, dat wil zeggen de oeververdediging in de richting van het water te verplaatsen. Bij de voorbereidende werkzaamheden aan de kade stuitte men op houtconstructies. De gevonden constructies vormden een deel van de fundering van het voormalige bastion op het punt Galgewater-Morssingel. Bij de stadsuitleg van 1611 werd op de nieuwe bolwerken een aantal molens gebouwd. Op het bolwerk aan het Galgewater ten zuiden van de Morspoort verrees de korenmolen De Put, in de eeuw werd deze molen de Korenbloem genoemd. Deze werd in 1815 afgebroken. Door het vinden van de fundering was het mogelijk de vorm en plaats van het voormalige bolwerk grotendeels vast te stellen. Afb. toont de nieuwe situatie

7 7 Scherven Foto H. Suurmond-van Leeuwen. 8. Fragment van oven. Foto. H. Suurmond van Leeuwen. waarbij het bolwerk weer is opgebouwd zij het niet precies op de oude plaats en ook niet van dezelfde vorm als het origineel. Aan de oostzijde hiervan komt wederom een dubbele houten ophaalbrug te liggen die de verbinding zal gaan vormen tussen de nieuwbouw en de steeg. De brug zal Rembrandtbrug gaan heten. Het is jammer dat deze brug niet de naam van zijn in 1817 afgebroken voorganger Lange -houten- of Pelikaansbrug heeft gekregen. Plannen zijn in voorbereiding om op het bolwerk wederom een molen te bouwen. Gedacht wordt aan een houten standaardmolen die, vroeger als voorloper van de stellingmolen, korte tijd het bastion heeft gesierd. Stenevelt In het kader van de voorbereiding van het bestemmingsplan Zijloever werd op het voormalige terrein van de firma Fontein, tussen de straat en de een onderzoek ingesteld naar de mogelijke resten van het voormalige kasteel Stenevelt. Het onderzoek dat tot de eerste dagen van duurde was teleurstellend. Van het kasteel zelf werd op enkele sleuven na geen spoor gevonden. Slechts de kasteelgracht kon op enkele plaatsen worden gelokaliseerd. Bij het bouwrijpmaken van de Stevenshofjespolder werden aan de westelijke rand van de Veenwatering op een diepte van ca 120 cm onder het maaiveld scherven uit de midden- en late ijzertijd (500 v. Chr. 0) aangetroffen. Het materiaal bestond uit scherven gesmoord aardewerk, versierd 296

8 afb. 9. Kookpotten begin eeuw. Foto H. Suurmond-van Leeuwen. met nagelindrukken en ingekraste lijnen, glad gepolijst en het ruwe zgn. aardewerk (afb. 7). Bovendien werd een aantal netverzwaringen of weefgewichten en een spinsteentje aangetroffen. Een stuk aardewerk voorzien van gaatjes (afb. 8) k an mogelijk een deel van een oven zijn.4 Voorts kwam nog een hoeveelheid botten te voorschijn. De botten zullen door middel van Cl4 bepaling worden gedateerd. De Rijksgeologische Dienst in de persoon van ing. A.P. Pruissers verrichtte een aantal boringen en maakte een profielbeschrijving. Oegstgeest In 1981 werden bij de aanleg van sloten ten behoeve van het maken van grond in het kader van het uitbreidingsplan Haaswijk, scherven uit de Karolingische tijd ( na Chr.) gevonden. Naar aanleiding hiervan werd door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig bodemonderzoek te Amersfoort onder leiding van de provinciaal archeoloog Drs. D.P. een beperkt onderzoek uitgevoerd. De resultaten waren teleurstellend, slechts op enkele plaatsen werden enige grondsporen en werkfragmenten aangetroffen. Tot slot nog een enkele opmerking over aardewerkvondsten die uit beerputten op diverse plaatsen in de stad kwamen. Bij sloopwerkzaamheden aan de Vestestraat (Sjardincomplex), het Levendaal (Sanderscomplex), de Noordrundersteeg (woonhuizen) werd een aantal beerputten gevonden die 297

9 10. Ringeloor eeuw. Foto H. Leeuwen. materiaal van de 15de tot de eeuw bevatten. Afb. 9 toont enig eeuws aardewerk, afb. 10 een te dateren in de 17de eeuw. Het aardewerk wordt zoveel mogelijk gerestaureerd en na documentatie (beschrijven, fotograferen tekenen) ondergebracht in de collectie van het Stedelijk Museum De Lakenhal. AANTEKENINGEN 1. H.A. van Oerle, Leiden binnen buiten de Leiden 1975, 2. H.A. van Oerle, a.w Leids Jaarboekje J. van den Berg en W. te 1978,