1.1 Wat is risicosignalering? Belang van tijdig valrisico s signaleren. Definitie risicosignalering en opvolging Aanpak

Transcriptie

1 4. Wat is risicosignalering? Chronisch zieken en kwetsbare ouderen lopen allerlei gezondheidsrisico s. Lichamelijke risico s zoals vallen of decubitus, maar ook psychische zoals depressie en eenzaamheid. Sommige risico s kunnen problemen veroorzaken die steeds erger worden en zelfs overlijden tot gevolg hebben. Belang van tijdig valrisico s signaleren Een heupfractuur bij mensen boven de 65 jaar leidt in 25 % van die gevallen tot overlijden en nog eens 25 % van die gevallen tot blijvende invaliditeit. (Bron: Tijdschrift voor ouderengeneeskunde 06/203). Risicosignalering is niet vrijblijvend: organisaties zijn door de overheid verplicht om voor een aantal vastgestelde zorgproblemen een risicoanalyse uit te voeren, namelijk: huidletsel, ondervoeding/overgewicht, mondzorg, vallen, problemen medicatiegebruik, depressie en incontinentie. De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ ) inspecteert op deze thema s. Daarnaast kunnen er veel meer onderwerpen zijn die een gezondheidsrisico voor de cliënt opleveren. De professionaliteit van de zorgverlener gaat immers verder deze zeven onderwerpen. Definitie risicosignalering en opvolging Risicosignalering is het in een vroeg stadium signaleren van de mogelijke en aanwezige (gezondheids)risico s bij je cliënt door de cliëntsituatie voortdurend te monitoren, door met kennis van zaken de situatie te bekijken en door de juiste vragen te stellen aan de cliënt. De cliënt en zijn familie of mantelzorger worden er nauw bij betrokken. Opvolging is het inzetten van de juiste interventies om te voorkomen dat een probleem optreedt of verergert... Aanpak Hoe eerder je signalen herkent en actie onderneemt, hoe beter. Dat doe je door voortdurend je cliënt te observeren, door vanuit je vakkennis de cliënt in zijn situatie te bekijken en door de juiste vragen te stellen. Je betrekt de cliënt en zijn familie of mantelzorger natuurlijk bij observaties en je checkt: klopt het wat ik zie? Op het een volgt het ander. Als je bepaalde risico s op het spoor bent gekomen, ga je daar acties op plannen en ondernemen. Dit wordt opvolging genoemd, kortweg: plannen en doen. Risicosignalering en opvolging dragen zo bij aan veilige zorg. Samengevat zijn de stappen van een methodische aanpak bij risicosignalering:. Verkennen en vaststellen. Door gericht te observeren en te onderzoeken ga je na welke risico s een cliënt loopt. Je legt verbanden en interpreteert je bevindingen. Je stelt een diagnose: wat is het probleem, wat zijn de (mogelijke) oorzaken en welke verschijnselen (signalen en symptomen) treden op? 2. Plannen en doen. Je onderneemt actie om iets aan die risico s te doen en problemen te voorkomen of te verminderen. Samen met de cliënt bepaal je de doelen en de interventies. Dit kunnen praktische handelingen zijn (denk aan wisselligging bij risico op decu-

2 . Wat is risicosignalering? 5 bitus), maar ook advies en voorlichting geven, motiveren van je cliënt en stimuleren van zijn zelfredzaamheid. Dit rapporteer je natuurlijk in het zorgdossier, dat je samen met de cliënt hebt opgesteld. 3. Evalueren en bijstellen. Hebben je acties effect, is de situatie van de cliënt veranderd, moet je de zorg bijstellen? Minimaal één keer per halfjaar evalueren is de landelijke standaard, maar evalueren en beoordelen of er bijstellingen nodig zijn, zijn meestal vaker nodig...2 Competenties Als professional moet je de cliënt vanuit je eigen competenties (vakkennis, houding, vaardigheden en motivatie) tegemoet treden en vandaaruit de juiste vragen stellen om de situatie goed te kunnen inschatten, bijvoorbeeld: 5 Wie is hij? 5 Wat wil en kan hij? 5 Wat is er aan de hand (wat zie, hoor, ruik of voel ik)? 5 Wat kan er mogelijk gebeuren? 5 Is dit te voorkomen? 5 Moet of kan ik iets doen? 5 Kan de cliënt zelf iets doen? 5 Kan een ander iets doen (professional of mantelzorger)? 5 Kan of weet de cliënt genoeg over dit probleem? Daarvoor moet je over behoorlijk wat competenties beschikken. Deze hebben daarom een plaats in dit boek: 5 Methodisch werken (deel I, 7 H. 2); 5 Professioneel handelen (deel I, 7 H. 3); 5 Observatievaardigheden (deel I, 7 H. 4); 5 Communicatieve vaardigheden (deel I, 7 H. 5); 5 Kennis van ziektebeelden en zorgproblemen, gevolgen van aandoeningen, risico s en de bijbehorende acties (deel II). In de CanMEDS-systematiek worden zeven competenties beschreven: vakinhoudelijk handelen, communicatie, samenwerking, reflectie, maatschappelijk handelen, organisatie, en professionaliteit en kwaliteit. We beschrijven hier de vijf competenties die van toepassing zijn op risicosignalering.. Vakinhoudelijk handelen. Kennis over de zorgverlening. Voorbeelden: ziektebeelden, risicosignalering, zelfmanagement, ondersteuning en begeleiding, preventie, interventies, zorgleefplan, hulpmiddelen et cetera. 2. Communicatie. Communicatie met cliënten. Voorbeelden: motiverende gesprekstechnieken, gedragsbeïnvloeding, gebruik van ICT en sociale media. 3. Samenwerking. Samenwerken met cliënten, zorgverleners en zorginstellingen. Voorbeelden: rapportage en overdracht, in gesprek met de mantelzorg en andere disciplines. Maatschappelijk handelen. Maatschappelijke context en het bevorderen van gezondheid. Voorbeelden: preventie, leefstijlbevordering, voorlichting. 4. Professionaliteit en kwaliteit. Professionele standaarden en kwaliteitsborging. Voorbeelden: gebruik van evidence based richtlijnen, wet- en regelgeving, beroepscode, standaarden en richtlijnen, protocollen, kwaliteitssystemen.

3 6 (Bron: CanMEDs-rollen zoals beschreven op 7 ). Of je nu verzorgende, verpleegkundige of arts bent, risicosignalering is ieders verantwoordelijkheid. Het tijdig signaleren van risico s kan erger voorkomen en de veiligheid voor de cliënt vergroten. Risicosignalering maakt onderdeel uit van het zorgproces en daarmee van het zorgleefplan (zie 7 H. 2 Risicosignalering en het zorgleefplan). Casus. Mevrouw De Koning zit vanwege vergroeiingen aan de rug overdag veel in een rolstoel. Tijdens de intake vraagt de wijkverpleegkundige of mevrouw hinder of een pijnlijk gevoel heeft aan haar stuitje of haar billen. Mevrouw zegt daar geen last van te hebben en heeft ook geen drukplekken of problemen met haar huid. Mevrouw heeft nog geen klachten, maar in de risicoscore komt zij in een gevarenzone om kans te maken op decubitus. De wijkverpleegkundige bespreekt dit met mevrouw. Mevrouw gebruikt nog geen antidecubituskussen in de rolstoel. Omdat ze aan de magere kant is, stelt de wijkverpleegkundige voor om een speciaal zitkussen in haar rolstoel te gebruiken om zo drukplekken op haar zitbeen te voorkomen vóórdat er een decubitusplek of wondje ontstaat. Mevrouw is blij dat de wijkverpleegkundige haar waarschuwt en geeft toestemming een dergelijk kussen te bestellen in de thuiszorgwinkel. Dit hulpmiddel is binnen de polis van een zorgverzekering voor een periode ook gratis te lenen. Instrumenten voor risicosignalering, zoals de Anamneselijst incontinentie, de SNAQrc en de App Risicoscan voor risicosignalering worden in veel organisaties gebruikt. Ze zijn een handig hulpmiddel, al is risicosignalering méér dan het afvinken van een lijstje. Gebruik ze gerust, maar kijk breder en maak risicosignalering onderdeel van je dagelijks werk. Het gaat om de gezondheid en veiligheid van de cliënt, niet om het invullen van een lijstje..2 Preventie, gezondheidsbevordering en gezondheidsvaardigheden.2. Preventie Om te zorgen dat ouderen gezond blijven en chronisch zieken niet nodeloos achteruitgaan of overlijden, is het van belang om ziekten te voorkomen. Dit doe je door een zo gezond en veilig mogelijke leefomgeving te scheppen, maar ook mogelijke gezondheidsproblemen vroegtijdig op te sporen. Dit heet preventie. Preventie bestaat uit alle activiteiten gericht op het voorkómen of het beperken van negatieve gevolgen of gebeurtenissen (Thesaurus Zorg en Welzijn). In de gezondheidszorg spreekt men meestal over preventie als het uitvoeren van interventies of het nemen van maatregelen met als doel de gezondheid te bevorderen en ziekten of gezondheidsproblemen te voorkomen, en zodoende gezondheidswinst te bereiken (ZonMw). Zoals je ziet, is preventie het kader waarbinnen je aan risicosignalering werkt. Er zijn verschillende soorten preventie. Deze zijn als volgt ingedeeld: 5 Primaire preventie. Maatregelen om ziekten en aandoeningen te voorkómen. Bijvoorbeeld: valpreventie door het huis te controleren op losse snoeren en kleedjes. 5 Secundaire preventie. Vroegtijdige opsporing van ziekte zodat deze behandeld kan worden en de kans op herstel zonder blijvende schade verkleind kan worden. Bijvoorbeeld: voorkomen van decubitus.

4 .2 Preventie, gezondheidsbevordering en gezondheidsvaardigheden 7 5 Tertiaire preventie. Verergering van ziekte voorkomen en nadelige gevolgen compenseren. Bijvoorbeeld: bij mensen met diabetes mellitus zorgen voor een goede voetverzorging om complicaties te voorkomen. Gezondheidsbevordering Gezondheidsbevordering betekent die maatregelen nemen die gericht zijn op de fysieke en maatschappelijke omgeving en de leefwijzen van individuen en groepen. Een belangrijk aspect hiervan is gedragsverandering. Gezond leven bevordert de gezondheid, maar niet iedereen is tot gezond leven in staat door onvoldoende informatie of gebrek aan motivatie. Gezondheidsbevordering vraagt vaak om gedragsverandering. Er zijn meerdere redenen waarom mensen verschillend omgaan met hun gezondheid. We noemen er enkele: 5 Mensen verschillen van elkaar in hoe ze omgaan met stress ( coping ): gaan ze de situatie aanpakken of juist ontwijken (maar dan wel meer eten en roken bijvoorbeeld). 5 Lichamelijk actief zijn, bevordert de gezondheid aantoonbaar, maar niet iedereen wil of kan dat. Ook daarin verschillen mensen. Chronisch zieken en ouderen bewegen sowieso minder, waardoor het positieve effect van bewegen op de gezondheid afneemt. 5 Ook hoe mensen samenleven en werken, beïnvloedt de gezondheid. Mensen die dicht op elkaar wonen in een zorgcentrum nemen bijvoorbeeld makkelijker een infectie van elkaar over, net als een boer die te maken heeft met geïnfecteerde beesten (bijvoorbeeld Q- koorts). Iemand die in de bouw heeft gewerkt met asbest, heeft natuurlijk veel meer kans op longkanker dan iemand die in het onderwijs werkt. 5 Mensen die prettig met elkaar wonen in een buurt, in een sociaal netwerk, hebben minder psychische en lichamelijke stoornissen dan eenzame mensen die het zonder sociaal netwerk moeten stellen. 5 Hoe mensen met gezondheidsbevordering omgaan, hangt ook af van in hoeverre zij nadenken over zichzelf of hun gezondheid. Sommige mensen zijn serieuzer en bedachtzamer dan anderen. Dit heeft gevolgen voor de manier waarop mensen zich laten overtuigen door informatie die zij krijgen en hun gedrag aanpassen ten gunste van hun gezondheid. 5 Mensen verschillen ook in het beschikken over gezondheidsvaardigheden: zijn ze laaggeletterd (ook wel functioneel analfabetisme genoemd), verlegen, bang of juist assertief en goed ontwikkeld. Hierover gaat de volgende paragraaf. Kortom: zoveel mensen, zoveel manieren om om te gaan met de eigen gezondheid..2.2 Gezondheidsvaardigheden Gezondheidsvaardigheden zijn vaardigheden die nodig zijn om informatie omtrent gezondheid en ziekte te kunnen verkrijgen, begrijpen, beoordelen en toepassen (Heide 205 ). Dat betekent bijvoorbeeld dat een chronisch zieke cliënt gericht kan zoeken naar gezondheidsinformatie om zo goed mogelijk te kunnen leven met zijn ziekte, vragen kan stellen aan zorgverleners en communiceren met zorgverleners. Uit diverse onderzoeken blijkt dat het beschikken over gezondheidsvaardigheden een duidelijke relatie heeft met de ervaren gezond-

5 8 heid. Hoe meer gezondheidsvaardigheden, hoe gezonder mensen zich voelen. (Bron: Health Literacy, an asset for public health ( 205 ), Iris van der Heide) Niet alle mensen hebben voldoende gezondheidsvaardigheden. Mensen met lage vaardigheden zijn minder in staat voor zichzelf op te komen, vragen te stellen en door te vragen over wat nodig is om gezond te blijven of te worden. Ze durven vaak niet te laten weten dat ze iets niet begrijpen. Bepaalde omstandigheden, zoals emoties of cognitieve beperkingen, beïnvloeden de gezondheidsvaardigheden. Denk maar eens aan een bezoek aan de dokter. Je staat weer buiten voor je er erg in hebt en je snapt niet precies wat de arts je verteld heeft of je bent iets vergeten te vragen. Voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is dit helaas vaak de realiteit. Er is een duidelijke relatie tussen laaggeletterdheid en lage gezondheidsvaardigheden. Als een cliënt door laaggeletterdheid de aanwijzingen niet kan lezen, mist hij veel informatie, die voor de zorg en behandeling van belang kan zijn. Lage gezondheidsvaardigheden kunnen tot gevolg hebben dat een cliënt de verkeerde dosis van een medicijn neemt, omdat hij de bijsluiter niet kan lezen. Een ander voorbeeld is het langdurig gebruik van wc-papier in plaats van incontinentiemateriaal, met als gevolg huidbeschadiging. Mensen die gemiddeld genomen beschikken over lagere gezondheidsvaardigheden zijn: 5 lager opgeleiden; 5 laaggeletterden; 5 mensen met een lagere ervaren status; 5 mannen (ten opzichte van vrouwen); 5 ouderen (ten opzichte van jongeren). (Bron: Health Literacy, an asset for public health ( 205 ), Iris van der Heide) Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden kunnen extra sterk aanwezig zijn bij anderstaligen. Als je de Nederlandse taal slecht beheerst, is het lastiger om gezondheidsvaardig te zijn. Stel je voor dat jij in vreemd land in een voor jou onbekende taal je verhaal duidelijk moet maken aan een dokter! Zorgverleners zullen zich altijd moeten afstemmen op de specifieke gezondheidsvaardigheden van de cliënt door op een goede manier de juiste informatie te geven: toegankelijk en begrijpelijk. Het thema gezondheidsvaardigheden heeft bijzondere aandacht van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De Engelse term voor gezondheidsvaardigheden is health literacy en het motto hierbij luidt: Helping patients help themselves. Op de site 7 vind je verdere informatie en een keuze aan tools en informatie om laaggeletterden te ondersteunen..3 Zelfmanagement Zelfmanagement betekent dat (chronisch) zieken zelf kiezen in hoeverre zij de regie over hun leven in eigen hand willen houden en mede richting geven aan de wijze waarop de beschikbare zorgverlening wordt ingezet. Zelfregie, zelfredzaamheid en zelfmanagement worden steeds belangrijker in de zorgverlening. De woorden worden vaak door elkaar gebruikt. Zelfmanagement volgens het Amerikaanse Chronic Care Model Zelfmanagement is het zodanig omgaan met een chronische aandoening (symptomen, behandeling, lichamelijke, psychische en sociale consequenties en bijbehorende aanpassin-

6 .3 Zelfmanagement 9 gen in leefstijl) dat de aandoening optimaal wordt ingepast in het leven. (Bron: Zelfmanagement helpt de zieke vooruit ( 2009 ), J. Engels en W. Kistemaker) Zelfmanagement of zelfredzaamheid is een belangrijk onderdeel in de nieuwe beroepsprofielen van de verzorgende en (wijk)verpleegkundige (Bron: Project V&V 2020 en V&VN). Ook is zelfmanagement onderdeel van de visie en het nieuwe beleid van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Eigen verantwoordelijkheid en zelfmanagement van (chronisch) zieken is verwerkt in nieuwe wet- en regelgeving voor gezondheidszorg en welzijn ( Wet langdurige zorg ). Deze weten regelgeving ondersteunt dat chronisch zieken betrokken blijven in de Nederlandse samenleving en vanuit de persoonlijke mogelijkheden actief blijven in de maatschappij. Stimuleren van zelfmanagement heeft als doel dat een burger met een chronische ziekte niet naast de maatschappij komt te staan en sterk afhankelijk wordt van overheidsvoorzieningen of gezondheidszorginstellingen. Bij zelfmanagement is de relatie tussen zorgverlener en cliënt sterk gericht op het bevorderen van de zelfstandigheid. Om zelfmanagement te kunnen bereiken, is het een voorwaarde dat de cliënt zelf een leidende rol kan nemen in het proces en dat de cliënt hiervoor gemotiveerd is. Hij dient te beschikken over voldoende gezondheidsvaardigheden. Niet iedereen heeft deze altijd. Zo werkt een beperking in het cognitief functioneren belemmerend. Een belangrijk onderdeel van je werk is het geven van advies, informatie en voorlichting om gezondheidsrisico s te beperken en de eigen verantwoordelijkheid en zelfstandigheid van de cliënt te vergroten. De cliënt is immers zelf verantwoordelijk voor het accepteren van de adviezen en deze om te zetten in gezondheidsbevorderend gedrag. Ook oudere cliënten met een chronische aandoening, in bijvoorbeeld de sector Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg (VVT), zullen eigen verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun gezondheidsbevordering. Iedere volwassene heeft het recht om eigen keuzes te maken (recht op autonomie) voor zichzelf en zijn gezondheid. Dat betekent dat een cliënt dus je adviezen of een behandeling, hoe goed bedoeld ook, mag weigeren. In 7 H. 3 gaan we hier verder op in. Casus.2 Meneer de Vries woont in een verzorgingshuis. Hij is 83 jaar en grotendeels zelfstandig. In zijn ADL is hij enigszins beperkt door de ziekte van Parkinson en daarom krijgt hij dagelijks hulp en begeleiding. Meneer haalt iedere morgen zijn kunstgebit, nadat het gepoetst is, weer uit zijn mond. Hij geeft pijn aan in zijn mond en kaak. Meneer wil niet ingaan op jouw voorstel om naar de tandarts te gaan. Dat is op mijn leeftijd niet meer nodig, vindt hij. Ondanks jouw informatie over mogelijke risico s (mondhygiëne, slijmvliesontsteking en onvoldoende eten en kauwen) weigert meneer pertinent om iets aan het gebit en mond te laten onderzoeken. Meneer is als ontbijt pap gaan eten en bij de warme maaltijd laat hij steeds vaker ook zacht vlees en grove groente op het bord liggen. Hij vindt dit zelf geen probleem, al gaat hij wel akkoord met je voorstel om hem wekelijks te wegen. Hij valt langzaam af. Jouw vermoeden dat dit met de voeding te maken heeft, wordt bevestigd door de huisarts tijdens een huisbezoek. Je stelt voor om een diëtiste in te schakelen zodat meneer, ook zonder zijn gebit, toch voldoende voeding binnenkrijgt. In 7 H. 4 komt het observeren aan bod. Hoe gebruik je al je zintuigen om goed te observeren? Hoe interpreteer je je observaties?

7 0 In 7 H. 5 is er aandacht voor specifieke communicatieve vaardigheden rond risicosignalering, zoals vragen stellen, voorlichting geven, onderhandelen, motiveren en stimuleren. Deze vaardigheden helpen je om een positief resultaat (namelijk meer gezondheid, minder ziekte) te krijgen en dragen bij aan de interne motivatie van de cliënt. Literatuur Engels, J. et al. (2009). Zelfmanagement helpt de zieke vooruit. Medisch Contact nr. 50. Haaren, van E., et al. (205). Maatschappelijke Gezondheidszorg niveau 5. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Halem van N., et al. (204). Planmatig zorg verlenen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. H eide, van der I. (205). Health Literacy, an asset for public health. Hooft, van S., et al. Ondersteunen van zelfmanagement. Bijzijn XL nr Jansen, B., et al. (203). Handreiking zelfredzaamheid voor wijkverpleegkundigen. Utrecht: Vilans. Jong, de J.H.J., et al. (2003). Handboek Verpleegkunde niveau 5. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Websites 7 Informatie over de nieuwe zorgwetten en de participatiewet. 7 Beroepsprofielen en Project V & V 2020.